XVІІ-XVІІІ ғасырлардағы қазақ { хандарының мөрлері
Қазақ хандығы алғаш өзi жеке шаңырақ көтерген 1456 -1457 жылдардан бастап қазақтың ру, тайпаларын тұратын жерлерiне қарай үш ордаға бөлiп басқару жүйесiн құра бастайды. Мiне, осы кезеңдерден басталып, қазақ мемлекетiнiң өзiндiк шекарасы, үш орданың қысқы қонысы, жаз жайлауы хан, сұлтандар мен билердiң шешiмдерi арқылы белгiленiп келе-келе ол қоныстар тұрақты болып қалған-ды.
Қазақ даласында мөрлерді қолдану ежелден қалыптасқандығы бізге археология ғылымының зерттеулері нәтижесінде белгілі. Ежелден бері әрбір мемлекеттің мемлекеттілігін білдіретін өзінің нышанын белгілеу қалыптасқан. Бұл нышандар елдің мінезінің, беделінің, рухының, қасиеттерінің символын айқын көрсетулері керек. Ел билеушілердің байрағы, елтаңбасы, әнұраны және мөрінің болуы осыған дәлел. Соның ішінде ел басқаруда мөрдің маңызы өте жоғары. Билеушілердің мөр пайдаланғандығы жөнінде бізге жазба деректерден де белгілі. Мысалы, қытай тарихшысы Фан Сюанлиннің «Цзин династиясының тарихы» атты шығармасында үйсін тайпасының батыр қолбасшысы Шы Лэнің (ІІІ ғ. ) императорлық мөрі туралы мағлұмат қалдырған. Ол қара яшмадан жасалған, көлемі төрт бұрышты, тұтқасы тасбақа бейнесінде екені жазылады.
Ал «алтын шежіреде» Шыңғыс ханның мөрі туралы сөз етілген, яғни ол алқызыл яшмадан жасалған, оның бетінде «Құдай тағала аспанда, хақан жердегі құдірет. Адамзат билеушісінің мөрі» деген атақты жазу болғаны хабарланады. Осы мәселеге байланысты археологиялық деректердің бізге беретін мағлұматы ауқымдырақ. Қазақстанда табылған мөрлердің ең көнесі сақтардікі, яғни ерте темір дәіріне жатады. Әйгілі «Алтын адам» табылған Есік қорғанында l 969 l 970 ылдары жүргізілген ж археологиялық қазбалар нәтижесінде мәйіттің оң қолындағы саусақтарына кигізілген алтын жүзік мөр табылды. Ол массивті, құйылған, үлкен домалақ бетті. Оның бетінде ойылып жасалған, қырымен солға қаратылған европеойдты адамның суреті бар.
Жалпы қазақ тарихшылары мен этнограф ғалымдары қазақ мөрi хақында зерттеу жүргiзбедi десе болғандай. Дегенмен, қазақтың хан, сұлтан билерi мен батырларының мөрлерi, жалпы мөр туралы аз-кем зерттеп, өз пiкiрiн жазған орыс ғалымы, зерттеушi М. П. Вяткин “Сырым батыр” атты еңбегiнде (21 бетте) былайша ой қозғаған: “. . . Шығыстан шыққан документтердiң (құжаттардың) түп нұсқаларында қойылған қолдардың саны көп болады. Старшиналар (билер) мен сұлтандардың аттарын документтi кiм жазған болса, сол адам қойып отырған, яғни әдетте, молда жазып отырған. Бiрақ бұл қойылған қолдар тиiстi адам атының қарсысына таңба немесе мөр басылып анықталған”. Мемлекеттiк мұрағаттардағы көп құжаттардың арасынан және де сирек кездесетiн кiтаптардағы XVIII ғасырдың ортасынан бергi мерзiмдегi орыс-қазақ (басқа көршiлес елдермен) қатынас қағаздарынан түрлi сипаттағы мөрлердi көремiз. Негiзiнен алғашқы мөр Әз-Тәуке ханнан басталса керек.
Қазақ xандарының мөр сақиналары. (көшірме) Хан , сұлтандардың мөрлері "тамшы" тәріздес болған, ал діни қызметкерлердің мөрлері дөңгелек болған. XVІ-XVІІ ғасырлардағы түрлi дау-жанжалдардың қорытындылары ауызша билiкпен, билердiң мөрлiк таңбаларын басуымен расталып, бекiтiлетiн. Ресеймен қатынас орнату жылдарында XVІІ ғасырдың басында-ақ бiрдi -екiлi құжаттарда хандардың мөр басып, куәландырған құжаттары бар.
Патшалық губернаторлар аймақ пен өңiрлердегi хан, сұлтандар және билер мен батырларға мөр жасатып алуға жазбаша рұқсат бермесе де, ауызша келiсiп отырған сияқты. Өйткенi хан мен сұлтан, қожалардың мөрлерi басқаша да қара қазақтан шыққан билер мен батырлардың мөрлерiнiң көлемi де өзгеше. Осы мөрлердiң түп нұсқасымен көшiрмелерiн көру арқылы зерделей қарасақ, патша әкiмшiлiгi мөрлердiң қандай болып жасалуына мән берiп отырған деген қорытындыға итермелейдi. Бұл сөзiмiздiң жалаң долбар болмау үшiн атақты ғалым М. П. Вяткиннiң мөр туралы жазбасында: “. . . Мөрдiң бедерi қағазға қара бояумен түсiрiлiп отырған, жазу мөрдiң табанына ойып салынған болғандықтан, оның басқанда түскен бедерi тiптi айқын болмай көмескi болып түсiп отырған. Әсiресе, диаграфиялық белгiлерiн айыру қиын. Мөрлердiң үлгiсi миндаль сияқты сопақ, дөңгелек, шаршы және сегiз қырлы келедi. Миндаль сияқты мөрлердi қашан да болса сұлтандар мен қожалар ұстаған, тек ерекше жағдай ретiнде ғана бұл мөрлерге бидiң ғана немесе мырзаның аты ғана жазылған. Мөрлердi басуда белгiлi тәртiп қолданылған. Ең алдымен миндаль сияқты мөрлер, одан кейiн сопақ оның артынан дөңгелек және көп қырлы мөрлер басылып отырған. Мөрдiң табанындағы жазулар бiркелкi мөр иесiнiң аты, оның тегi, (әкесiнiң аты) дәрежесi (хан, сұлтан, би т. т. ) хиджра жылы көрсетiлген мөр сирек кездеседi. Бұл түрлес мөрлерден қожалардың, қазылардың және молдалардың әлгiнiң үстiне қосымша жазу бар.
Хан мен сұлтанның, старшынның да мөрлерінің жасалынуында өзіндік ерекшеліктер орын алған. Дәлірек айтқанда атақ-даңқы бүкіл алты алашқа мәшһүр болған хандардың мөрлері тамшы тәрізді стандартты түрде күмістен, кейде сирек алтыннан соғылып, жүзік күйінде олардың қолдарының бас бармақтарына шақталып жасалған. Ақсүйектердің мөрлері жоғарыда айтқан миндаль тәріздес болып келсе, байлар мен батырлардың мөрлері доғал, дөңгелек, тік түрдегі қалқан пішіндес болған.
Мөрдің үстінгі бөлігіне иесінің атағы, яғни «хан» немесе «сұлтан» деген жазу жазылса, одан төменіректе есімі, мөр қожасының әкесінің атағы, теңеуі жазылатын болған. Бұл мөрлер өз заманында хан және сұлтандардың куәландыру белгісі болып қызмет еткенімен қоса, қазақ халқының зергерлік өнеріне өзіндік нақышымен үлес қосқан. Оны металл жүзіктерде көзге көрінер көрінбес етіп ойып салынған ұсақ оюлардан аңғаруға болады.
Қазақ хандығы құрылғаннан кейін қолданылған мөрлердің орны, Қазақстан сфрагистикасында, бөлек десек қателесперіміз анық. Әрбір билеушінің өзінің жеке мөрі болды. Қазақ хандығының тұсында хан мөрлерін жасау стандарты қалыптасқан, олар енді тамшы пішінді беті бар күміс жүзік кейпінде жасалынды. ХVІІІ ғасырдан бері қазақ ақсүйектерінің мөрлері таза күмістен жасала бастады, тас пен алтын қолдану өте сирек кездеседі. Оған Арынғазы ханның (1816 821) шынжырға 1 тағылатын дөңгелек алтын жалатылған күмістің ортасында ақықтан жасалынған мөрінің болуы дәлел. Осындай мөрлердің ҚР ның МОМ да сақталуда 98 ескі мөр бар. Сонымен қоса хандардың мөрлерінің үлгілерін архив материалдарынан да таба аламыз. Себебі хандар іс қағаздарға, хаттарға басқан таңбалары ескі құжаттарда сақталады. Мысалға, ҚР МОМ де архивтен жиналынған Абылай, Әбілмәмбет, Барақ, Әбілхайыр, Кенесары сынды атақты хандардың қағазға басылған мөрлерінің көшірмесі экспозицияға қойылған. Жалпы қандай жолдармен болмасын қазақ даласында табылған мөрлер көп жағдайда бір іріне ұқсамайтын болып б келеді. Дегенмен осы шағын зерттеуде көрсетілген мөрлердің арасынан біз сасанидтік геммалар, Қожа Ахмет Йассауи есімі жазылған мөрлер, қазақ хандарының, би старшындардың мөрлерінің жеке тобын бөліп көрсете аламыз.
Атырау облыстық тарихи өлкетану музейіндегі мөрлер туралы деректер жазылған зерттеу еңбектерден білгеніміздей, жүзік қалпындағы тамшы тәріздес мөрлер ХVI ғасырда ақ хандардың ішкі саясаты мен көршілес елдермен дипломатиялық қатынастардағы толтырылған құжаттарды куәландыру кезінде пайдаланыла бастаған. Мөрлерді бояуда күйе мен әр түрлі түсті тушьты пайдаланған. Көбіне қара, кейде көк пен қызыл түсті қолданған. Бір айта кетерлігі, хандар мен сұлтандардың және батырлардың әрбір жазған хаттары «жазғандарымды куәландыру үшін мөрімді бастым» деген сөзбен аяқталып отырған.
Абылай ханның мөрі
Сырым Датұлының мөрі
Махамбет батырдың мөрі
Исатайдың мөрі
Арғынғазы ханның мөрі
Қазақ хандығының 550 жылдығына орай, «Жігер» халықаралық сыйлығының иегері, ұлттық «Ажар» сыйлығының иегері, Қазақстан суретшілер одағының мүшесі Айжан Әбдуайт бес ханның мөрін алтын түсті жіппен кестелеп шыққан, үлкен сый жасаған. Бұл туралы суретші Айжан: «Хандардың мөрлерін қазір қалпына келтіріп жатқан Қырым Алтынбеков есімді суретші (Қазақстан суретшісі, ҚР Суретшілер одағының мүшесі). Мен тек қалпына келтірілген үлгілер бойынша кестесін жасадым» деген.
Әбілқайыр ханның мөрі Әбілқайыр (Әбілқайыр Мұқамбет Ғази баһадур хан) (1693 -1748) – хан, қолбасшы, 1718 – 1748 жж. билік құрған Кіші жүз ханы. Соғыстарда батырлығымен, айлакерлігімен, айқас-шайқастарды ұйымдастыра білуімен даңқы шығып, мұрагерлік жолмен емес, өз беделімен Кіші жүздің ханы болды.
Есім ханның мөрі
Бөкей ханның мөрі
Жәңгір ханның мөрі
Кенесары Қасымұлы – мемлекет қайраткері, әскери қолбасшы, қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт азаттық қозғалысының көсемі, Қазақ хандығының соңғы ханы (1841 – 1847). Кенесары Шыңғыс ханның 27 ші ұрпағы, Абылай ханның немересі.
Түрлі лауазым иелерінің (ауыл биі, сот кеңсесі, старшындар мен болыстар) мөртабандары.
Осы мөр арқылы мемлекетіміздің мәселелері шешілген. Қазақтың іргесі қаланған тұстағы құжаттарға хан-сұлтандар мөрлерін басып отырған. Мөрдің тарихымен таныса отырып, ұлтымыздың тарихын құрметтеудің маңыздылығын түсінеміз. Ұлтжанды азамат, қазақтың белгілі жазушысы Мұхтар Мағауин ағамыз: «Еңсемізді қайта көтеру үшін, рухани жаңғырып, санадағы жарақат жазылу үшін әлі де бірталай еңбектенуге тура келеді» – дегендей, тарихты тану, сақтау, құрметтеу біздің қолымызда. Орындағандар: Ақназарова Надира Қобдабай Жанымай
Пайдаланған әдебиеттер: 1. alashainasy. kz 2. el. kz 3. Байпаков К. М. По следам древних городов Kазахстана. А. , 1990. 4. Шәймерденов Е. Елтаным. А. , 2005.
Скачать презентацию XVІІ-XVІІІ ғасырлардағы қазақ хандарының мөрлері Қазақ
хандар.pptx