“Хұсрау уа Шырын”
“ Хұсрау мен Шырын ” — Алтын Орда дәуірінің әдеби мұрасы. Авторы — Құтб (қыпшақ тайпасынан шыққан. ) Бұл шығарманы (1341 -42) Низами Гәнжауидің парсы тілінде жазылған “Хұсрау уа Шырын” поэмасынан аударған. Хұсрау мен Шырын махаббаты — әзербайжан ақыны Низами мен үнді ақыны Әмір Хұсрау Дехлевиден бастап қазіргі уақытқа дейін жырланып келе жатқан тақырыптардың бірі. Таяу Шығыс пен Орта Шығыс, Кавказ мен Орталық Азия, үнді халықтарының фольклорында “Хұсрау мен Шырын” аңызы негізінде жазылған барлығы 50 -ден астам поэма бар. Жалпы көлемі – 120 парақ, яғни 240 бет. 4740 бәйіттен, 90 тараудан тұрады. Жалғыз көшірмесі Парих Ұлттық кітапханасында сақтаулы тұр.
Поэманың зерттелу тарихы Қолжазбаны түпнұсқадан көшіріп, қыпшақ тіліне аударған – Алтын Ордада туып өскен Берке Фақиһ. А. Н. Самоилович "Хұсрау мен Шырынды" Алтын Орданың әдеби ескерткішіне жатқызады. Египетте 1883 жылы осы шығарманың көшірмесі жасалған. Бұл әдеби мұрамен белгілі шығыстанушы Е. О. Бертельс Парижде танысқан. Әдеби ескерткіштің тілін түрік ғалымы профессор М. Фуад Капрюлюзаде Алтын Орданың XV ғасырдағы аралас оғыз-қыпшақ тіліне жатқызды. Бұл шығарманы поляк ғалым академик Зайончковский зертеді. 1958 жылы ол қолжазбаны екі бөлі тұратын факсимилесімен, транкрипциясымен басып шығады. 1961 жылы толықсөздігін берген. Низамидің "Хұсрау мен Шырынымен" салыстырды. Жазба 90 тараудан тұрады. 1974 жылы А. Ибатов қазақ тілі тұрғысынан жан-жақты зерттеп, ғылыми сөздігін жазып шықты.
Фонетикалық ерекшеліктері Өз елгін санча білмаз, көңлі қорқар с – ш, ч- ш , з-с Өз қолын шанша алмас, жүрексінер Күгарчін учса органган йеріндін Есан болса, келүр сақыныб йувасын ү -ө, а -е, ч -ш, у- ұ, о -ү , рг -йг а- е, ү- е, қ- ғ, б -п Көгершін ұшса үйренген жерінен Есен болса, келер сағынып ұясын Бұғдай көргазіб, арпа сатар ол ұғ -и, г- с, а -е, з -т, б -п Чүрүң арпасынға буғдай қатар ол Бидай көрсетіп, арпа сатар ол Ауып кеткен арпасына бидай араластырар ол Көб елні рай бірла алса болур б -п, н -д, у -а, Кылыч бірла теса, бозлур ч- ш, т -д, а -е, о -ұ, у -а Көп елді райменен алса болар Кылышпенен алайын десе, бұзылар Йарашмаз барча халда от бірла су й -ж, ш -с, з -с, ч -ш, а- е Жараспас барша жерде от пенен су
Егар қадғұда болсақ йа савүнчда Кечар давран, қалурбыз біз окүнчда Егер болсақ қайғыда я сүйініште Өтер дәурен қалармыз өкініште Барурбыз дуниадан барча начар Йігітлікда савінчдін йахшы не бар Өтерміз дүниеден барша нашар Жігіттікте сүйініштен жақсы не бар Сүсүннүң аввалі хош сафи болур Ічар болса өйұғі соңра қалур Сусынның алғашқысы таза болар Ішер болсаң қоюы түпте қалар Қайу аш кім бурун хош лаззаті бар Тойа барсаң аның һам тамы кетар Қай асты әуел жақсы ләззәті бар Тоя берсең оның да дәмі кетер а- е, д -й, ұ -ы, ч -ш а-ә, в-у, у-а, б-м, ч- ш б-м, у -ү, а -е, ч -ш й -ж, т -л, д -т, ч -ш, ү- у, ү -ы, у- а ч -ш, а -е, у -а ш -с, а -ә, а -е, а -о, т -д
Лексикалық ерекшеліктері Қазіргі күнге дейін өзгеріссіз қалған күндер: Мысалы: адам, азар, ай, байлық, бақа, ақыл, алма, ана, бақыр, бала, балық, бөрі, гүл, дін, жан, күн, қан, қозы, ала, алты, көр, т. б. Кейбірі фонетикалық өзгеріске ұшыраған: онса (онша), апла (аула), аваз (әуіз), т. б.
Қазіргі түркі тілдерінде немесе жеке бір тілінде (мағынасы мен тұлғасы ішінара өзгеріске ұшырап) сақталып қалған архаизмдер: Йаш сөзі қазіргі қазақ тілінде кездесетін “жас, жылдық өмір, жас бала” деген мағыналарымен қатар “жасыл түс, шөп” мағынасында қ Қлурлар көп йаш үзра сүсүн нуш көк шөптің үстінде алқызыл сусын ішіп рақаттанды Үнде “сөйле, дауыста” шақыр : Хікайат айғучыны үндаб ол шаһ хикаят айтушыны шақырып ол шах Азақ аяқ Азақ кетмәз еликден қолынан аяқ кетпейді айақ аяқ елги хәм талды айақдын қолы аяқ ұстаудан талды
Қазіргі түркі тілінде ұшыраспайтын архаизмдер Йоққа ағғай жоғарыға аққай Йоқ “жоғары жақ, аспан” Ақ “ұшу, көтерілу” Азын сөз башлады, қойды бу сөзні басқа сөз бастады, қойды бұл сөзді Азын “басқа” Адарлаб ақтачы ат, тартты тазгін әзірлеп атбегі ат, тартты тізгін Ақтачы “ат күтуші”
ел қол теса десе білу алу окүнч өкініш көңлі қорқар жүрексінер савүнч сүйініш органган үйренген бару өту йува ұя аввал алғашқы сақыну сағыну өйұй қою чүрүң ауып кеткен соңра түпте қату араластыру аның оның бірла мен, пен , бен тамы дәмі хал жер саф таза
Морфологиялық ерекшеліктері Өзінің арнайы грамматикалық көрсеткіші жоқ, сөздердің жекеше, көпше және тәуелдік тұлғалары. Ескерткіш тілінде атау тұлғалы сөз көп кездеседі. Ошбу тағ етагінде үнгұр бар ( 13 в-26) –сол таудың етегінде үнгір бар. Туман йанлығ тарылды тун. ( 80 в-23) – Тұман сияқты тарылды түн. Тутайын йер тейү йер аны тутты ұстайын деп жерді, жер оны ұстады; Йана қалмасу теб бу дафтар айтур және қалмасын бұл дәптер; Ошбу тағ етагінда онгур бар – осы тау етегінде үнгір бар; Шамағ көрсе күйар парвана хал біл – шаш көрсе күйер көбелек, жақсы біл; Табса сыхат төкмадік қан тапса шындық төкпесін қан, т. б.
Көне қыпшақ ескерткіштерінде ың, ің, уң, үн, ның. нің, нуң, наң, нән секілді түрлі фонетикалық варианттарда ұшырасатын ілік септігі жалғауы біз карастырып отырған жәдігерлік тілінде дауыссыз дыбыстардан соң –да –нүң, түрінде жалғанады. Дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздерден кейін: Түзатті барбад үш қылды аханг (97 p-16) – түзатты барбат қылдың әуенін Масіхі йел толуб түннұң дымағы (22 p- 4)-самал жел толып түннің көңіл-күйіне; Тікансыз һіч чічакның асғы болмаз (25 p-20) – тікенсіз еш шешектің артығы болмас, т. б. Дауысты дыбыстан кейін –ның – нуң түрінде жалғанады ; Сорап шаһзаданың тұрған мақаның (22 p- 4)сұрар ханзаданың тұрған мекенін; Хаталарыңның көкін хақ сөзлаб үзді (4 p-28)- қателеріңнің негізін ақ сөзбен үзді
Барыс септігі жай септелуде дауыссыз дыбыстардан кейін көбіне “а” түрінде жалғанады. Мысалы: йулдузчыларқ-a айды ол шаһ – Йасіртег йасірг а тегтайсан жесірдей жесірге тигейсің Қыпшақтың “ка” “қа” “ға” тұлғаларын да кездестіруге болады. Мысалы: Ікі азунны бір ханға берміш екі дүниені бір ханға берген; Көква үвга да йайылмаш көкке, үйге де жайылған; Іліндім ол тузаққа халым ошбу Іліндім ол тұзаққа қалым осы; Йетербіз таңқа теб хүкім етса болмаз жетерміз таңға деп үкім етсе болмас; Табсам тілаб ігімга тапсам тілеп ауруыма дәрмен, т. б. Барыс септігі жалғауы сөздер мынадай мағыналарда жұмсалған, біріншіден іс-әрекеттің бағытталған, істелетін орнын білдіреді: Көква үвга да йайылмаш көкке үйде де жайылған. Қимыл есімдерге жалғанып, іс-әрекеттің мақсатын білдіреді; Табсам тілаб ігімга дарман тапсам тілеп ауруыма ләрмен. Амалдың уақытын білдіреді; таңқа теб хүкім етса болмаз жетерміз таңға деп үкім етсе болмас.
“ны”, “ні”, “га”, “ін”: Маңа хурмаңны ол темаз маған құрмаңды ал демес; Не харфы оқурман мақсудым сан не әріпті оқысам да, мақсатым сен; Бу харбаны алдың бұл сайманды алдың; Бағышлар бір надімга таж у тонын бағыштар бір жақын жолдасына Буын үндестігіне қарай “да”, “де”, “та”, “те” : Улаш өзүмні імганда тұтарман үнемі өзімді еңбекте үстармын; Бірі тоқлуқда өліміш бірі ачын бірі тоқтықпен өлген, бірі аштықпен; Ісігілігда ош антунтег сарардым ыстықтықта алтын сынды сарғайдым; Йабурғақ кім нітак төклүр хізанда жапырақ неліктен төгілер күзде
Қысаң дауысты дын формасы ғана кездесіп отырады: Чікак ранг алды анбар һам мендін шешек рең алды янтарь менен; Һавадын інді аңсызда бу лачын ауадан түсті аңсызда бұл лашын; Бу шартымдын қайтсам бұл шартымнан қайтсам; Қимыл әрекеттің көзін, шығатын, өріс алатын объектісін білдіреді: тынығындын от сача тынысынан от шаша; Іс әрекеттің орындалу мақсатын білдіреді: бу шыртымдын қайтсам бұл шартымнан қайтсам; Поэмада септік мәні бірла шылауы арқылы және “ын” жалғауы арқылы жасалады: тікенбірла йарашмыштег чічак тікенмен жарасқандай шешек; Қулаңларын өз елгін тартты ол барк қайыстармен өз қолын тартты берік.
Өз елгін санча білмаз, көңлі қорқар Өз қолын шанша алмас, жүрексінер Күгарчін учса органган йеріндін Есан болса, келүр сақыныб йувасын Көгершін ұшса үйренген жерінен Есен болса, келер сағынып ұясын Бұғдай көргазіб, арпа сатар ол Чүрүң арпасынға буғдай қатар ол Бидай көрсетіп, арпа сатар ол Ауып кеткен арпасына бидай араластырар ол Көб елні рай бірла алса болур Кылыч бірла теса, бозлур Көп елді райменен алса болар Кылышпенен алайын десе, бұзылар Йарашмаз барча халда от бірла су Жараспас барша жерде от пенен су
Егар қадғұда болсақ йа савүнчда Кечар давран, қалурбыз біз окүнчда Егер болсақ қайғыда я сүйініште Өтер дәурен қалармыз өкініште Барурбыз дуниадан барча начар Йігітлікда савінчдін йахшы не бар Өтерміз дүниеден барша нашар Жігіттікте сүйініштен жақсы не бар Сүсүннүң аввалі хош сафи болур Ічар болса өйұғі соңра қалур Сусынның алғашқысы таза болар Ішер болсаң қоюы түпте қалар Қайу аш кім бурун хош лаззаті бар Тойа барсаң аның һам тамы кетар Қай асты әуел жақсы ләззәті бар Тоя берсең оның да дәмі кетер
Мәтінде. . . Есімше жүрнақтары: ған. , ген, ган, ар, ур, Болымсыз мәнді жүрнақ: з Ілік септігі жалғауы: нүң, Жатыс септігі жалғауы: да Шығыс септігі жалғауы: дын, дін Табыс септігі жалғауы: ні, ны Көсемше жұрнағы: ыб, іб
Пайдаланған әдебиеттер 1. 2. 3. 4. 5. М. Бөкенбайұлы. Құтыптың “Хұсрау уа Шырын” поэмасының лексикасы. - Алматы. Қазақ тілі мен әдебиет. № 8. 1995. 113 -115 б М. Б. Сабыр. Құтыптың “Хұсрау уа Шырын” поэмасының тіліндегі септік жалғаулар. - Орал. М. Өтемісов атындағы БҚМУ. Хабаршы. № 3. 2001. 131 -135 б А. Қыраубаева. Ежелгі әдебиет. 5 томдық шығармалар жинағы. 2 -том. Алматы: “Өнер”. 2008. 216 б Р. Сыздық. Қазақ әдеби тілінің тарихы( XV – XIX ғасырлар). - Алматы. “Арыс” баспасы, 2004. - 228 б Н. Келімбетов. Ежелгі дәуір әдебиеті (Қазақ әдебиеті бастаулары). - Алматы: Атамұра, 2005. - 336 б
Назар аударғандарыңызға рахмет!!! KZ-3 Дана Сүлеймен
