Жетісай қаласының топырағы. Орындаған: Түгелбай С. Қабылдаған : Түгелбаева Л.
Жоспар : Кіріспе Жетісай қаласының топырағы Топырақтың бұзылуы Топырақты қайта тазалаудын әдістері.
Жетісай - Оңтүстік Қазақстан облысындағы Мақтаарал ауданының орталығы, қала. Облыс орталығы – Шымкент қаласынан онтүстік-батысқа қарай 232 км жерде, «Достық» каналының сол жағалауында, Сырдария алабында орналасқан. Мырзашөлде Достық (Киров атындағы) канал құрлысының жүргізілуіне және мақта шаруашылығын дамытуға байланысты 1939 жылы іргесі қаланды. 1951 жылы кент, 1969 жылы қалаға айналды.
Жетісайда мақта тазалау, сыра, нан зауытттары, май өндіру цехтары, т. б. кәсіпорындар жұмыс істейді. Қалада «Сырдария» университеті, Қожа Ахмет Иасауи атындағы қазақ-түрік халықаралық университетінің филиалы, педагогикалық колледж, 6 орта мектеп, Қ. Жандарбеков атындағы Жетісай драма театры, «Жетісай сазы» фольклорлық-этнографиялық ансамблі, аурухана, емхана, орталық кітапхана, т. б. мекемелер жұмыс істейді.
Жалпы Жетісайдың топырағының түсі сұрғылт-сары болып келеді. Топырақ өте құнарлы топырақтар қатарына жатады. Құнарлылығының себебі климаттынң да керемет ыңғайлы болуында.
Жетісайда көптеген уақыттар бойы мақта өсіріліп келген, бірақ соңғы жылдары егістіктер егу өте көптеп жолға койылуда. Егістіктер ретінде қауын, қарбыз, орамжапырақ жәнеде әңгелектер т. б
Жетісайлық топырақтардың құнарлылығын арттыру үшін жәнеде дымқылдылығын ұзақ сақтап тұру үшін, бойының тез өсуі үшін аммиак селитрасын қолданады. Жәнеде т. б әр түрлі селитралар қолданылады.
Өсіріп отырған егістіктің бойының тез өсуі үшін, әртүлі инфекциялық ауруларға қарсы тұру жәнеде әрдайым жасыл болып тұруы үшін ГУМИ деген тыңайтқышты қолданады. Бұл тыңайтқыштың 60 пайызы натрий тұзынан, 40 пайызы азот, фосфор, калий тұздарынан тұрады.
Жетісай қауындарына түрлі құрт құмырсқалар, түрлі шегертке – көбелектер яғни, барша зиянкестер тиіспеуі үшін – АЛТЫН КҮКІРТ қолданылады.
Жетісай негізінен егістіктің қайнар көзі болып табылады. Тіпті бір әңгімелерге жүгінсек Жетісай топырағының құнарлылығына таңғалмасқа болмайды, себебі біздің жерімізде тіпті тропиктік банандар да өседі екен.
Топырақ бұзылуы Осындай тыңайтқыштарды шамадан тыс қолдануының кесірінен топырақ бұзылып құнарсыздана бастайды. Кейде қаттыланып қалса, кейде қарбыз қауынға көп су қолданылатындықтан шөп басып, арам шөптер көбейіп кетеді. Ал кейде егін шықпай, шықсада аласа бойлы болып калады. Немесе аз өнім беріп қалады.
Топырақты қайта орнына келтіру шаралары Жетісай агрономдарының жәнеде диқандарының ұзақ уақттардан бері қолданып келе жатқан әдістері бар. Ол әдістерге тоқталып кетсек: • Егер жерге қарбыз бірнеше жылегілген болса, жер шаршайды жәнеде ол жерде арам шөптер өте көптеп өсіп кетеді. Шешімі жоңышқа егу. Жоңышқа арқылы жер дем алады жәнеде арам шөптерден тазарады. • Егер жердің құнарлылығы азайған болса мақта егу керек. Мақта еккенен кейін оның қозасы қалады. Қозасын ормай топырақпен қоса жерді соқалап тастаса ол топырақ астында шіріп қара шірінді болады. • Ал егер кейбір жағдайларда топырақтар қатып қалады, ол кезде топырақы босату үшін жүгері егіледі.
Сосын Жетісайдың топырағының басқа жерлердің топырағынан тағы бір айырмашылығы 1 жылда бір жерден 2 рет кейде 3 рет өнім алуға болады. Ол топырақтың күштілігінен жәнеде ауа райының қолайлылығынан деп ойлаймын. 2 рет өным деген алу дегеніміз : ерте көктемде қарбыз немесе қауын егеміз , сосын пісіп жетілгеннен кейін өнімімізді жинаймыз. Сосын ол қарбыз немесе қауынның пәлегін шауып тастайды. Тек соңғы жағындағы негізін қалдырып қояды. Жәнеде тұрақты су, түрлі тыңайтқыштар т. б беріп жаңа пәлек шығарады. Ол гүлдеп, түйнектеп тағы да өз жемісін береді. Пәлек – қарбыз, қауынның шөбі, яғни шырмауық секілденіп өсетін шөбі. Өзінің бойына түйнектерді өсіреді.
Жетісай топырағын ластаушы осы тыңайтқыштар болмаса басқа айтарлықтай зияндаушы орындар жоқ. Себебі біздін Жетісай қаласында ірі кәсіпорындар, зауыттар жоқ.
Көпжылжық стацинарлы ғылыми-зерттеу тәжірибе жұмысы Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибелік 44 -ші бөлектегі 7 -ші алқабында, мақтамен жүргізілетін далалық тәжірибелер әдістемесі бойынша жүргізілді (Бүкілодақтық МҒЗИ, 1981, А. Имамалиев). Топырақ құнарлылығының маңызды элементтерiнiң бiрi оның агрофизикалық күйлерi болып табылады. Топырақ тығыздығын 30 см тереңдікке дейін талдап-анықтау, әр 10 см -де, яғни 0 -10 см, 10 -20 см, 20 -30 см топырақ қабаттарында жүргізілді. Тәжірибе барысында топырақтың көлем салмағы көрсеткіштері вегетация басында жоғары көрсеткіштерде болды. Кестеге жүгініп қарасақ, вегетация басында мақтаның бірегей егістігінде топырақ тығыздығының құрылымы, жоғары дәрежеге жақын екені байқалды, яғни 010 см қабатта– 1, 37 г/см 3, 10 -20 см — 1, 44 г/см 3 және 20 -30 см қабатта 1, 50 г/ см 3 көрсеткіште ерекшеленіп отыр.
Топырақтың орнықты тығыз көлем көрсеткіштері бұршақ тұқымдас дақылдардан кейін егілген мақта қозасы егілген топырақта ерекшеленіп отыр, яғни айтқанда бұршақ дақылынан (фасоль) кейін егілген мақтаның бірінші жылғы топырақтың терең 0 -10 см қабатында вегетация басында орташа есеппен 1, 33 г/см 3, 10 -20 см – 1, 38 г/см 3 және 20 -30 см — 1, 46 г/см 3 көлем көрсеткіште болса, бесінші нұсқадағы соя дақылынан кейін егілген мақтаның бірінші жылғы егілген топырақтың терең 0 -10 см қабатында орташа есеппен 1, 32 г/см 3, 10 -20 см – 1, 35 г/см 3 және 20 -30 см топырақтың терең қабатында 1, 44 г/см 3 көлем көрсеткіште болғаны тәжірибе жүзінде айқындалды.
Ал көктемнен күзге қарай топырақтың көлем салмағы мақтаны бір жерге қайта-қайта егіле беретін бірегей егістігінде ауыспалы егіс тізбектерімен салыстырғанда өзгермей, орнықты дәрежеден жоғары болғаны айқындалды, яғни айтқанда яғни 0 -10 см қабатта – 1, 37 г/см 3 болса, күзге қарай 1, 38 г/см 3, 10 -20 см -1, 44 г/см 3 күзге қарай 1, 42 г/см 3 және 20 -30 см қабатта көктемде 1, 50 г/ см 3 көрсеткіште болып, вегетация соңында бұл көрсеткіш небәрі 1, 48 г/см 3 көлемде болды. Бұл деген мақтаның бірегей егісі, яғни айтқанда бұл жерде мақта дақылы жыл сайын қайта-қайта егілгеннің салдарынан, топырақтың агрофизикалық қасиеті өзінің орнықты деңгейінен төмендегені айқындалады.
Назар аударғандарыңызға рахмет!!!
Скачать презентацию Жетісай қаласының топырағы Орындаған Түгелбай С Қабылдаған
жетысай экология.pptx