Халықтық педагогиканың негізі құралдары Жоспары: 1. Мақал-мәтелдер

Халықтық педагогиканың негізі құралдары

Жоспары: 1. Мақал-мәтелдер және оның халық педагогикасында алатын орны. 2. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің шығу тарихы. 3. Жұмбақтар.

Ма алқ — на ылс зқ ө. Ол мірдегіт рлі ө ү былыстыжина тап, құ қ т йіп, ы шамдап ү қ беріп, бірнеекі тарма тант ратын, қ ұ алды ыжолдарында ңғ пайымдап, со ы ңғ жолдарында орытыл ан қ ғ ой айтатынхалы ты қ қ бейнелі поэтикалы қ жанрды ң бірт рі, ү асырларданекшеліп ғ жеткентере ң мазм нды, та ырып ұ қ аясыке с зм йегі. ң ө ә Ма алдарк біне ле қ ө ө ң лгісіндекейде ү арас збен қ ө де айтылады. Мәтел — өзінің негізгі түйіндеуін кесіп айтпайтын, бір-бірімен кереғар шендестіруі жоқ, қорытындысы тұспалды, қысқа да нұсқа нақыл сөз. Мақалға өте жақын. Мәтел сыңар тармақ болып келеді. Мысалы Айдағаны бес ешкі, ысқырығы жер жарар. Мәтел тура, ауыспалы, астарлы мағынада қолданылады.

Мақал-мәтелдер және оның халық педагогикасындағы рөлі Мақал-мәтелдердің халық педагогикасындағы орыны орасан. Жастарды тәрбиелеуде, тірлікке бейімдеуде мақал-мәтелдер үлкен рөл атқарады. Мұны бабалар тәжірибесінен байқауға болады. Қашанда «Үлкенге – құрмет, кішіге – ізет» қағидасын ұстанған халқымыз жастарды мақал-мәтел арқылы тәрбиелеудің озық үлгісін қалдырды. Қай мақалды алсаңыз да, оның өзіндік айтар ұлағаты бар. Кейбір мақалда дидактикалық сарын айқын болса, кейбір мақалдар ескертпе түрінде келуі де мүмкін. Осы бір тамаша үрдіс мақал-мәтелдің этнопедагогика саласындағы маңызын арттыра түседі. «Өнер алды – қызыл тіл» деп сөз өнерін бүкіл өнер атаулының алдына шығарған қазақ халқы өз ұрпағын тәрбиелеу ісінде мақал-мәтелдің мүмкіндігін кеңінен пайдалана білді. Мақал-мәтел адам өмірінде, тұрмыс-тіршілікте, қоғамдық жағдайларда кездесетін әр түрлі құбылыстарға, тарихи мәні бар оқиғаларға берілген даналық баға, тұжырымды түйін іспетті.

А. Байтұрсынов. Қазақ халқының мақал-мәтелдерінің шығу тегі жөнінде айтар болсақ, А. Байтұрсынұлы: «Ма ал да та па а жа ын қ қ ққ қ салт-санасына с йкес айтыл ан ә ғ пікірлер. Та па тан г рі ма ал қ қ ө қ ма ызы шын келеді. М тел дегеніміз ң ә кесегімен айтылатын белгілі-белгілі с здер. М тел ма ал а жа ын болады. ө ә қ ғ қ Біра ма ал т жірибеден шы ан қ қ ә ққ а и ат т рінде айтылады. М тел қ қ ү ә а и ат жа ын арамай, детті с з қ қ ғ қ ә ө есебінде айтылады» , ─ деп к рсеткен ө болатын.

аза ма ал-м телдеріні Қ қ қ ә ң бастау к зі сонау Орхон-Енисей ө жазба ескерткіштерінен бастау алады. XII-XIII асырлардан ғ бізге жеткен жазба ескерткіштерді тілінде ма ал ң қ мен м телдер баршылы. ә қ Мысалы: Орхон жазбаларында: «Бастыны е кейтіп, тізеліні ң б ктірген» ( «К лтегін» ү ү жырынан), « лімнен ят Ө ұ к шті» ( «Тонык к» жырынан) ү ө деген ма ал-м телдерді қ ә кездестіреміз. Ма ал-м телдер негізінен халы аузында қ ә қ ауызша са тал ан. Ал, оларды на ты жинап, қ ғ қ а аз бетіне т сіру, баспас з беттерінде қ ғ ү ө жариялау – XVIII асырды II жартысынан ғ ң басталады. аза ты ма ал-м телдерін Қ қ ң қ ә ал аш а аз бетіне т сірген алым – Шо ан ғ қ ғ ү ғ қ У лиханов. Шо ан У лихановты ә қ ә ң «Та дамалы шы армалар» е бегіндегі ң ғ ң біршама ма ал-м телдер лі к нге дейін з қ ә ә ү ө ндылы ын жой ан жо. құ ғ ғ қ

Жеке тұлға және ұжым проблемалары философтар Әлеумет танушылар Әлеуметтік психологтар педагогтар • Махмұт Қашқаридің «Дивани лұғат-ат түрік» сөздігінен: «Ұлы болсаң, кішік бол, халық үшін бәлік бол» , • ал «Құдатғу біліктен» : «Біліп сөйлеген білекке саналар, білімсіз сөз өз басын жояр» дейтін мақал-мәтелдерді байқауға болады. Бұл деректерге сүйене отырсақ, мақал-мәтелдердің бастауы сонау көне ескерткіштерден бастау алып, шығармалардың тілінде қолданыста болғанына көз жеткіземіз.

Мақал-мәтелдердә жан-жақты зерттеп талдаған М. Әуезовтің 1927 жылғы «Әдебиет тарихында» Сәкен Сейфлин «Таңдамалы шығармалар» Мәлік Ғабдуллин. «Қазақ халық ауыз әдебиеті»

Жұмбақтар: Ж мба тарды ұ қ ң та ырыпау ымы қ қ теке. Жаратылыс ө ң д ниесі, таби ат ү ғ лемі, е бек-к сіп ә ң ә ралдары, құ хайуанаттармен сімдіктер, адам ө ж неоны мірі, ә ң ө нер-білімт. б. ө ж мба тарды ұ қ ң бастыта ырыбы. қ Та ырыбымол қ ау ымды амтитын қ қ ж мба тарды бір ұ қ ң парасыадам Б л ұ ж мба тардан ұ қ адамдарды ң д ниетануда ы ү ғ ой- рісі, т сінігі ө ү таби ат ғ былыстары құ жайында ы ғ танымдарык рініп ө т рады. ұ Мысалы, « ш анд Ұ қ а ле айтады, ө ң он анда жер қ ғ азады» қ ( о ыз), қ ң « Кішкене ана ара ғ қ тас, атан т йе ү тарта алмас» ( ара рт) қ құ , аза ты Қ қ ң ж мба тары зіні ұ қ ө ң рылысыменс з құ ө айшы ыжа ынан ғ ғ ма ал-м телге қ ә сайды. ұқ М селен ә «Ти десем, тимейді, тиме десем, тиеді» (ерін), « лсе де лмейді, Ө ң ө лмесе де ө ң лмейді» (адамны ө ң есімі). Сонымен, ж мба дегеніміз ұ қ адамды тап ырлы а қ ққ баулыпізденуге жетелейтін ауыз дебиетіні бірт рі. ә ң ү

Жұмбақтардың этнопедагогика дағы орны қандай дегенде? Ж мба атаулыны ұ қ ң барлы ытап ырлы а ғ қ ққ ндейді. Адамны ү ң а ыл-ойы, к рген-білгені, қ ө о ы ан-то ы аныбезбенге қ ғ т седі. Жасырыл ан ү ғ ж мба ты шешуініздеген ұ қ ң кез-келгенадам з ө парасатыны жеткенінше ң ой ашомады. Тіпті ғ жасырыпотыр анкісігеде ғ ж мба ыны ұ ғ ң м н-ма ызына арап, ба а ә ң қ ғ беругеболады. Ендеше ж мба –а ыл-парасатты, ұ қ қ тап ырлы ты, т ырлы ты қ қ ұ қ қ пашететінауыз дебиетіні ерекшет рі ә ң ү.

Пайдаланған әдебиеттер: • 1. Ә. табылдиев “Қазақ этнопедагогикасы” Алматы Санат. 2001 ж. • Б. Мұханова, Р. Ильясов “Этнопедагогика” Астана 2008 ж 242 бет.