Жердің даму тарихы
Жер бұдан 4, 6 миллиард жыл бұрын пайда болды. Әлем бұдан 13, 7 миллиард жыл бұрынғы «Үлкен Жарылыс» деп аталатын аса күшті ғарыштық жарылыс нәтижесінде пайда болды. Ғаламшардың біртіндеп кеңеюі процесінде Күн, Жер және басқа ғаламшарлар пайда болды.
Күн пайда болған кезде орасан зор шаң - тозаң мен газдар жиналып бұлтқа айналған. Шаңдар мен газдардың осы жиынтығы сығымдала келе тас ядроға айналып, одан Жер қалыптасқан. Ядроның ортасында температураның жоғары болғаны сондай, одан химиялық заттар бөлініп шығып, үстіне көтерілген. Осылайша су, газдар және атмосфера пайда болған. Алғашқыда Жердің атмосферасы қалыңдау болған және күн жылуын көбірек сіңіріп отырған. Жер тарихы — заманға, заман — кезеңге, кезең—дәуірге, дәуір—ғасырға бөлінеді.
Архей Мезозой Протерозой Палеозой Кайнозой
Архей — архей эрасы және архей тобы ұғымдарының қысқаша аталуы. Грек тілінде archаіos деген сөз ежелгі деген мағынаны білдіреді. Архей – Жердің геологиялық даму тарихындағы ең ежелгі эра болып табылады. Радиометрлік зерттеулер Архей эрасына қатысты тау жыныстары осыдан шамамен 3, 6 – 4 млрд. жыл бұрын қалыптаса бастағандығын көрсетеді. Бұл эраның жоғарғы деңгейі, яғни оның протерозой эрасына ауысу уақыты шамамен 2, 6 – 2, 8 млрд. жыл бұрын өткен. Архейде қалыптасқан тау жыныстары негізінен метаморфтық өзгерістерге ұшыраған тау жыныстарынан: гнейстен, кристалды тақтатастан, сирек жағдайда амфиболиттен, мәрмәрдан және кварциттен тұрады. Органикалық қалдықтар кездеспейді, бірақ олардың құрамында графиттің ұшырасып қалуы архей эрасында да тіршілік нышаны болғандығын білдіреді. Архейде түзілген тау жыныстары көптеген көне геологиялық құрылымдардың негізін қалайды. Олардың арасында маңызды кендер кездеседі.
Жер тарихында археозой мен палеозой аралығындағы эра және сол Протерозойдың соңында шөгінді және жанартаулық тау заманда қалыптасқан қабаттар. Бұл терминді ғылымға америкикалық жыныстарымен толған бұл алаптар, деформацияға, геолог Э. Эммонс енгізген ('1888). Протерозой бұдан 2000 (кейбір метаморфизмге, граниттенуге ұшырап, қайта жабылған. тұжырым бойынша 2500) – 570 млн. жыл бұрын, ұзақт. 1500 млн. жылға созылған эра. Қазақстан мен Орта Азия жеріндегісирек. Бастапқы Протерозойда организм қалдықтары өте Протерозойды Р. Борукаев, Ю. Зайцев, В. Королев, т. б. зерттеген. Қалдықтарының қалыңдықтары кей жерлерде жүздеген метр болатын көк-жасыл балдырлар түзіліп, олардың қарқынды Протерозойдың бірінші жартысы (2, 2 млрд. жылға дейін) геократтық фотосинтездеуші әрекетінен ауаның құрамы өзгере бастады. жағдайларда өткен. Қыртыстың салқындау процесі нәтижесінде қатаң және Ол таза оттекті көбейтіп, тіршілік әлемінің өркендеп дамуын морттық қасиеттерге ие болған литосфера жарылып, суперконтинентте рифт тездетті. Даму бастапқы-ортаңғы рифейде қарқындады. ойпаңдары мен айырылымдар пайда болған. Бактериялар, балдырлармен қатар қарапайым бір күшейіп, Бастапқы Протерозойдың екінші жартысында бұл процестер клеткалы суперконтинент көлденеңі жүздеген және болды. Темір, мыс, блоктарға организмдер – эукариоттар пайда мыңдаған км болатын алтын, (микротақталарға) жіктелген. Олар жұқарып (рифтинг) жәнепайда болуы көптеген бейкентас шикізаттары шоғырларының толық айырылып (спрединг), ал айырылған блоктар арасын терең сулы алаптар Протерозоймен тығыз байланысты. басқан. Протерозой
Палеозой Тіршілік әлемі грекше: παλαιο — «көне» және көне грекше: ζοιον — «жәндік» , Палеозой терминін алғаш 1838 ж. ағылшын геологы А. Седжвик (1785 – Палеозой (көне Мұндағы айқын өзгеріс венд пен кембрий шебінде болды, қаңқалы организмдер 1873) ұсынған. Палеозой осыдан — – 250 млн. жыл бұрын басталып, бірге «көне тіршілік» мағынасында)540 фанерозой эоны замандарының алғашқысы –(542— 251 млн. жылға созылған эра. келген. Бұлкембрий, ордовик, мен трилобиттер, моллюскілер, т. б. өмірге Құрамына өзгеріс протерозой ұзақтығы 290 жыл). фанерозойды жіктеуге негіз болды. Алғаш кең таралған Бұл дәуірлер силур, девон, таскөмір (карбон), пермь дәуірлері енеді. бақалшақтылар карбонатты емес, фосфатты болған. Ордовик-силурда алғашқы омыртқалылар – геологиялық картада силур кезеңдері астыңғы палеозой субзаманын, ал Кембрий, ордовик жәнетөменгі Палеозой (кембрий, ордовик), ортаңғыдевон, балықтар, карбонда қосмекенділер Палеозой (таскөмір, құрлыққа шыққан Палеозой (силур, девон), жоғарғы (амфибиялар), яғни пермь) деп карбон және перм кезеңі үстіңгі палеозой субзаманын құрайды. Палеозой кезінде жануарлар пайда болды. Силур-девонда алғашқы құрлық өсімдіктері өсіп, соңғы бөлінеді. Палеозойдың басында Гондвана мен солтүстік құрлықтардың екі үлкен орогенез орын алған: астыңғы палеозой кезіндегі Каледон және соңғы Пайдалы кезіндегі Варискан. девон-карбонда қалыңШығыс Еуропа, Сібір, Қытай, Корея) және оларды (Солтүстік Америка, палеозой қазбалары өсімдік жабыны пайда болған, нәтижесінде көміржаралу Орал, Сарыарқа, Алтай-Саян, Тянь-Шань, т. б. қатпарлықтарында калцедон кеңінен таралған. бөлетін мұхиттардың (Палеоатлант, Палеотетис, Палеоазия) нобайы және герцин интруз. тау жыныстарымен тектескм-ге, ал тереңдігікендері бар. айқындалған. Бұл мұхиттардың ені мыңдаған көптеген металл Шөгінді тау жыныстармен өркендеген Перм кезеңінде жойылған Трилобиттердін мыңдаған м-ге заманында қоса мұнай-газ, ірі көмір алаптары (Қарағанды, Соңғы Палеозойжеткен. Олардың өмір сүру ұзақтығы да әр түрлі. Ең Екібастұз, Донбасс, Ертіс маңы, девонныңГондвана, жабылып, карбонның бірінші Палеоатлант (Япетус) Кузбасс, басында т. б. ), жанғыш тақтатас бірі (Балтық маңы), мысты құмтастар мен тақтатастар (Жезқазған, Орал бөктері, ортасына дейін Палеотетис омыртқасыз ал Палеоазия палеозойдың Палеозой фауналары көптеген өмір сүрген, ағзалардың болғанымен белгіленеді, Маңғыстау, Атбасар, т. б. ) құрлығын жасап барып басқа фосфорит (Қаратау, соңында Лавразия алып кендері грабтолиттер (Grabtolithina), оның ішінде трилобиттер (Trilobita), жаралды. Одан жабылған. иінаяқтылар АҚШ), боксит сефалоподтар (Cephalopoda) және маржандар. Заманның соңында Жезді, (Brachiopoda), (Орал, Салаир), шөгінді темір-марганец кентастары (Атасу, Рейн алабы, Саян, т. б. ), тұз кендері (Соликамск, Иран-Пакистан, т. б. ) де амфибия мен рептилиялар әр-түрлі биологиялық топтаныстардың зор компоненті Палеозой алып талды циатея (Cyathea arborea), атқұйрық (Equisetum) және болды, ал тау жыныстарымен қатарлас. Қоры мол, қолайлы жағдайларда орналасқан әр текті құрылыс тастары, цементтік шикізат, асыл, әшекей, қаптама цикадалар ормандардың кең таралуына себепші болды. тастар да көп кездеседі.
Мезозой — Жер тарихының, палеозой мен кайнозой арасындағы эрасы және соған сәйкес келетін тау жыныстарының қабаты. Мезозой эрасын 1841 жылы ағылшын геологі Джордж Филлипс бөліп көрсеткен. Мезозой эрасы төменнен жоғары қарай триас, юра және бор кезеңдеріне бөлінеді. Жаратылыстану ғылымдарының әдістері бойынша бұдан бұрынғы 235, 10 — 66, 3 миллион жылдар аралығын қамтиды. Жердің даму тарихының бұдан 248 — 65 млн. жыл бұрынғы уақыт аралығын қамтитын, кембрийге дейінгі эрадан есептегенде екінші эрасы; үш кезеңге — триас, юра және бор кезеңдеріне жіктеледі. Мезозой заманы: 1. Триас кезеңі 35 млн жылға созылған; 2. Юра кезеңі 60 млн жылға созылған; 3. Бор кезеңі 70 млн жылға созылған.
Кайнозой, кайнозой эрасы, кайнозой эратемасы (грек. kaіnos – жаңа, zoе Тіршілік әлемі Кен байлықтар – өмір) мен кайнозой эраларының аралығында жануарлар ең Мезозой – Жердің геологиялық дамуының соңғы 65 млн. жылын ірі марганец , Палеогенде өте ірі латеритті және латеритті-шөгінді боксит, әлемінде кембрийден қамтитын уақыт мерзімі және соған сәйкес келетін тау Кайнозой эрасының бері қарай алғашқы ірі дағдарыс болған. Алып динозаврлардан бастап, ұсақ бірқатар оолитті темір кен орындары кендері түзілген. жыныстарының қабаты. Кайнозой дейін жойылып кеткен, қарай палеоген, неоген және фораминиферлергеэрасы төменнен жоғары ал сақталып қалғандары өз мәнін түзілімдерінде барлық көмір қорының 15%-і шоғырланған. Оның ішінде төрттік қабаттары бөлінеді. Кайнозой эрасында құрлықтар, олардың жойған. Олардың орнын тез дами бастаған сүтқоректілер басты. Теңіздерде таскөміркезеңдеріне Сахалинде, Жапонияда, Қытайдың шығысында; қоңыр жер бедері осы күнгі балықтар, шеміршекті кезеңінде тектоник. омыртқалылар: сүйектіГерманияда , АҚШ-та және Украинада; сынап алғашқы көмір кен орындары –қалыпқа келді. Палеогенакулалар мен скаттар; кен белсенділік артқан. сүтқоректілер – киттер, Италияда, Югославияда пайда. Ресейде; Жер және орындары Испанияда, сиреналар, дельфиндер және болған. мыс бетін жайлаған жорғалаушылардан – қолтырауындар, кесірткелер, тасбақалар мен молибден кен орындары АҚШ, Чили, Боливия мен Перуде шоғырланған. жыландар; қосмекенділерден –мен газдың есептелген қорларының үштен бірі Неоген түзілімдерінде мұнай алып саламандралар, бақалар дамыған. Палеогеннің басында мұнай-газ кен орындары Иран ––Месопотамия мен шоғырланған. Алып приматтардың ең қарапайымы лемурлер, яғни жартылай маймылдар – Анд аймағында: Иран, ПлиоценніңАрабиясы, төрттік кезеңнің Кордильер антроподтар шыққан. Ирак, Сауд соңы мен Кувейт, Катар, басында Шығасыр Еуропаның Оңтүстік мен Қазақстанда жылу сүйгіш газ кен Венесуэла, Мексика шығанағында орналасқан. Ал Еуразияда мұнай мен мастодонттар, пілдер, Каспий ойпатында, Батыс Түрікменстанда, мүйізтұмсығы, орындары Кавказда, гиппарион, семсер тісті жолбарыс, этруск Карпатта және т. б. өмір сүрген. Плейстоценнің магматизмімен ірі басында, қатал климатқа кен Сахалинде орналасқан. Неоген соңы – голоценнің қалайы алтын, күміс, мыс бейімделген мамонттар, Неоген кезеңінде калий және үлкен мүйізді бұғылар орындары байланысты. жүндес мүйізтұмсықтар мен ас тұзы, фосфорит, трепел, жойылып кеткен. Жер беті флорасы арасында жабық тұқымдылар дамуын құрылыстық таужыныстары түзілген. Төрттік түзілімдермен әр түрлі жалғастырған. Олардыңкендер, тропиктік жәнебайлықтары, жер асты сулары мен кенқайраңдар, шөгінді ішінде бейметалл кен субтропиктік ормандарда пальма, магнолия, мирт, фикус, алып секвоя, мұхиттың тереңкипаристер өсті. Қоңыржай мұздықтар байланысты. Дүниежүз. араукария мен сулы алқаптарында темірклиматты алқаптарда үлкен жапырақтылар мен ұсақ жапырақтылар – емен, бук, марганецті және мыс-ванадийлі тасберіштер шоғырланған. каштан, терек, қайың, т. б. өскен. Кайнозой
