Жоспар: 1) 2) 3) 4) 5) 6) Қызыл кітап Балықтар Сырдария тасбекіресі Пілмай, Арал бекіресі Шу сүйрік қанаты Шортан тәрізді ақмарқа
Өсімдіктер мен жануарлар дүниесін қорғау мақсатында 1962 жылы Халықаралық табиғат пен табиғи ресурстарды қорғау одағы құрылды. Алғаш рет Халықаралық «Қызыл кітап» 1966 жылы басылып шықты. Қазақстанда « Қызыл кітап » тұңғыш рет 1978 жылы шықты. Қазақстаның Қызыл кітабы – сирек кездесетін және жойылып кету қаупі бар өсімдіктер мен жануарлар түрлерін қорғау және қалпына келтіру мақсатымен жазылған. 3
«Қызыл кітап» екі категорияға бөлінеді А тобы жойылып кету қаупі төнген түрлері Б тобы сирек кездесетін түрлері Бұл «Қызыл кітап» екі бөлімнен тұрады Бірінші бөлімі 1978 жылы жарық көрді. Ол омыртқалы жануарлар туралы Екінші 1981 жылы жарық көрді. Ол өсімдіктер туралы
Қітапта балықтың 18 түрі енгізілген Айырықша қорғауда 4 түрі бар 5
Балықтар – ең ежелгі жануарлардың бірі. Олар суда жақсы жүзеді, желбезекпен дем алады. Балықтарда қан айналым шеңбері біреу ғана. Олардың терісінде қабыршақ бар. Балықтар теңізде де, тұщы суда да өмір сүреді. Балықтардың маңызы өте үлкен, олардың майы мен еті өте пайдалы. ü ü Балықтар екі топқа бөлінеді: бірінші – шеміршекті балықтар, екінші – сүйекті балықтар. Балықтарды алғашқы жақтылар деп атайды. Балықтардың дөңгелек ауыздылардан ерекшеліктері: а) қозғалмалы жақтары; ә) қос қанаттар; б) иіс сезімі және танау тесіктері жұп болады; в) желбезектер; г) қабыршақ. Қазір балықтардың 20 мыңға жуық түрі белгілі. 6
і ес бекір с а ия т дар етін Сыр здес е рек к си ң өте рияда і бітуд Сырда п Құры ұрын ру і. Б ен. - суа і. түр дег бі н себе әтижес меке ып кету ың н ің ойыл ін салуд Денесін Ж ер ен. үйел телг Қолдан ж рт ар зе 27 см. де Наш ығы ерін д ерл ұзын меген. ан ж лдан алғ сіріл сақт рып, қо т. ө ің түрд мдасты у қаже Осы ұйы ыр ық йымдаст қор іұ іруд өс 7
сі екіре лб , Ара ай у Пілм рал с -А бебі руіне се зге кету лып ерекше ө ы Жой ның , бы 00 см алқа нысты. 2 ла дығы н бай зын нің ұ г. Қолда сі Дене ғы 60 к на лма ген. ітабы к са ызыл ілме ңҚ өсір анны 3 ж). ст ру збек ен (198 асты Ө мд ізілг і ұйы д енг өсіру ан Қолд. т қаже 8
ты қана ек сүйр ік Шу ршіл ті ында аб у алқ с Арал к тін десе ар те ез Ол рек к. і , си етед дан лген ртте. Қол см Аз зе. ы 16 қ ығ балы зынд ғи ұ таби ұл інің. с не Дене меген н жә үшін б ғы айма анықтау керек. сіріл ө лу ру тара індігін ның үмк ғасты О ал ею м стіруді ж көб ізде і түрд 9
рқа тәр ма ді ақ із су ария лдары ырд ен С рі , кана ілік ям дари ң өзенде да тірш Әму ны ны абы ймалары алқ ың су қ о арын ст мен рылы рінен і. құ етед гі су інің әсе рде енде жүйелер іпі бар. Өз у ау з. әне с п кету қ ж өте а е ы ойыл лық жерд еспеген. . ж кг езд бар аны лда к алмағы 3 С і ы 40 ж см, с сіруд ы нө Соңғ ығы 50 олда елеріне да қ зынд лика ару жүй ейту Ұ уб Респ рып , су ы күш Оны асты ард мд арал ұйы ейтін ш б өткіз. к кере н орта Ш 10
Жойылып кету балықтың басты себептері: o Суару жүйелерін салуы; o Арал су алқабының ерекше өзгерусі; o Әуесқойлық балық аулау; o Қоршаған ортаның ластану; o. Судың құрамын өзгерісу. 11
Сөздік: ену – входить (в состав ч-л. ) қорғау сирек кездесетін – редко встречающиеся құрып біту, жойылып кету – исчезнуть, исчезновение омыртқалы - позвоночный жүзеді - плавает желбезек - жабры құрылым – строение қабыршақ - чешуя қан айналым шеңбері – круг кровообращения тұщы су – пресная вода жақтылар – челюстные қос, жұп – пара (два), пар дөңгелек ауыздылар - круглоротые иіс сезімі – осязание танау тесіктері – ноздри шеміршек – хрящ Сырдария тасбекіресі – Сырдарьинский лопатонос Пілмай, Арал бекіресі – Шип, Аральский осётр Шу сүйрек қанаты – Чуйская остропучка Шортан тәрізді ақмарқа – Щуковидный жерех су алқабы - водная долина, пойма, низина сағасы – устье реки суару жүйелері – оросительные системы қолдан өсіру – ручное выращивание, вырастить руками таралған жерлері – места распространения қырылу – вымирать, гибнуть жойылу – уничтожать айырықша қорғау – особая защита қауіп төну – нависла угроза қамтиды – охватывает
Әдебиеттер: 1) 2) 3) 4) 5) https: //yandex. kz/images/search? text=; http: //kaz 2. docdat. com/docs/index-151453. html? page=16; http: //www. fishing. kz/forums/xz-articles/krasnaja-kniga-kazaxstana. 294/; г. ғ. к. доцент Пашков С. В. , «Экология» пәні бойынша мәтіндер; Т. Ахметова, Барлық мамандықтарға арналған «Қазақ тілі» пәні бойынша мәтіндер.
