UNCLASSIFIED Hemorragik Qızdırma Virusları HQV Təhlükənin qiymətləndirilməsi Tarix

UNCLASSIFIED Hemorragik Qızdırma Virusları (HQV): Təhlükənin qiymətləndirilməsi/ Tarix/ Epidemiologiya CH-L 27 Bax: 00 1 OCT 14 UNCLASSIFIED

UNCLASSIFIED Xülasə • Təhlükənin mövcudluğu • Tarix • Epidemiologiya • Virusologiya • Patofiziologiya/İmmunologiya • Xəstəliyin gedişi • Diaqnoz • Müalicə • Profilaktika/Vaksinasiya UNCLASSIFIED 2

UNCLASSIFIED HQ Virusları (HQV): Ön söz • Kəskin multisistem febril sindromlar • Etiologiya - RNT virusları (bir neçə virus ailəsi) • Xəstəliyin sindromları o Qızdırma, halsızlıq, qusma o Selikli qişadan və mədə-bağırsaq traktından qanaxmalar o Ödem, hipotenziya • Yüksək yoluxucu xəstəlikdir • Müəyyən olunmuş bir neçə müalicə metodu var • Bioloji silah kimi istifadə oluna bilər (BS) UNCLASSIFIED 3

UNCLASSIFIED HQV Bioloji silah kimi (BS)* • ABŞ və Rusiya / Sovet İttifaqı : HQV bioloji silahı • Şimali Koreya: Sarı Qızdırma bioloji silahı (? ) • Rusiya/Sovet İttifaqı (1992 -ci ilə qədər) o İstehsal edilirdi: Marburq, Ebola, Lassa, Yunin, Maçupo • ABŞ: 1969 -cu ilə qədər Sarı Qızdırma və Rift Vadisi Qızdırması virusları bioloji silah məqsədilə istehsal edilirdi • İnsana bənzəməyən primatların (İBP) yoluxdurulması üçün aerozol hazırlanması o Ebola, Marburq, Lassa, Yeni nəsil Arenaviruslar • 1999 -cu il: Xəstəliklərə Nəzarət Mərkəzləri (XNM) o HQ virusları bioloji silah növlərinin A kateqoriyasına aid edilmişdir *Alibek K. Biohazzard: The Chilling True Story of the Largest Covert Biological Weapons Program in the World, Told From the Inside by the Man Who Ran It. New York, NY: Random House; 1999. ; Center for Nonproliferation Studies. Chemical and biological weapons: possess and programs past and present. November 2000. ; Miller J. Germs: Biological weapons and Americas Secret Warterville, ME: GK Hall; 2002. UNCLASSIFIED 4

UNCLASSIFIED HQV Bioloji silah kimi (BS) • HQV-nin bioloji silah kimi istifadəsi haqqında təsdiqləyici fakt yoxdur • Biopreparat (Dr. Ken Alibek) o Sovet bioloji silah proqramı • Aum Şinrikyo (Şoko Asaxara) o 22 oktyabr, 1992 o 40 -dan çox tərəfdaşı ilə Zairə səfər edir o Səbəb: Tibbi yardımı təmin etmək (? ) o Nəzərdə tutulmuşdur: Bioloji silah üçün Ebola virusunu əldə etmək UNCLASSIFIED 5

UNCLASSIFIED HQ virus ailələri Arenaviridae Bunyaviridae Filoviridae Flaviviridae Argentina HQ Hanta Virus növü Ebola Denge Qızdırması Boliviya HQ Krım-Konqo HQ Sarı Qızdırma Marburq Venesuela HQ Rift Vadisi Qızdırması Kyasanur Meşəsi Xəstəliyi Braziliya HQ * Omsk Qızdırması Lassa HQ *very few reported cases, no known reservoir UNCLASSIFIED 6

UNCLASSIFIED Hemorragik Qızdırma (HQ) Baxış Cədvəl 1. Hemorragik Qızdırma Virusları* Ailə Cins Virus Xəstəlik Təbiətdə ötürücü Coğrafi yayılma Filoviridae Filovirus Ebola hemorragik qızdırması Merburq hemorragik qızdırması Lassa qızdırması Yeni Dünya hemorragik qızdırması Krım konqo hemorragik qızdırması Rift dərəsi qızdırması Böyrək sindromlu hemorragik qızdırma Bilinmir Afrika Gəmirici Qərbi Afrika Şimali və Cənubi Amerika Birə Afrika, Mərkəzi Asiya, şərqi Avropa, Orta Şərq Afrika, Səudiyyə Ərəbistanı, Yəmən Asiya, Balkarlar, Avropa, Avrasiya Marburq Arenaviridae Arenavirus Lassa Yeni Dünya Arenaviridae Bunyaviridae Nairovirus Krım konqo hemorragik qızdırması Rift dərəsi qızdırması Böyrək sindromlu hemorragik qızdırmanın törədiciləri Denqe Flebovirus Hantavirus Flaviviridae Flavivirus Sarı qızdırma Ağcaqanad Gəmricii Denqe qızdırması, Ağcaqanad Denqe hemorragik qızdırmasıvə Denqe şok sindromu Sarı qızdırma Ağcaqanaq Omsk hemorragik qızdırması UNCLASSIFIED qızdırması Birə Asiya, Afrika, Sakit Okean hövzəsi, Şimali və Cənubi Amerika Afrika, tropik Şimali və Cənubi Amerika Mərkəzi Asiya 7

UNCLASSIFIED HQV lər: Qlobal Epidemiologiya EBOV alovlanmaları Lassa qızdırması KKHQ MARV alovlanmaları Cənubi Amerika Hemorragik Qızdırmaları Şəkil 1. Dünya xəritəsində 2005 -ci ildə Hemorragik Qızdırma Virusuna yoluxma hallarının baş verdiyi ölkələr göstərilmişdir. Müxtəlif rənglərlə fərqləndirilmiş ərazilərdə Cənubi Amerika hemorragik qızdırması virusları istisna olmaqla nozokomial alovlanma hadisələri baş vermişdir - KKHQ, Krım-Konqo hemorragik qızdırması, EBOV- Ebola virusu; MARV- Marburq virusu. UNCLASSIFIED 8

UNCLASSIFIED Arenaviridae: Tarix • Arenaviridae o Latın sözü olan “arenosus” - “qumlu”sözündən götürülüb o Bu söz ribosomların xarici görünüşünü təsvir edir • Virus ailəsinin ümumi xarakteristikası o Morfologiya, serologiya və biokimyəvi xüsusiyyətləri o Xroniki infeksiyalar gəmirici rezervuar (sahib) tələb edir • İnsanların və gəmirici rezervuarların ifrazatları vasitəsilə yayıla bilər • Limfotik Xoriomeningit Virusu (LCMV, 1933) § Aşkar olunmuş ilk Arenavirus § Sent Luis ensefalitinin epidemiyası zamanı aşkar olunmuşdur § Aseptik meningitlərə səbəb ola bilər § Siçanlarda oxşar əlamətlər törədir UNCLASSIFIED 9

UNCLASSIFIED Arenaviridae: Isolation History Virus Mənbə İl Yayılması LCMV Klinika 1933 Bütün dünya Xunin* Argentina 1957/58 Cənubi Amerika Maçupo Boliviya 1962 -65 Cənubi Amerika Lassa* Nigeriya 1969/70 Qərbi Afrika Quanarito Venesuela 1989 Cənubi Amerika Sabia Braziliya 1990 Cənubi Amerika *HQ İlk törədicisi kimi tanınan ilk Arenavirus təcrid edilmişdir UNCLASSIFIED 10

UNCLASSIFIED Lassa: Epidemiologiya • Rezervuar: Mastomys gəmiricisi • Yoluxma o Gəmiricidən insana keçmə: § Gəmiricilərin sidik və nəcisi ilə xarici mühitə düşdükdən sonra virusun tənəffüs yollarına düşməsi § İnfeksion ifrazatlarla yoluxmuş qida məhsullarının və ya çirklənmiş maddələrin daxilə qəbulu § Mastomys gəmiricilərindən qida məhsullarının hazırlanması o İnsandan insana keçmə : § Qan, toxumalar və ifrazatlarla birbaşa təmas zamanı § İynə sancması və ya dəridə kəsiklər nəticəsində § Aerozollaşmış virusun inhalyasiyası • Xəstəlik hallarının sayı artmaqdadır: o Mano çayı hövzəsi ölkələrində vətəndaş ixtişaşları o Qvineya, Liberiya və Sierra Leone UNCLASSIFIED 11

UNCLASSIFIED Arenavirus HQ: Epidemiologiya Yeni Dünya, Cənubi Amerika HQ Qlobal Yeni və Köhnə Dünya HQ Takaribe Kompleks Arenavirusları Kliniki Mikrobioloji İnfeksiyalar 2009; 15: 50 -9. UNCLASSIFIED 12

UNCLASSIFIED Argentina HQ: Epidemiologiya • • Virus: Xunin Əsas rezervuar - gəmirici: Calomys musculinus Transmissiya: aerozol, birbaşa təmas Yayılması: o Buenos Ayresin şimalı və Santa Finin cənubu o Kordobanın cənub-şərqi, La Pampa əyalətinin şimal-şərqi • Ən yüksək transmissiya dövrü: fevral – may ayları • Yoluxma hadisələri: ildə 100 -4000 -ə qədər xəstəlik halı • Demoqrafiya o Taxıl sahələrində çalışan kişilər o Ferma işçilərinin həyat yoldaşları § İnkubasiya periodu yoluxmanın ifrazatdan sonra baş verdiyinə dəlalət edir • Endemik ərazilər getdikcə artmaqdadır UNCLASSIFIED 13

UNCLASSIFIED Boliviya HQ: Epidemiologiya • Virus: Maçupo • Rezervuar-gəmirici: Calomys callosus • Transmissiya: Aerozollar, gəmirici sidiyi ilə yoluxmuş qida məhsulları • Yayılması: Beni departamenti, şimal-şərqi Boliviya • Ən yüksək transmissiya dövrü: aprel-iyul ayları • Demoqrafiya o Ferma işçiləri: kişilər o Şəkil 1. Boliviya Hemorragik Qızdırmasının endemik olduğu və şübhəli halların aşkar edildiyi 4 şəhərin* yerləşdiyi ərazi – Boliviya, 1 İyul – 30 Sentyabr, 1994 Epidemiya zamanı: bütün yaş qrupları və hər iki cins • Epidemiyalar o San Xoakin əyaləti (1963– 1964) § o 637 yoluxma hadisəsi/113 ölüm / 3000 əhali Koçabamba, Qərbi Boliviya (1971) § § o Endemik Maçupo virus növü İnsandan insana ötürülmə Məruzə edilmiş yoluxma hadisələri Yoluxma hadisələri məruzə edilməmişdir Şəhər 1976 -1992 -ci illərdə heç bir hal qeydə alınmamışdır o Beni departamenti (1993 -1994) § Ailədaxili transmissiya (8 üzvü olan ailədə 6 ölüm halı) UNCLASSIFIED 14

UNCLASSIFIED Venesuela HQ: Epidemiologiya • • • Virus: Quanarito Rezervuar - gəmirici: Zygodontomys brevicauda Yoluxmasi: gəmiricilərin ifrazatları ilə təmas Yayılması: Venesuelanın Portugeza və Barinas Ştatları Demoqrafiya o Düzənliklərdə yaşayan gəmiricilər o Kənd təsərrüfatı sahələri üçün meşələrdə ağac kəsən insanlar o Əsasən kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan kişilər Acta Cient Venez. 1998; 49 Suppl 1: 46 -51. CID. 1998; 26: 308– 13. UNCLASSIFIED Şəkil 1. Yuxarı solda, Venesuelanın xəritəsinin kölgəli hissəsində Potugesa və Barinas ştatlarının yeri göstərilir. Aşağı sağda, həmin iki ştatın geniş xəritəsi və 1996 -cı ildə məruzə edilən Venesuela hemorragik qızdırması xəstələrinin təxmini yaşayış yeri ∆ (VHQ; n=42) 15

Cənubi Amerikada rast gələn digər Arenovirus HQ rı: Epidemiologiya UNCLASSIFIED • Çapare virusu o 2003 -2004 -cü illərdə kiçik alovlanma o Koxabamba, Boliviya o Sahibi müəyyənləşdirilməmiş gəmiricidir • Sabia virusu o San Pauloda (Braziliya) hemorragik xəstəliklərə yalnız bir ədəd təbii yoluxma hadisəsi məlumdur o Laboratoriyada baş vermiş 2 yoluxma halı o Sahibi müəyyənləşdirilməmiş gəmiricidir UNCLASSIFIED 16

UNCLASSIFIED Cənubi Afrikada HQ ilə əlaqəli yeni arenovirus • 2008 -ci ilin sentyabr-oktyabr aylarında Cənubi Afrikada 5 HQ xəstəliyi halı Afrika Arenaviruslarının yayılması: Yeni Luyo Virusu o 4 hadisə ölümlə, 1 hadisə Ribavirinlə müalicə nəticəsində sağalma ilə nəticələnmişdir o İlk xəstə Zambiya vətəndaşı olmuşdur o 4 hadisə xəstəyə qulluq edən şəxslər arasında müəyyən olunmuşdur o Luyo virusu (LUJV) aşkar olunmuşdur • Afrikada rast gələn digər arenoviruslar patogen deyil Lassa (qırmızı); LUJV (qızılı); IPPYV, MOBV, MOPV (mavi) o IPPYV (Ippi), MOBV (Mobala), MOPV (Mopeya) PLo. S Patogenlər 2009; 4(5): e 1000455. UNCLASSIFIED 17

UNCLASSIFIED HQ virus ailələri Arenaviridae Bunyaviridae Filoviridae Flaviviridae Argentina HQ Hanta Virus növü Ebola Denge Qızdırması Boliviya HQ Krım-Konqo HQ Marburq Sarı Qızdırma Venesuela HQ Rift vadisi Qızdırması Kyasanur Meşəsi Xəstəliyi Braziliya HQ * Omsk Qızdırması Lassa HQ *very few reported cases, no known reservoir UNCLASSIFIED 18

UNCLASSIFIED Bunyaviridae: Tarix • Virus ailəsi 1975 -ci ildə aşkar olunmuşdur • Buğumayaqlılar mənşəli virusların boyük bir qrupunu əhatə edir o Morfoloji, morfogenik və antigen xüsusiyyətləri • Növlər/Virus o Hantavirus: Hantan, Dobrava, Seul, Puumala o Nairovirus: Krim-Kongo HQ o Phlebovirus: Rift Vadisi Qızdırması • Nairovirus və Phlebovirus o Buğumayaqlılar vasitəsilə ötürülür • Hantavirus o Mənşəyi gəmiricilərdir və viruslar gəmiricilərin ifrazatlarından aerozol formasında ötürülür UNCLASSIFIED 19

UNCLASSIFIED Rift Vadisi Qızdırması (RVQ): Epidemiologiya • • Törədici: RVQ virusu Rezervuar – ev heyvanları: qoyun, keçi, qaramal, dəvə Ötürücü: Aedes ağcaqanadı (mcintoshi) Yoluxma o İnsandan insana keçməsi haqqında heç bir məlumat yoxdur o Ağcaqanad sancması o Aerozol və ya ölü heyvanlarla təmas • • Yayılması: Sub-Saxara regionu, Afrika Ən yüksək ötürülülmə dövrü: yağışlar mövsümü Yüzlərlə hal Demoqrafiya o Fermerlər, baytarlar və sallaqxana işçiləri UNCLASSIFIED 20

UNCLASSIFIED RVQ: Epidemiologiya Daha az RVQ alovlanmaları olan, virusun dövrü aşkar edildiyi və ya RVQ -ın seroloji sübutu olan Afrika ölkələri UNCLASSIFIED 21

UNCLASSIFIED RVQ: Epidemiologiya • Rift Vadisi Qızdırması virusu: 1930 o RVQ virusu yeni doğulmuş quzuda tapılmışdır • Keniya: 1950 -1951 o 100, 000 qoyun ölmüşdür • Misir: 1977 -1978 o 20, 000 nəfər insan yoluxmuş, onlardan 600 nəfər ölmüşdür • Qərbi Afrika: 1987 o Seneqal Çayı Layihəsi nı aşağı Seneqal çayında daşqınlara səbəb olmuşdur • Keniya və Somali: 1997 -1998 o 27, 500 nəfər insan yoluxmuşdur • Səudiyyə Ərəbistanı və Yəmən: sentyabr, 2000 o Afrikadan kənar ərazidə ilk RVQ hadisəsi o Yəmən: 653 şübhəli hadisə və 80 ölüm halı o Səudiyyə Ərəbistanı: 443 insan yoluxmuş və 85 nəfəri ölmüşdür UNCLASSIFIED 22

UNCLASSIFIED Krım Konqo HQ (KKHQ): Tarix • 12 -ci əsr: Tacikistan o HQ sindromu: sidikd, düz bağırsaq, damaqlar və qusuntu kütləsində qan o Ötürücü: gənələr və bitlər • 1944 -1945: İlk kliniki təsvir o Sovet İttifaqı: Krımda yardımçı kəndlilər arasında (xəstəlik hadisəsi =200, (ÖK = 10%) • 1956: Belçika Konqosunda qızdırmalı xəstə • Adi antigen strukturu: Krım və Konqo virusları = KKHQ • 1965: Çində xəstəliyin alovlanması • 1967: Xəstələrdən virusun aşkarlanması UNCLASSIFIED 23

UNCLASSIFIED KKHQ: Epidemiologiya • • Virus: KKHQ virusu Rezervuar- dovşan, ev heyvanları Ötürücü: Hyalomma gənəsi Ötürülmə o Gənələrin sancması o İnsan qanı və ya ölü heyvanların qanı ilə təmas Hyalomma birəsi • Yayılması: Cənub-şərqi Avropa, Asiya, Afrika, Orta Asiya • Ən yüksək transmissiya dövrü: o Yazda temperaturun yüksəldiyi vaxt= > gənələrin sayının artması o Ətraf mühit dəyişiklikləri = rezervuar populyasiyasının sayının artması • Demoqrafiya o Fermerlər, baytarlar və sallaqxana işçiləri o Tibb işçiləri UNCLASSIFIED 24

UNCLASSIFIED KKHQ: Epidemiologiya Şəkil 1. KKHQ virus izolyatlarının və insan xəstəliklərinin dünyada yayılması Arch Iranian Med 2007; 10(2): 204 -14. UNCLASSIFIED 25

UNCLASSIFIED KKHQ: Epidemiology Yer İllər Yoluxma hallarının sayı Ölüm göstəricisi (%) Peşəsi Cənub Şərqi Avropa Krım Hərbçilər Həştərxan Kənd-təsərrüfatı işçiləri Rostov Kənd-təsərrüfatı işçiləri Bolqariya Kənd-təsərrüfatı işçiləri Səhiyyə işçiləri Albania Kənd-təsərrüfatı işçiləri Kosovo Səhiyyə işçiləri Türkiyə Asiya Kənd-təsərrüfatı işçiləri Çin Kənd-təsərrüfatı işçiləri Qazaxstan Tacikistan Kənd-təsərrüfatı işçiləri Pakistan Kənd-təsərrüfatı işçiləri Laboratoriya işçiləri Çoban, səhiyyə işçiləri UNCLASSIFIED Səhiyyə işçiləri 26

UNCLASSIFIED KKHQ: Epidemiology Yer İllər Yoluxma hallarının sayı Ölüm göstəricisi (%) Peşəsi Orta şərq Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) Səhiyyə işçiləri Kənd təsərrüfatı Şərcə (BƏƏ) işçiləri Anbardar İraq Kənd təsərrüfatı Səudiyyə Ərəbistanı işçiləri Kənd təsərrüfatı Afrika Yəmən İran Zair işçiləri Həkim Kənd təsərrüfatı Laboratoriya işçisi işçiləri Uqanda Mavritaniya Dəvə sürüsü sahibi Kənd təsərrüfatı işçiləri, işçiləri Səhiyyə işçiləri. . . Burkina faso Cənubi Afrika Tanzaniya Fermerlər, səhiyyə Cənub-qərbi Afrika Keniya . . . işçiləri Tələbə Kənd təsərrüfatı işçiləri Məruzə edilməmişdir*. Təsdiq edilmiş halların sayı həm şübhə doğuran həm də təsdiq edilmiş hallar məruzə edildikdə təqdim edilir. Hal-hazırda Konqo Demokratik Respublikası Cədvəl 1: 1945 -ci ildən bəri məruzə edilən alovlanmalar UNCLASSIFIED 27

UNCLASSIFIED KKHQ: Epidemiology Yer və Istinad Alovlanma ili Yoluxma hallarının sayı Ölüm halları Bolqariya 2 Pakistan 20 İraq 25 Dubay 23 Cənubi Afrika 38 bilinmir Pakistan 21 Pakistan 48 Albaniya 50 Mavritaniya 49 Türkiyə (Çap edilməmiş Məlumatlar) Cədvəl 2: KKHQ-in alovlanlamaları zamanı səhiyyə işçiləri arasında xəstəxana daxili infeksiyalar UNCLASSIFIED 28

UNCLASSIFIED Böyrək Sindromlu HQ (BSHQ): Epidemiologiya • Virus o Hantaan virusu: BSHQ (Koreya, Çin, Şərqi Rusiya) o Dubrava-Belqrad virusu: BSHQ (Balkanlar) o Seul virusu: BSHQ (bütün dünya, xüsusilə Asiya) o Puumala virusu: yüngül BSHQ (Skandinaviya, qərbi Rusiya, Avropa) § Nefropatiya epidemika o Sanqassou virusu: 2006 -cı ildə Qərbi Afrika və Qvineyada aşkar edilmişdir, patogenliyi? • Mənbə o Apodemus agrarius : zolaqlı çöl siçanı (Hantaan) o Aedes flavicollis : sarıboyun siçan (Dubrava) o Myodes glareolus : taxıl siçanı (Puumala) o Rattus norvegicus, Rattus rattus: siçovul (Seul) UNCLASSIFIED 29

UNCLASSIFIED BSHQ: Epidemiologiya • • Yoluxma: Gəmiricilərin ifrazatlarından buxarlanmalar Yoluxma hadisələri o 150, 000 hadisə/ildə ölümlə nəticələnmə 15% o >90% hal Çində, Rusiyanın Uzaq Şərqində, Koreyada Yoluxmanın pik nöqtələri o Hantaan: payızda o Seul və Dubrava: yaz və yayın əvvəlləri o Puumala: avqust, noyabr-yanvar Demoqrafiya o Fermerlər, meşə təsərrüfatı işçiləri, hərbi-səhra şəraitində olan əsgərlər o 20 – 50 yaş arasında olanlar o Kişi > Qadın Hantaan virusunun rezervuarı olan Apodemus agrarius (tarla siçanı) UNCLASSIFIED 30

UNCLASSIFIED BSHQ: Epidemiologiya Şərqi yarımkürədə Böyrək Sindromlu Hemorragik Qızdırmanın (BSHQ) dünya üzrə yayılması. (A) Asiya. (B) Avropa. HTN, Hantaan; SEO, Seul; PUU, Puumala; THAI, Tayland; TTP, Tottapalayam; KBR, Xabarovsk; TOP, Topoqrafov; DOB, Dobrava; VLD, Vladivostok. Field’s Virology, 4 th Ed. Chapter 48 UNCLASSIFIED 31

UNCLASSIFIED BSHQ: Tarix • 1934: BSHQ xəstəliyi haqqında İlk nəşr • 1951 -1953 o Koreya müharibəsi zamanı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qoşunları o 3000 qızdırma halı; onların 33%-i hemorragiyalarla o Əksəriyyəti Hantaan çayı ətrafında olmuşdur • 1978: virus aşkarlanmışdır • 1986: ABŞ və Koreya əsgərlərinin birgə səhra təlimləri o ABŞ-ın 3, 754 nəfər dəniz piyadası arasında 14 BSHQ halı o 10 nəfər xəstəxanaya yerləşdirilmiş, 2 nəfər ölmüşdür (ÖK = 14%) o Xəstəlik halları seroloji reaksiyalarla təsdiq olunmuşdur o Sonradan 2053 nəfərin seroloji skrininqi MMWR Feb 19, 1988/37(6); 87 -90, 95 -6 UNCLASSIFIED 32

UNCLASSIFIED HQ virus ailələri Arenaviridae Bunyaviridae Filoviridae Flaviviridae Argentina HQ Hanta Virus növü Ebola Denge Qızdırması Boliviya HQ Krım-Konqo HQ Marburq Sarı Qızdırma Venesuela HQ Rift Vadisi Qızdırması Kyasanur Meşəsi Xəstəliyi Braziliya HQ * Omsk Qızdırması Lassa HQ *very few reported cases, no known reservoir UNCLASSIFIED 33

UNCLASSIFIED Filoviridae: Epidemiologiya • • • Virus o Marburq virusu o Ebola virusu (Zair, Sudan, Kot-Divuar, Reston alt növləri) Mümkün Sahiblər o İBP 1995 -ci ildə keçmiş Zairdə alovlanma zamanı tibbi işçilər – o İnsanlar BBC News Ötürülmə o Çirklənmiş materiallarla təmas (qan, toxuma, ifrazatlar, aerozol? ) o Cərrahi ləvazimatların təkrar istifadəsi zamanı xəstəxanadaxili ötürülmə Yayılması - Afrika və Filippin Demoqrafiya o Cəngəlliklərdə insana bənzəməyən primatlarla (İBP) təmasa məruz qalanlar o Tibb işçiləri Təbii rezervuar: məlum deyil o Afrikada yarasa növü: yalnız Marburq virusu üçün UNCLASSIFIED 34

UNCLASSIFIED Filoviridae: Epidemiologiya • Seroloji araşdırmalar filoviruslara qarşı daha çox anticisimlərin olduğunu göstərmişdir o 10. 2%: Qabonda qızıl mədənlərinin işçiləri arasında o 9. 3% : Demokratik Konqo respublikasında kənd əhalisi arasında • İkinci Ebola alovlanmaları hadisələri: o 10% - 15% (transmissiya kifayət dərəcədə deyil? ) o 23%, ailə üzvləri arasında (xəstə ilə eyni otaqda yaşayanlar) o 81%, xəstələrə tibbi xidmət göstərən şəxslər (1976 -cı il Sudan alovlanması) • Xəstəxanadaxili yoluxma ciddi problemdir o Xəstəliyin əhali arasında yayılmasında xəstəxanalar mənbə rolunu oynayırlar o 1995 -ci ildə Zairdə Ebola alovlanması zamanı xəstəlik hallarının 25 %-ni təşkil etmişdir o Parenteral yolla yoluxan bütün xəstələr (100%) ölmüşlər (1976 -cı il Zair alovlanmsı) • Marburq virusunun cinsi yolla ötürülməsi haqqında məlumatlar var o Sağalma dövrünün 3 ayı ərzində müvafiq qoruyucu tədbirlərin görülməsi Ksiazek TG. J Infect Dis 1999; 179(suppl 1): S 192– 198. Johnson ED. Trans R Soc Trop Med Hyg 1993; 87: 530– 535. Georges A. J Infect Dis 1999; 179(suppl 1): S 65– 75. UNCLASSIFIED 35

UNCLASSIFIED Marburq: Tarix • Marburq o 1967 -ci il § Uqandadan Afrika yaşıl meymunlarının gətirilməsi § Avropada laboratoriya işçiləri (Almaniya və Yuqoslaviya) § Xəstəxanadaxili transmissiyalı çoxsaylı ağır HQ halları § 25 ilkin, 6 ikincili və 7 ölüm hadisəsi Durba/Vatsa Şərqi Əyalət o 1980 -ci il: fransız mühəndisi, qərbi Keniya o 1987 -ci il: gəlmə, qərbi Keniya, ölüm halı Konqo Demokratik Respublikası o 1998 – 2000 -ci illər (Konqo Demokratik Respublikası) § 123 ölüm halı § Virusun fərqli filogenetik törəmələri o Oktyabr, 2004 - iyul, 2005 (Anqola) § 252 təsdiq olunmuş hadisə, 227 ölüm halı (ÖK = 90%) UNCLASSIFIED 36

UNCLASSIFIED Marburq: Tarix Cədvəl 1. Marburq virus xəstəlinin alovlanması və yoluxma hadisələri, potensial və bilinən infeksiya mənbələri Mümkün mənbə İstinad İl Yer Hadisə Risk Amilləri [10, 11] 1967 Almaniya, Alovlanma, Meymunların qanı və Cercopithecus aethiops (Uqanda) Yugoslaviya laboratoriya toxumaları işləri 1975 Zimbabve (Venki Tək hadisə Çöldə gəzmiş və Likozid hörümçəkləri; digər [14 -16] şəhəri) yatmışdır dişləyən/sancan buğumayaqlılar; Gonimbrasia bellina sürfələri; yarasa, quş və gəmiricilərin nəcisi; kanna antilopunun əti (Taurotragus oryx)? 1980 Kenya (Elqon Dağı) Tək hadisə Kitum mağarası Yarasa nəcisi və ya ektoparazitlər; [18] mağara daxilində və ətrafındə dişləyən buğumayaqlılar; digər onurğalı heyvanlar və ektoparazitlərin nəcisi Şəkər fabriki Hörümçəklər Ev şəraitində Qarğa (corvus albus) Ev Ətrafındakı meşələr Buğumayaqlılar, onurğalılar İnsanla təmas Seromüsbət qulluqçu (xəstə olmayan) 1982 Zimbabve (Venki Tək hadisə ? [17] şəhəri) 1987 Kenya (Elqon dağı) Tək hadisə Kitum mağarası Yarasa nəcisi və ya ektoparazitlər; * Mağara yaxınlığında Quş nəcisi və ya ektoparazitlər; qayalıq ərazi mağara daxilində və ətrafındə UNCLASSIFIED dişləyən buğumayaqlılar; digər

UNCLASSIFIED Marburq: Məruzə edilən alovlanmalar Cədvəl 1. Marburq virusuna yoluxma halları, 1967 2005 İl(lər) Şəhər Ölkə Ölümlərin sayı/yoluxma hadisələrinin sayı 1967 Marburq Almaniya 5/24 1967 Frankfurt Almaniya 2/6 1967 Belqrad Yugoslaviya 0/2 [6] 1975 Yohannesburq CAR 1/3 1980 Nayrobi Keniya 1/2 1987 Nayrobi Keniya 1/1 1990 Kolstovo SSRİ 0/1 1998 1999 Durba KDR 118/154 2005 Uiqe Anqola 227/252 QEYD: KDR – Konqo Demokratik Respublikası İstinad [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] W. Slenczka et al. J Infect Dis 2007; 196 (Suppl 2): S 131 -5. UNCLASSIFIED 38

UNCLASSIFIED Marburq: Alovlanmalar H. Feldmann. Nyu England Tibbi Jurnal 2006; 355: 866 -9. UNCLASSIFIED 39

UNCLASSIFIED Ebola Tarixi XNM in Xüsusi Patogenlər Şöbəsi İl Ebola subnövü Ölkə Hadisə # CFR* Vəziyyət 1976 Ebola-Zair [KDR] 318 88% Yambuku: insanlar arasında yaxın təmas və çirklənmiş iynə vasitəsilə yayılmışdır 1976 Ebola-Sudan 284 53% Nzara, Marididə: insanlar arasında yaxın təmas nəticəsində baş vermişdir 1976 Ebola-Sudan İngiltərə 1 0% Laboratoriyada təsadüfən çirklənmiş iynənin batması nəticəsində yoluxma 1977 Ebola-Zair 1 100% Tandala kəndində retrospektiv olaraq müəyyən olunmuşdur 1979 Ebola-Sudan 34 65% Nzara: 1976 -ci ildə Sudan epidemiyasının baş verdiyi eyni ərazidə mütəmadi olaraq baş verən alovlanma 1989 Ebola-Reston ABŞ 0 0% Ebola-Reston virusu Virciniya, Texas və Pensilvaniya ştatlarının karantin ərazilərinə Filippindən gətirilmiş meymunlardan keçmişdir. 4 nəfərdə anticisim reaksiyası yaranmışdır 1990 Ebola-Reston ABŞ 0 0% Ebola-Reston virusu bir daha Virciniya və Texas ştatının karantin ərazilərinə Filippindən gətirilmiş meymunlardan keçmişdir. 1992 Ebola-Reston Italiya 0 0% Ebola-Reston virusu Filippinin eyni ərazisindən gətirilmiş meymunlar tərəfindən Siennadakı karantin ərazisinə salınmışdır 1994 Ebola-Zair Qabon 49 59% Mékouka və digər qızıl mədənləri düşərgələri. EHQ olduğu 1995 -ci ildə müəyyən edilmişdir 1994 Ebola-Kot-d’İvuar 1 0% Elmi işçi Tay meşəsində vəhşi şimpanzeni yardıqdan sonra xəstələnmişdir 1995 Ebola-Zair KDR 315 81% Kikvit. İlkin xəstə müəyyən olunmuşdur. Ailə üzvləri və xəstəxanalar vasitəsilə yayılmışdır 1996 Ebola-Zair Qabon 31 68% Mayibout sahəsi. Şimpanze ətinin yeyilməsi nəticəsində 1 9 insan və onların ailə üzvləri xəstəliyə yoluxmuşdur 1996 Ebola-Zair Qabon 60 75% Booué ərazisindən xəstələrin Librevilə gətirilməsi ilə; ilkin xəstə ovçu olmuşdur. Xəstəlik yaxın təmasla yayılmışdır. Meşədə şimpanze cəsədi tapılmışdır. 1996 Ebola-Zair Cənubi Afrika 2 50% Tibbi işçisi Ebola virusu ilə yoluxmuş xəstələri müalicə etdikdən sonra Qabondan Yohannesburqa, Cənubi Afrikaya səfər etmişdir. Həmin tibb işçisi vəfat etmişdir. 1996 Ebola-Reston ABŞ 0 0% Ebola-Reston virusu Texas ştatına Filippindən meymunlar vasitəsilə gətirilmişdir 1996 Ebola-Reston Filippin 0 0% Ebola-Reston virusu Filippində meymun ixracı ilə məşğul olan müəssisədə müəyyən edilmişdir. 20002001 Ebola-Sudan Uqanda 425 53% Uqandanın Qulu, Masindi və Mbarara rayonları. Risk = EHQ-dən ölənlərin dəfn edilməsi, təmasda olanlar və ŞM geyimindən istifadə etmədən tibbi yardım göstərənlər 20012002 Ebola-Zair Qabon və KDR 122 79% Alovlanma Qabon və Konqo Respublikası sərhəddində baş vermişdir. UNCLASSIFIED 40

UNCLASSIFIED Ebola: Epidemiologiya İl Yer Yambuku, KDR Nzara (Maridi), Sudan Tandala, KDR Nzara, Sudan Nzola (Elqon dağı), Keniya Tay Meşəsi, Fil Dişi Sahili Ogue-İvindo R, Qabon Kikvit, KDR Ogue-İvindo R, Qabon Nəm meşə Meşə-savanna Epizootik qarışıq Sporadik hadisə Epidemiya Şəkil 4: Afrikada məruzə edilmiş Ebola virusunun yayılma halları, 1976 -1996 (A) və İFR Ebola əkscisimlərinin müxtəlif sorğularda prevalentliyi 38, 42 -45, 47, 58 -62 (B) DRC = Konqo Demokratik Respublikası UNCLASSIFIED 41

UNCLASSIFIED Ebola: Epidemiologiya • 25 aprel -16 iyun, 2005 -ci il: Konqo Demokratik Respublikası § 12 xəstələnmə (1 hadisə laboratoriyada təsdiq edilmiş və 11 hadisə epidemioloji əlaqələndirilmişdir) və 9 ölüm hadisəsi § Etumbi və Mbomo, Küvet Uest Rayonu • May-avqust 2004 -cü il: Cənubi Sudan § 17 xəstələnmə və 7 ölüm hadisəsi § 13 hadisə laboratoriyada təsdiq edilmiş, 4 hadisə epidemioloji olaraq əlaqələndirilmişdir Yambio (Sudan) alovlanması zamanı təsdiq olunmuş 17 Ebola halının 7 si ölümlə nəticələnmişdir. Xəstələr xəstəxananı tərk etdikdən sonra (sağalma və ya ölüm nəticəsində) çarpayılar xlorla dezinfeksiya edilmişdir. İzolyasiya olunmuş hər 8 pasiyent üçün nəzərdə tutulan tibbi çadırlar qurulmuşdur. 25 nəfər xəstəyə 15 nəfər tibb işçisi tərəfindən qayğı və kömək göstərilmişdir. UNCLASSIFIED 42

UNCLASSIFIED Filoviridae: Epidemiologiya • İnsana bənzəməyən primatlar (İBP): ehtimal azdır o Filoviruslar İBP üçün yüksək dərəcədə patogendir o Bu heyvanlarda latent virus infeksiyasının mövcudluğu ilə bağlı heç bir sübut yoxdur • Buğumayaqlılar: ehtimal azdır o antropod hüceyrələrindən və inokulyasiya edilməmiş atropod orqanizmində virusunun replikasiyası olmur • Gəmiricilər: mümkündür o Filoviruslar: bioloji, ekoloji və viroloji xüsusiyyətləri Lassa ilə oxşardır • Yarasalar: mümkündür o Marburq virusu ilə bağlı 2 xəstələnmə halı § Keniyada yoluxmuş yarasaların məskunlaşdığı mağaraya baş çəkmişlər (mağara yoluxmuş İBP-lərin yaşadığı əraziyə yaxın olmuşdur) o Konqoda Marburq virusu xəstəliyi: yarasaların çox olduğu qızıl mədəni ilə əlaqə o Sudanda ilk Ebola alovlanması halı § Yarasaların məskunlaşdığı fabrik binasında işləyən işçilər o Laborator transmissiya tədqiqatları § İnokulyasiyadan sonra yarasalarda 21 günə qədər sürən infeksiya UNCLASSIFIED 43

UNCLASSIFIED Ebola: Ekologiya Şəkil 1 | Yarasalar Ebola virusunun potensial daşıyıcı kimi. a. Heyvanların tələ ilə tutulma tarixləri və yerləri (mavi); Qabon və KDR DRC-də Ebola virusunun insanlar arasında alovlanma hadisələri (qırmızı ulduzlar). b. RNT polimeraza ardıcıllığından çıxan Ebola virusunun filogenetikası. Şaxələrin altındakı qiymətlər bayesin aposterior ehtimallarıdır (defisin solunda; 0. 5 -dən aşağı olan qiymətlər göstərilmir); butstrap faizləri maksimal qənaətdən alınmışdır (defisin sağındakı; 50%-dən aşağı qiymətlər göstərilmir). (Gen. Bank inventar nömrələri, DQ 205409– 205415. ) Zair alt növünün gen ardıcıllığı kodu RNT polimerazasının tam kodlaşma ardıcıllığının 1, 755 (T) 1, 800 (G), 1, 857 (T), 2, 002 (A) və 2, 003 (C) pozisiyalarında 5 nukleotidi bölüşür. c. Yarasaların coğrafi yayılması (rəngli xətlərin içərisində) Hypsignathus monstrosus (mavi), Epomops franqueti (qırmızı) və Myonycteris torquata (sarı). UNCLASSIFIED Nature. Vol 438|1 Dec. 2005 44

UNCLASSIFIED HQ virus ailələri Arenaviridae Bunyaviridae Filoviridae Flaviviridae Argentina HQ Hanta Virus növü Ebola Denge Qızdırması Boliviya HQ Krım-Konqo HQ Marburq Sarı Qızdırma Venesuela HQ Rift Dərəsi Qızdırması Kyasanur Meşəsi Xəstəliyi Braziliya HQ * Omsk Qızdırması *very few reported cases, no known reservoir UNCLASSIFIED 45

UNCLASSIFIED Flavivirus: Denge HQ • Virus o DENV-1 -4 • Ötürücü o Ağcaqanad (Aedes aegypti/albopictus) • Transmissiya o Ağcaqanad dişləməsi o Laboratoriyada • Yayılması o Asiya, Amerika, Afrika Aedes aegypti UNCLASSIFIED 46

UNCLASSIFIED Denge HQ: Qlobal epidemiologiya • Ən çox rast gələn arboviral (ağcaqanadla ötürülmə ) infeksiya • Subtropik və tropik ərazilərdə sağlamlıqla bağlı problemlər • 100 -dən çox ölkədə yayılmışdır • 2. 5 milyon insan risk altındadır • Hər il 50 -100 milyon xəstəlik halı rast gəlir o 2007 -ci il: Amerika qitəsində Denge virusunun törətdiyi 890 000 xəstəlik halı qeydə alınmışdır; onlardan 26 000 -i Denge HQ-sı olmuşdur • Hər il 500 000 xəstə qospitalizasiya olunur; ölüm səviyyəsi - 2, 5% UNCLASSIFIED 47

UNCLASSIFIED Denge HQ Qlobal Epidemiologiya Hadisələrin sayı ÜST-ə məruzə edilmiş DQ/DHQ hadisələrinin orta illik sayı Mənbə: ÜST Denqe. NET – 2005 İlkin məlumatlar UNCLASSIFIED 48

UNCLASSIFIED Denge HQ: qlobal epidemiologiya (2004) Dengue. NET saytına məruzə edilən ümumi denqeye yoluxma hadisələri Mənbə: ÜST Dengue. Net UNCLASSIFIED 49

UNCLASSIFIED Flavivirus: Sarı Qızdırma (SQ) virusu • Virus o Sarı qızdırma virusu • Mənbə/Ötürücü o Ağcaqanad (Haemagogus spp. & Aedes spp. ) • Ötürülmə o Dişi ağcaqanadın dişləməsi • Yayılma o Afrika və Cənubi Amerika UNCLASSIFIED 50

UNCLASSIFIED SQ: Epidemiologiya • Zoonoz infeksiya o İBP-lər və gün ərzində aktiv həyat sürən ağcaqanadlar xəstəliyin yaranmasına səbəb olur o Ağcaqanadlar meşəlik ərazilərdə ağac oyuqlarında çoxalırlar Haemagogus spp. (Cənubi və) Aedes spp. (Afrika) Şimali Amerika) • Vertikal yoluxma; yoluxmuş yumurtalar yaşama qabiliyyətini saxlayırlar • İnsanlar dövriyyəyə “daxil” olduqları halda yoluxurlar • İl ərzində 200 000 xəstəlik halı və 30 000 ölüm halı qeydə alınır UNCLASSIFIED 51

UNCLASSIFIED 52

UNCLASSIFIED SQ: Qlobal Epidemiologiya (1950 2004) Afrika və cənubi Amerikada məruzə edilmiş sarı qızdırmaya yoluxma hadisələrinin ümumi sayı, 1950 2004 *təxminən 100000 yoluxma hadisəsi və 30000 ölümlə nəticələnən, 1961 ci ildə baş verən geniş alovlanmanın baş verdiyi Efiopiya istisna olmaqla UNCLASSIFIED 53

UNCLASSIFIED YF: Epidemiology: Global (1950 2004) Afrika və cənubi Amerikada 1950 2004 ci illərdə, 5 illik dövr ərzində ortaya çıxmış və məruzə edilmiş sarı qızdırmaya yoluxma hadisələrinin ümumi sayı *1950 ci ildən bəri ən az bir sarı qızdırmaya yoluxma barədə xəbərdarlığın rast gəlindiri 44 ölkə UNCLASSIFIED 54

UNCLASSIFIED SQ: Qlobal yoluxma hadisələri (2004) UNCLASSIFIED 55

UNCLASSIFIED SQ: Qlobal ölüm hadisələri (2004) UNCLASSIFIED 56

UNCLASSIFIED İcmal UNCLASSIFIED 57

UNCLASSIFIED Hemorragik Qızdırma Virusları: Virusologiya/ Kliniki əlamətləri/ Müalicə CH-L 28 Bax: 00 1 OCT 14 UNCLASSIFIED

UNCLASSIFIED HQV: Patofiziologiya və İmmunologiya • HQV-lər üzrə ümumi prinsiplər • İmmunopatologiya • Makroskopik patologiya UNCLASSIFIED 59

UNCLASSIFIED QEYRİ VİZUAL EFFEKT Hüceyrə lizisi Orqanizm məhv olur Yad cisimlərin yaranması və ya Hüceyrə transformasiyası və ya Hüceyrənin disfunksiyası Görünən dəyişikliklər müşahidə olunmadan virusun çoxalması və ya virusun tam inkişaf etməməsi Klassik və ağır xəstəlik Orta ağır və yüngül dərəcəli xəstəlik Kliniki əlamətsiz infeksiya (asimptomatik infeksiya) İnfeksiyasız məruz qalma Hüceyrəyə birləşmədən və/və ya daxil olmadan məruz qalma İnfeksiyanın aysberq konsepsiyası Field’s Virusologiya, 4 th Buraxılış. Bölmə 9: Virus İnfeksiyalarının patogenezi, Kennet L. Tayler və, Nil Natanson UNCLASSIFIED SUBKLİNİKİ XƏSTƏLİK Orqanizmin cavabı Hüceyrə reaksiyası* KLİNİKİ XƏSTƏLİK Patogenez konsepsiyaları 60

UNCLASSIFIED HQ virusları: Ümumi prinsiplər • Xəstəliyin 2 mexanizminin ağırlıq spektri o Damarların keçiriciliyi → < plazma həcmi → şok o Koaqulyasiya patologiyaları → qanaxmalar Şok, koaqulopatiya, nekroz Vaskulyar funksiyanın dəyişməsi Ebola Zair KKHQ S. A. Arenaviruses SQ az %-i Hanta virus Denge qızdırma sı UNCLASSIFIED 61

UNCLASSIFIED Sitokin/komplement kaskadı Makrofaqlar Trombositlər Koaqulyasiya kaskadları İnfeksiya Endotelial hüceyrələr Damar divarının keçiriciliyinin artması Qara ciyər, limfatik toxuma, və s. Bir çox orqanların funksiyasının pozulması Ölüm UNCLASSIFIED 62

UNCLASSIFIED Arenaviridae: Patologiya: ümumi prinsiplər • İnfeksiya nazofaringeal selikli qişadan daxil olur • Hüceyrəyə patogen təsir göstərmədən bir çox molekulyar qatlardan keçərək yayılır • İBP toxumalarının yoluxması zamanı histoloji dəyişikliklər aşkar olunmur • Qanaxma o Trombosit aqreqasiyasının ingibitorları o Trombositopeniya • Lassa: Hüceyrənin immunoloji reaksiyası ilə nəticələnir • Şərqi Yarımkürə Arenaviridae: hüceyrə immuniteti və humoral immunitet UNCLASSIFIED 63

UNCLASSIFIED Bunyaviridae: Patologiya: ümumi prinsiplər • Rift Vadisi Qızdırması virusu o Yoluxmuş hüceyrələri məhv edir o Hemostatik pozuntular § Vaskulitlər § Qara ciyər nekrozu o IFN- α profilaktika məqsədilə və ya yoluxmadan sonra verilir § Viremiya və hepatosellülyar zədələnmədən qoruyur o Sağalma neytrallaşdırıcı anticisimlərin yaranması ilə bağlıdır UNCLASSIFIED 64

UNCLASSIFIED Filoviridae: Patologiya: ümumi prinsiplər • İBP-lər və insanlarda o Çox virulentdir o Daxili orqanların nekrozu § Qara ciyər, dalaq, böyrək § Viruslarla törədilən hüceyrə zədələnməsi § Mikrosirkulyasiyanın pozulması § İltihabi infiltrat müşahidə olunmur • Hüceyrələrə sitotoksik təsir göstərir • İBP: YDL inkişaf edir UNCLASSIFIED 65

UNCLASSIFIED Flaviviridae: Patologiya: ümumi prinsiplər • Viruslar və makrofaqlar/dendrit hüceyrələr arasında qarşılıqlı təsir baş verir • Hemorragik Qızdırma Virusları immun “qapıçı” hüceyrələrin (makrofaqların) daxilində replikasiya olunur • Yeni virionlar əlavə “qapıçı” hüceyrələr əmələ gətirir • Yeni virionlar müxtəlif orqanların parenximal hüceyrələrini yoluxdurur • Virusların sürətli disseminasiyası 1 -ci növ interferonun (İFN) azalması nəticəsində baş verir • Makrofaqlardan sitokinlər, xemokinlər və mediatorlar azad olur • Vaskulyar funksiyanın dəyişməsi baş verir • Koaqulyasiya sistemində prokoaqulyant vəziyyətə doğru dəyişikliklər baş verir UNCLASSIFIED 66

UNCLASSIFIED HQV: Arenaviridae: İnsanlarda patofiziologiyası • Lassa o Müxtəlif İltihabsız nekrozlar o Qara ciyər, dalaq, böyrəküstü vəz o Xəstəliyin ağırlığı histoloji dəyişikliklərlə uyğun gəlmir • Argentina və Boliviya HQ o Selikli qişada kiçik fokal hemorragiya o Qara ciyər nekrozu (Lassa ilə müqayisədə daha az ağır) o Bronxopnevmoniya (virus və ya ikinicili bakterial) o Argentina HQ = >> IFN-α (infeksiyadan 6 - 12 gün sonra), ölüm halları • Autopsiya: toxumaların yoxlanılması o Xunin/Maçupo: virus antigeni, virus, virionlar (dalaq, limfatik düyünlər, sümük iliyi) o Lassa: qara ciyər (hamilə qadınlarda plasenta) UNCLASSIFIED 67

UNCLASSIFIED HQV: Patofiziologiya Bunyaviridae: KKHQ • Endotelə iki yolla təsir göstərilir o dolayı: virus faktorları və ya sahiblə bağlı faktorlar o birbaşa: virus infeksiyası və replikasiya • Hemostatik pozuntular o Trombositlərin aqreqasiyası və deqranulyasiyası stimulə edilir o Daxili koaqulyasiya kaskadının aktivləşdirilməsi o Yayılmış damardaxili laxtalanma (YDL) • Reaktiv hemofaqositoz o Müşahidə edilmiş sitopeniyada rolu (? ) o Th 1 sitokinlərin yüksək səviyyəsi monositləri həddən artıq aktivləşdirir § IFN-γ, TNF-α, IL-1, IL-6 (> letallıqla əlaqəlidir) UNCLASSIFIED 68

UNCLASSIFIED HQV: Patofiziologiya Bunyaviridae: KKHQ • Bir neçə xəstəlik halı (1981 -1987, Cənubi Afrika) • 50 xəstə (15 ölüm, 35 sağalma halı) • Ölüm hallarının səbəbi o Serebral hemorragiya, anemiya, şok, miokard infarktı, ağ ciyər ödemi • Patoloji tapıntılar o Qara ciyərdə nekrotik dəyişikliklər § 7 nümunədən 5 -i § Nizamsız paylanma § Qara ciyərin prosesə cəlb olunması (25%-75%) o Tromboz Rev Inf Dis. 1989; 11: S 794 § Mərkəzi və portal venalar UNCLASSIFIED 69

UNCLASSIFIED HQV: Patofiziologiya: Filoviridae • Patogenezin mexanizimləri o Hədəf hüceyrələrlə birləşmə o Virusun sitopatik təsiri o İmmun sisteminin suppresiyası o İmmun reaksiyaların modifikasiyası o Limfositlərin apoptozu UNCLASSIFIED 70

UNCLASSIFIED Hemorragik Qızdırma Virusları: Kliniki Əlamətlər və Diaqnoz UNCLASSIFIED 71

UNCLASSIFIED HQV lər: Diferensial diaqnoz • • İnfeksiyalar o Virus qripi o Virus hepatitləri o Stafilokok və ya Qram-mənfi mikrob mənşəli sepsis o Meninqokoksemiya o Salmonellyoz o Şigellyoz o Leptospiroz o Malyariya o Rikketsiozlar (RMSY) Qeyri infeksion xəstəliklər o YDL o İdiopatik trombositopenik purpura/ trombotik trombositopenik purpura o Hemolitik uremik sindrom o Kəskin leykemiya o Kollagen vaskulyar xəstəliklər UNCLASSIFIED 72

UNCLASSIFIED HQV lər: Kliniki təzahürlər spektri • Xəstəliyin müxtəlif əlamətləri (təbii infeksiya ilə bioloji silah istifadəsinin müqayisəsi) • Prodromal dövr o Yüksək hərarət, baş ağrısı, halsızlıq, artralgiya və mialgiyalar o Ürəkbulanma, qarın nahiyəsində ağrılar, qansız ishal • İlkin əlamətlər o Hərarət, ↓ qan təzyiqi, ↓ nəbz, taxipnoe, konyuktivit, faringit o Üz nahiyəsində hiperemiya, dəri səpgiləri • Sonrakı əlamətlər o Hemorragik diatez, selikli qişada petexiyalar o Konyuktivanın hemorragiyası, hematuriya, hematomezis və melena • Əsas əlamətlər o YDL, sirkulyator şok, MSS-in disfunksiyası UNCLASSIFIED 73

UNCLASSIFIED HQV lər: Laborator dəyişikliklər spektri • Leykopenia o Lassa – Leykositoz • Qan azlığı • Hemokonsentrasiya • Trombositopeniya • Qara ciyər enzimlərinin artması UNCLASSIFIED 74

UNCLASSIFIED HQV lər: Laborator dəyişikliklər spektri • Koaqulyasiya pozuntuları o Qanaxma müddətinin uzanması o Protrombin vaxtı o a. PTT (Aktivləşdirilmiş Tromboplastinin hissəvi vaxtı) • Sidik analizi o Proteinuriya o Hematuriya o Oliquriya o Azotemiya o ↑ fibrinin azalması o ↓ fibrinogen UNCLASSIFIED 75

UNCLASSIFIED HQV lərın mümkün nəticələri • Uzun sürən sağalma • Saçların tökülməsi, dırnaqların qırılması • Karlıq (Lassa, EBO) • Retinit (RVQ, KMX) • Uveit (RVQ, MBG) • Perikardit(Lassa) • Böyrək çatışmazlığı (BSHQ) • Ensefalitlər (AHQ, BHQ, RVQ, KMX, OHQ) UNCLASSIFIED 76

UNCLASSIFIED HQV lər: Laboratoriyada ehtiyat tədbirləri • Baryerlərlə bağlı ciddi ehtiyat tədbirləri o Əlcəklər, xalat, maska, ayaqqabı üçün corablar, qoruyucu eynəklər və ya üz maskaları o HEPA filtrli respiratordan istifadə o Mümkün olduqda nümunələrlə biotəhlükəsizlik kamerasında işləmək • Sızma/Sıçramaya qarşı tədbirlər o Üzərinə dərhal dezinfeksiyaedici maddə tökmək və 30 dəqiqə ərzində hopmağa imkan vermək o Desinfektantda isladılmış absorbent dəsmalı ilə silmək • Tullantının ləğv edilməsi o Xəstənin təcrid edilməsi qaydaları ilə eynidir UNCLASSIFIED 77

UNCLASSIFIED HQV: Diaqnoz: Ümumi • Digər diaqnozları istisna etmək (qan kulturası, qalın və nazik yaxmalar ) • Laborator metodlar o Sürətli ELISA- test üsulundan asanlıqla istifadə oluna bilər (kəskin dövr/sağalma dövrü ) § Virus antigeninin aşkarlanması həssaslığı ~104 log PFU/ml § İq. M-in aşkarlanması o Toxumalar § Nuklein turşusu hibridizasiyası § İmmunohistokimya (IHC) § Elektron mikroskop o Xəstəliyin kəskin dövründə nekropsiya nümunəsində və ya qanda virusun aşkarlanması o PZR § Əhəmiyyətli testdir; daha çox inkişaf etdirilməsinə ehtiyac var UNCLASSIFIED 78

UNCLASSIFIED HQV lər: Ümumi müalicə qaydaları • Xəstəlik hallarının düzgün və erkən aşkar edilməsi • Xəstəlik halı barədə hesabat verilməsi • Fərdi qorunma (xəstələrə qulluq edən şəxslərin sayını məhdudlaşdırmaq: səriştəlilik = təhlükəsizlik) • Təcrid etmə və xəstəliyin yayılmasının qarşısının alınması • İntensiv və erkən əvəzedici müalicə • ABŞ-ın FDA Departamenti tərəfindən HQ-rın müalicəsi üçün təsdiq edilmiş virus əleyhinə preparat yoxdur o Münasib olduqda Ribavirin - VD və ya oral • Peyvəndlər hazırlanma mərhələsindədir o Heç bir peyvənd geniş istifadə olunmur UNCLASSIFIED 79

UNCLASSIFIED HQV lər: Ümumi müalicə metodları: Əvəzedici müalicə • Ümumi müalicə o Sedativ, ağrıkəsicilər və narkotik preparatlar o Aspirin və laxtalanma əleyhinə preparatlardan istifadə etməmək o İkincili infeksiyanın müəyyən edilməsi və müalicəsi o Zəruri olmadığı hallarda VD kateterlərdən istifadə etməmək o İmmunosupressorlardan (steroidlər) istifadə etməmək • Qanaxmalar o Yüngül qanaxmanı müalicə etməmək o Ciddi qanaxmalar zamanı: dondurulmuş plazma, laxtalanma faktorlarının konsentratları, trombositlər o YDL üçün heparin • Hipotenziya və şok o Kolloid/kristalloidlərdən ehtiyatla istifadə (ağ ciyər ödemi) o Maye bərpasına reaksiya olmadıqda – dopamin UNCLASSIFIED 80

UNCLASSIFIED HQV lər: İnfeksiyaya nəzarət • Birbaşa təmas zamanı filoviruslar və arenaviruslar yüksək dərəcədə yoluxucudurlar • 1995, Ebola, Kikvit, KDR o 283 yoluxma halının 32%-i tibb işçiləri arasında baş vermişdir o Baryerlərlə bağlı qorunma tədbirləri yüksək dərəcədə effektiv olmuşdur • HQV halları haqqında dərhal məlumat verilməlidir o Xəstəxana epidemioloqlarına və infeksiyaya nəzarət üzrə müəssisələrə o Laboratoriya şöbəsinin müdirinə və işçilərinə o Xəstəliklərə Nəzarət və Profilaktika Mərkəzinə (XNPM) UNCLASSIFIED 81

UNCLASSIFIED HQV lər: İnfeksiyaya Nəzarət HQ virusu xəstənin bədən mayesində vardır Xəstələr tibbi personalı, digər pasiyentləri və xəstələrə baş çəkənləri HQV ilə yoluxma riskinə məruz qoyurlar Virus HQV li xəstələr və bu xəstəlikdən ölmüş Virus is transmitted during direct and unprotected xəstələrlə birbaşa və qorunulmamış təmas nəticəsində contact with VHF patient or deceased patient. ötürülür Bədən mayesi ilə təmas Transmitted during contact with body fluids və ya Or Çirklənmiş tibbi avadanlıqla təmas Contaminated medical equipment nəticəsində və ya Or Təsadüfi iynə batması nəticəsində Accidental needle stick or exposure transmissiya Xəstə şəxs əhali üçün yoluxdurucu olur. Ötürülmə Exposed person carries the virus back to the community. Transmission continues if there is direct contact or yoluxmuş bədən mayesi ilə qorunulmamış birbaşa unprotected contact with infectious body fluids. təmas nəticəsində davam edir UNCLASSIFIED 82

UNCLASSIFIED Afrika Səhiyyə Müəssisələrində HQV lara yoluxmaya nəzarət ÜST, ABŞ Səhiyyə və Sosial Təminat Nazirliyi, XNM (1998) Standart tədbirlər Təkrar istifadə olunan ləvazimatları dezinfeksiya etmək Tullantıları ləğv etmək HQV hallarını müəyyən etmək Xəstələri təcrid etmək Təhlükəsizlik qaydalarına uyğun basdırmaq İctimaiyyəti səfərbər etmək və maarifləndirmək Qoruyucu geyim UNCLASSIFIED 83

UNCLASSIFIED İntensiv Terapiya Klinikaları (2005) 21: 765 783. Ölüm sayı Səhiyyə işçiləri HQV-dan təcrid etmə tədbirləri görməyə başladı Səhiyyə işçiləri Qeyri səhiyyə işçiləri İyun İyun Əlamətlərin meydana çıxma tarixi 1995 -ci ildə Kilvitdə Ebola HQ-nın alovlanması zamanı tibb bacıları üçün baryerlər yaradıldıqdan sonra tibb işçiləri arasında yoluxma hallarının sayı azalmışdır UNCLASSIFIED 84

UNCLASSIFIED HQV ailələri Arenaviridae Bunyaviridae Filoviridae Flaviviridae Argentina HQ Hanta Virus növü Ebola Denge Qızdırması Boliviya HQ Krım-Konqo HQ Marburq Sarı Qızdırma Venesuela HQ Rift Vadisi Qızdırması Kyasanur Meşəsi Xəstəliyi Braziliya HQ * Omsk Qızdırması Lassa HQ *very few reported cases, no known reservoir UNCLASSIFIED 85

UNCLASSIFIED Lassa HQ: Xəstəliyin gedişi • İnkubasiya dövrü: ~7 -14 gün (5 -21) • Əlamətlər və simptomlar § ~80% hallarda asimptomatik § Hərarətin tədricən yüksəlməsi, zəiflik və halsızlıq § Baş ağrısı, mialgiya, ruh düşkünlüyü § Qarın nahiyəsində ağrılar, ürəkbulanma və qusma, ishal, qəbizlik § Udlaq iltihabı (66%) və ya eksudativ faringit § Retrosternal ağrı və öskürək tez-tez rast gəlir± plevral ekssudat • Kliniki müxtəlifliklər (Mc. Cormick JB, et al. J Infect Dis 1987; 155: 445– 455. ) § Qanaxma, ödem, eksudativ faringit, konyuktivit, faringit § Qızdırma, faringit, retrosternal ağrı, proteinuriya (70% hallarda ehtimal edilə bilər) UNCLASSIFIED 86

UNCLASSIFIED Cədvəl 2 Lassa qızdırmasının kliniki mərhələləri (Makkarti dərsliyindən götürülmüşdür, 2002) Mərhələ 1 (1 3 günlər) 2 (4 7 günlər) 3 (7 ci gündən sonra) 4 (14 gündən sonra) Lassa HQ: Kliniki mərhələlər Əlamətlər Ümumi zəiflik və əzginlik. Yüksək qızdırma, >39 C, sabit 40 -41 C piklərlə Boğaz ağrısına (eksudativ ləkələrlə) tez-tez rast gəlinir; baş ağrısı, bel, sinə, böyür tərəfdə və ya qarın nahiyəsində ağrı; konyuktivit; ürəkbulanma və qusma; ishal; bəlğəmli öskürək; proteinuriya; aşağı qan təzyiqi (sistolik <100 mm Hg); anemiya Üzün şişməsi; qıcolma; selikli qişanın qanaxması (ağız, burun, göz); daxili qanaxma; çaşqınlıq və ya koordinasiya hissinin itirilməsi Koma və ölüm • Pis proqnozun göstəriciləri o Qanaxma (<33%) o Vaskulyar keçiriciliyin artması (üz nahiyəsinin ödemi və ya plevral eksudat) o Qusma, udlaqda iltihabi dəyişikliklər, taxipnoe və ya qanaxma (2. 5 >ölüm riski) • Xəstəxanaya yerləşdirilmiş xəstələr arasında ölüm səviyyəsi 15 -20 % təşkil edir UNCLASSIFIED 87

UNCLASSIFIED 88

UNCLASSIFIED Lassa HQ: Xəstəliyin ağırlaşmaları • Simtpomlar və viremiya davam edir (xəstəlik başladıqdan 2 -3 həftə sonra) • Erkən sağalma dövründə perikardit (5 -10%) • Nevroloji ağırlaşmalar o Aseptik meningit o Ensefalit o Qıcolmalar ilə müşayiət olunan diffuz ensefalopatiya o Sağalma zamanı beyincik ataksiyası • Karlıq o Eşitmənin bir və ya iki tərəfli itməsi (29%) o Adətən erkən sağalma dövründə baş verir o Xəstəliyin ağırlıq dərəcəsi ilə əlaqəli deyil o Belə ağırlaşma hər 3 nəfərdən birində həyatı boyu saxlanıla bilər UNCLASSIFIED 89

UNCLASSIFIED Lassa HQ: Müalicə • Ribavirinlə profilaktika o Oral ribavirin dozası o 6 gün ərzində vena daxili Ribavirin ölümcüllüyü azaldır o 50% hallarda oral müalicə VD qədər təsirlidir o Yoluxmadan sonra profilaktika olmalıdır UNCLASSIFIED 90

UNCLASSIFIED Xunin virusu (Argentina HQ) • Klinika o Qan təzyiqinin düşməsi, petexiyalar (yumşaq damaq, qoltuq nahiyəsi və diş əti) o Lassa ilə müqayisədə nevroloji ağırlaşmalar daha çox rast gəlir § Xəstəliyin 4 -cü günündə hemorragiya əlamətlərilə başlayır § Nevroz, letargiya, hipotoniya, hiporefleksiya, tremor o Selikli qişalardan qanaxmalar, şok, anuriya, koma • Diaqnoz o Virusun aşkarlanması (udlaq yaxması, sidik) o ELİZA: Antigen və İq. M/İq. G anticisimləri o Real-zamanlı PZR hazırlanma mərhələsindədir (J Clin Viro 2005; 32: 229 -35. ) UNCLASSIFIED 91

UNCLASSIFIED Xunin virusu (Argentina HQ) • Müalicə və profilaktika o Ribavirin (hematoensefalik baryerdən keçmir) § Lassanın müalicəsində olduğu kimidir § Letallıq 12. 5%- 40% (İnfeksion xəstəliklər 1989; 11: 4: S 750 -S 761. ) o Antimikrob peptidlər (sekropin A, elittin və indolisidin) § Aktivdir: Xunin /HSV I və II (Antimikrob. Agentlər 2004; 23: 382 -9. ) o Anticisim terapiyası (passiv immunizasiya) § sağalmış xəstələrdən alınmış ≥ 2 vahid plazma (Lancet 1984; 4: 255 -256. ) § 8 gün ərzində tətbiq edildikdə faydalı olur • Profilaktika o Kandid № 1 (zəiflədilmiş canlı Xunin peyvənd ştamı) (JID 1998; 177: 277. ) § Argentinada tədqiqatların III-cü fazasında effektiv olmuşdur § Boliviya HQ zamanı İBP modelində çarpaz qoruma UNCLASSIFIED 92

UNCLASSIFIED Quanarito virusu (Venesuela HQ) • Klinika o İnkubasiya dövrü: 7 -14 gün o Qızdırma, trombositopeniya, qanaxma, nevroloji ağırlaşmalar o Letallıq 10% - 16% • Diaqnoz o Virusun aşkarlanması o Real zamanlı PZR hazırlanmaqdadır • Müalicə və profilaktika o Lassanın müalicəsi ilə eynidir HQV hallarının araşdırılması zamanı arenavirusların aşkarlanması üçün sıçovullardan nümunələr götürülməsi Braziliya HQ; konyunktival purpura ilə (A. Pereira, MD, Ph. D) UNCLASSIFIED 93

UNCLASSIFIED Maçupo virusu (Boliviya HQ) • Klinika o İnkubasiya dövrü: 7 -14 gün o Letallıq 10% - 16% • Diaqnoz o Virusun aşkarlanması o Real zamanlı PZR hazırlanmaqdadır • Müalicə o Lassanın müalicəsi ilə eynidir BHQ: Eritematoz səpgilər (JAMA MAY 2002; 287: 18: 2397. ) BHQ: Konyuktival hemorragiya (JAMA MAY 2002; 287: 18: 2397. ) UNCLASSIFIED 94

UNCLASSIFIED Rift Va Qızdırması: Klinika • İnkubasiya dövrü: 2 -6 gün • Klinika – Qızdırma, baş ağrısı, oynaq və əzələ ağrısı – Konyuktivit, fotofobiya – Başgicəllənmə, tez yorulma, ürəkbulanma, qusma, görmə qabiliyyətinin zəifləməsi – İlkin xəstəlik → Yaxşılaşma → Simptomların yenidən qayıtması → Sağalma • Fəsadlar – Retinitlər • Retinitlər 5%-10% halda qızdırma başladıqdan 1 -3 həftə sonra inkişaf edir • Makulyar eksudasiya (“pambığa oxşar ləkələr”) • Retinal hemorragiyalar, vaskulitlər • 50% halda görmə qabiliyyətinin zəifləməsi UNCLASSIFIED 95

UNCLASSIFIED RVQ: Klinika • Fəsadlar (davamı) o Meninqoensefalit sindromu § Virus mərkəzi sinir sisteminə təsir göstərir § Dezorientasiya, hallusinasiyalar, başgicəllənmələr § Meningit və pleositoz çox rast gəlir o Fulminant (ildırım sürətli) xəstəlik (1%) § Hemorragiya • Hematemezis, melena, hemorragik gingivitlər • Dərinin petexial və purpural zədələnməsi • Qara ciyərin nekrozu • Letallıq 50% UNCLASSIFIED 96

UNCLASSIFIED RVQ: Klinika • Kliniki laboratoriya o Anemiya, leykopeniya, trombositopeniya o ↑↑ fibrinin parçalanması məhsulları • Diaqnoz o Virusun aşkarlanması (körpə siçanlarda) o Real zamanlı PZR o Serologiya § ELİSA Iq. M/Iq. G § Qan zərdabının neytrallaşdırılması § Komplementin birləşməsi reaksiyası § Hemaqlütinasiyanın ləngiməsi reaksiyası «Nature Medicine Supplement» , DEK 2004 tarixli nəşr, 10: 12: S 110 -121. § Gel diffuziyası § Dolayı immunoflüoressensiya UNCLASSIFIED 97

UNCLASSIFIED RVQ: Müalicə • Müalicə o Ribavirin (Lassa xəstəliyində olduğu kimi) § Siçanlarda (Profilaktika ) • Dozanın təsiri -zınqrov formalı əyri • 100 mq/kq/gün: 100% sağalma (NY. Academic Press, 1980: 169 -83. ) § İBP (təcili müalicə) • Viremiyanın əhəmiyyətli dərəcədə aşağı olması • Xəstəliyin 7 -ci günündə neytrallaşdırıcı anticisimlərin əmələ gəlməsi (Antiviral Res 1986; 6: 285 -97. ) o İnterferon-α (Profilaktika / Müalicə) (Rev Infect Dis 1989; 11: 4: S 815) § Viremiyanın qarşısının alınması / supressiyası § Məhdud hepatosellulyar zədələnmələr § Məhdud hemostatik pozuntular UNCLASSIFIED 98

UNCLASSIFIED RVQ: Profilaktika • Rift Vadisi Qızdırması əleyhinə peyvənd • Formalinlə inaktivləşdirilir o Təhlükəsizdir lakin 3 doza tələb olunur, fasilədən sonra təkrar doza o Məhdud halda təchiz edilir • Canlı, zəiflədilmiş MP-12 o Sınaq mərhələsinin 2 -ci fazasındadır UNCLASSIFIED 99

UNCLASSIFIED KKHQ: Klinika • Yoluxmuş xəstələrin 5 nəfərindən 1 -də KKHQ inkişaf edir (Am J Trop Med Hyg 1980; 29: 260. ) • İnfeksiya dövrü o İnkubasiya § Qısa : 3 -7 gün § Qan transmissiyası • Daha qısa inkubasiya müddəti (? ) o Hemorragiyadan əvvəl Lanset Yoluxucu Xəstəliklər Jurnalı, 2006; 6: 203 -214. § Qəflətən yüksələn qızdırma ilə başlayır (39 -41°C) § İshal, ürəkbulanma, qusma § Üzdə, boyunda və sinə nahiyəsində hiperemiya § Konyuktivanın hiperemiyası, konyuktivit § 1 -7 gün davam edir UNCLASSIFIED 100

UNCLASSIFIED KKHQ: Klinika(davamı) o Hemorragiya - Xəstəliyin 3 -5 -ci günü inkişaf edir - Qısa müddətli olur və qəflətən başlayır (2 -3 gün) - Böyük hematomalara çevrilən petexiyalar - Qanaxmalar • Vaginal, Gingival, Serebral • Burun və mədə-bağırsaq sistemi • Uşaqlıq, sidik sistemi • Respirator trakt - Hepatomeqaliya (20 -40%) Lancet Infect Dis 2006; 6: 203 -214. - Splenomeqaliya (14 -23%) UNCLASSIFIED 101

UNCLASSIFIED KKHQ: Klinika (davamı) o Sağalma - Xəstəlik başladıqdan 10 -20 gün sonra - Xəstəxana şəraitində müalicə: 9 -10 gün - Əlamətlər: • Nəbz dəyişkənliyi • Taxikardiya • Saçların müvəqqəti tökülməsi • Polinevrit • Nəfəsalmanın çətinləşməsi • Görmə qabiliyyətinin zəifləməsi • Eşitmənin itməsi • Yaddaşın itməsi o Ölüm göstəricisi təxminən 30% UNCLASSIFIED 102

UNCLASSIFIED Trombositlər Leykositlər AST ALT PZR: İlk 9 gün İq. M (7 gün – 4 ay) və İq. G (7 gün – 5 il ) Mialgiya Qızdırma Ürəkbulanma Qusma İshal Qanaxma Yuxuuluq Ölüm 7 gün İnkubasiya Pre-hemorragik 1 3 -7 gün 10 gün Hemorragik 1 -7 gün UNCLASSIFIED Sağalma 103

UNCLASSIFIED KKHQ: Laborator dəyişikliklər • Trombositopeniya/leykopeniya Yüngül hallar Ciddi hallardan qurtulanlar Ölümcül • Yüksəlmiş: o AST / ALT / LDH / kreatin fosfokinaza Trombositlər • Azalmış: o Fibrinogen • Yüksəlmiş: Müalicəyə qəbul edildikdən sonra günlərin sayı o Fibrinin parçalanma məhsulları • Uzadılmış: Xəstəliyin gedişi ilə trombositlərin sayının müqayisəsi o Protrombin vaxtı o Aktivləşdirilmiş hissəvii tromboplastin zamanı a. PTT UNCLASSIFIED 104

UNCLASSIFIED KKHQ: Diaqnostika • Diaqnoz o Virusun aşkarlanması § LLC-MK 2, BHK-21, Vero, SW-13 hüceyrə sırası § 2 -5 gün ərzində nəticə almaq mümkündür § Aşağı həssaslıq (yalnız yüksək viremiyanı aşkar edir) o Real zamanlı PZR § Spesifik, həssas və sürətli o ELİSA (Iq. M/Iq. G) § Xəstəlik başladıqdan 7 gün sonra aşkar oluna bilər § İq. M 4 ay ərzində davam edir / İq. G 5 il ərzində aşkar olunur § Titrlərin 4 dəfə artması infeksiyanın təsdiq edilməsi üçün kifayətdir § Spesifik, İFA və neytrallaşdırma sınaqlarından daha üstündür UNCLASSIFIED 105

UNCLASSIFIED KKHQ: Müalicə və Profilaktika • Müalicə o Simptomlara əsaslanan müalicə § Trombositlər, dondurulmuş plazma və eritrositlərin transfuziyası § ƏD inyeksiyalardan çəkinmək § Mədədə xora xəstəliyinin baş verməməsi üçün H 2 blokatorları § Maye və elektrolitlər balansı o Ribavirin § Müşahidə olunan tədqiqatlarda üstünlük təşkil edir § Xəstəliyin yüngül formalarında ehtiyac yoxdur § Ciddi hallar Lassa kimi müalicə olunur • Profilaktika o Peyvənd: § 1974: siçan beyni preparatından hazırlanmış, inaktivasiya olunmuş, zəy § Endemik regionlarda tibbi işçiləri və hərbi qulluqçular § Çox immunogendir (Bolqarıstan əhalisinin >95%-də anticisimlər yaranmışdır) UNCLASSIFIED 106

UNCLASSIFIED Böyrək Sindromlu Hemorragik Qızdırma (BSHQ): Klinika • Xəstəliyin 4 mərhələsi var: o Febril § 3 -7 gün § 40°C və ya daha yüksək § Üşütmə, narahatlıq, mialgiya § Periton ödemi, qarın nahiyəsində ağrılar, bel ağrıları § Üzdə, boyunda və sinə nahiyəsində hiperemiya § Konyuktiva, damaq və udlağın hiperemiyası § Petexiyalar § Proteinuriya UNCLASSIFIED 107

UNCLASSIFIED BSHQ: Klinika (davamı) o Hipotenziya - Gözlənilmədən başlaması; saatlar və günlərlə - davam etməsi - Şokun klassik əlamətləri • Ölüm hallarının 33%-i məhz geridönməz şok nəticəsində baş verir - Kapilyar qanaxma o Oliquriya - 3 -7 gün davam edir - Qanda sidik cövhəri və kreatinin artması - Hipertenziya, ürəkbulanma və qusma - Qanaxma § Ölüm hallarının 50%-i bu mərhələdə baş verir UNCLASSIFIED 108

UNCLASSIFIED BSHQ: Klinika (davamı) • Diuretik əlamətlər - • Sağalma - • Yaxşılaşmanın başlamasını göstərən əlamətlər 2 -3 ay çəkir Ümumi o Ölüm göstəricisi: 1% - 15% o Seul virusu ilə törədilən BSHQ Hantaan virusu ilə törədilən xəstəlikdən daha ağır keçmişdir § Qızdırma, yorğunluq, anoreksiya, ürəkbulanma, qusma, mialgiya, qarın nahiyəsində ağrılar § Proteinuriya, trombositopeniya, limfositoz o Puumala virusu (nephropathica epidemica) § Renal disfunksiyalar üstünlük təşkil edir § Hemorragiyalar az rast gəlir § Halların 90%-i yüngül keçir § Baş ağrısı, qızdırma, proteinuriya, hematuriya UNCLASSIFIED 109

UNCLASSIFIED BSHQ: Diaqnostika • Virusun aşkarlanması (Vero E 6 hüceyrələri) • Seroloji reaksiyalar o o IFA: Spesifik anticisimlər qrupu Neytrallaşdırılma reaksiyası: virus spesifikliyi Western Blot ELİZA: İq. M / İq. G • Autopsiya nümunələri o Virus antigenlərini aşkar etmək üçün İHK boyama üsulu/PZR • Viremiya: qısa müddət o Kəskin Puumala: Yalnız 2/3 + RZ-PZR ilə (J Med Virol 1999; 59: 397 -405. ) o Kəskin Dubrava: 40% + RZ-PZR ilə (J Clin Microbiol 2001; 39: 2291 -2293) • Bir addımlı RZ-PZR • İmmunoxromotoqrafik İq. M anticisim testləri UNCLASSIFIED 110

UNCLASSIFIED BSHQ: Profilaktika • Peyvənd: May, 2003 16; 21(17 -18): 1867 -73. o İnaktivasiya olmuş Hantaan peyvəndi (Vero hüceyrələr kulturasından alınan suspenziya) • İnfeksion xəstəliklər 2006; 20: 359 -393. o Asiya § Formalinlə öldürülmüş Hantaan və Seul virusları o Çin § Monovalent peyvəndlər - 95% effektivdir § Bivalent peyvəndlər - 85% effektivdir o Ximerik nüvə hissəcikləri (HBV + amino-terminal N) § Dubrava, Hantaan, Puumala § Siçanlarda immunitet yaradır UNCLASSIFIED 111

UNCLASSIFIED Ebola: Klinika • • İnkubasiya dövrü: 4 -10 gün (2 -21) Qəflətən başlayır: o Qızdırma, baş ağrısı, mialgiya, qarın nahiyəsində ağrılar, ishal, faringit Əlamətləri o Konyuktivanın hiperemiyası o Diş ətindən qanaxmalar o Makulopapulyar səpgilər o Petexiyalar/Ekximozlar o Hemiplegiya, psixoz, koma, qıcolmalar Fəsadlar o Şok o Metabolik asidoz o Koaqulopatiya UNCLASSIFIED 112

UNCLASSIFIED EHQ alovlanması: sxematik qiymətləndirmə Kikvit, Konqo Demokratik Respublikası, 1995 Sağalanlar Ağır asteniya, qulaqlarda küy, saçların tökülməsi, okulyar əlamət və simtpomlar Qızdırma, asteniya, ishal, qarın nahiyəsində ağrılar, mialgiya, artralgiya, melena, udlaq iltihabı, konyuktivanın hiperemiyası, səpgilər Ölüm halları Qanaxma əlamətləri, anuriya, şok, taxipnoe, hıçqırmalar, dizesteziya ortalama UNCLASSIFIED Xəstəlik başladıqdan sonrakı günlər 2 həftə 2 ay 113

UNCLASSIFIED Ebola • Letallıq o Zair: 60% - 90% o Sudan: 50% - 60% o VD transmissiya zamanı daha yüksək • Diaqnoz o Virusun aşkarlanması § Vero, Vero E 6, MA 104 o Elektron mikroskopiya § Hüceyrə kulturası o ELISA § Antigenin aşkarlanması § Iq. M / Iq. G o IFA: ştam diferensiasiyası o IHK: dəri nümunələri o RZ-PZR UNCLASSIFIED 114

UNCLASSIFIED Marburq: Klinika • İnkubasiya dövrü: 3 -10 gün • Qəflətən başlayır: o Qızdırma, üşütmə, baş ağrısı, mialgiya • 5 -ci gün: Makulopapulyar səpki o Səpgilər, konyuktivit o Döş qəfəsində ağrılar, udlaq iltihabı o Ürəkbulanma, qusma o Qarın nahiyəsində ağrılar, ishal • Fəsadlar : o Sarılıq, qara ciyər çatmamazlığı o Pankreatit, çəkinin azalması o Sayıqlama və huşun pozulması, şok • Marburq: Cənubi Afrika Ölüm halları: 25% - 30%; Anqolada alovlanma halı zamanı 90%-ə çatmışdır UNCLASSIFIED 115

UNCLASSIFIED Marburq: diaqnoz • Virusun aşkarlanması: Vero E 6 klonu o Qan, zərdab, eksudat, toxumalar • Dolayı immunoflüoressensiya sınağı • Toxumaların elektron mikroskopiyası • ELISA: İq. M / İq. G • PZR UNCLASSIFIED 116

UNCLASSIFIED Müalicə: Filoviruslar • Simptomlara əsaslanan müalicə • Sepsis zamanı çatışmazlığı məlum olan aktivləşdirilmiş C zülalından (rh. APC - Xigris®) istifadə o Yeni tədqiqat: rh. APC (Xigris®) maddəsinin istifadəsi Ebola-Zair virusunun letal dozası ilə yoluxdurulmuş İBP-nin əksəriyyətində effektiv olmuşdur (2 nin sağ qalması daxil olmaqla) • FGI-106 qarışığı o Dozadan asılı olaraq Ebola virusunun replikasiyasını ləngidir o Ebola-Zair virusuna qarşı in vitro və in vivo effektivdir (siçanlarda) Hensley et. al. J Infect Dis. 2007 Nov 15; 196 Suppl 2 : S 390 -9 Aman et al. Antiviral Res. 2009; 83: 245 -51. UNCLASSIFIED 117

UNCLASSIFIED Profilaktika: Filoviruslar • Ebola peyvəndləri o Bütün tədqiqatlar primatlar üzərində aparılmışdır; adenovirus və VSV (vezikulyar stomatit virusu) vektor kimi istifadə olunmuşdur; tədqiqatlar uğurlu olmuşdur. o Dəniz donuzu və siçanlar yoluxdurulduqdan sonra profilaktika məqsədilə Ebola qlikoproteinlərini ekspressiya edən rekombinant VSV-dən istifadə edilmiş və virusun letal dozasının yeridilməsindən sonra 24 saatdan gec olmamaq şərtilə vurulduqda 50 -100% qorunma əldə olunmuşdur Qeysbert və başqaları: PLOS patogenləri, cild 4, burax. 11, noyabr 2008 Feldman və başqaları: PLo. S patogenləri, cild 3, burax. 1, yanvar 2007 Sullivan və başqaları: PLOS tibbi, cild 3 burax. 6, iyun 2006 • Marburq peyvəndləri o RIID-də İBP üzərində aparılan digər tədqiqatlar: MBQV-nun letal dozası yeridildikdən və məruz qalmadan sonra rekombinant VSV-GP Marburq peyvəndi ilə müalicə nəticəsində 100% sağalma Daddario et. al. : Lancet 367: 1399 -1404, May 2006 UNCLASSIFIED 118

UNCLASSIFIED VHQ: xəstəlik hadisəsinin təyini Viruslu Hemorragik Qızdırmalar • Eyni simptomlarla keçən bir neçə xəstəlik o Anamnez/epidemioloji əlaqə adətən diaqnozun əsasını təşkil edir • Burada KKHQ və BSHQ ilə bağlı nümunə təqdim olunur UNCLASSIFIED 119

UNCLASSIFIED VHQ: SN tərəfindən xəstəlik hadisəsinin təyini Krım-Konqo Hemorragik Qızdırması (KKHQ) Şübhəli hal: Xəstədə > 38 o. C hərarət ilə müşayiət olunan naməlum etiologiyalı xəstəlik və aşağıdakılardan ən azı biri olarsa: § Petexial və tünd qırmızı səpgilər § Qansızmalar və ya patoloji qanaxmalar (burun, diş əti, mədə-bağırsaq, uşaqlıq və s. ) § Trombositopeniya (< 100, 000/u. L) UNCLASSIFIED 120

UNCLASSIFIED VHQ: SN tərəfindən xəstəlik hadisəsinin təyini Krım-Konqo Hemorragik Qızdırması (KKHQ) Ehtimal olunan hal: Şübhəli halın təyininə uyğun gəlir və aşağıdakılardan ən azı biri müşahidə olunur: § Simptomların əmələ gəlməsindən əvvəl 2 həftə ərzində KKHQ təbii ocağı hesab edilən ərazidə olmaq və aşağıdakılardan ən azı bir amilin qeyd edilməsi: - Həmin müddətdə gənə dişləməsi - Gənə və ya onun qanı ilə təmas - Virus daşıyıcısı olan heyvanların qanı ilə (dovşan, inək, keçi, gəmirici və s. ) təmas - KKHQ-li xəstənin qanı ilə təmas § Təsdiq olunmuş KKHQ hadisəsi ilə epidemioloji əlaqə § KKHQ xəstəliyinin törədicisi ilə yoluxmaya şübhəli olan materiallarla təmasda olan laboratoriya işçiləri UNCLASSIFIED 121

UNCLASSIFIED VHQ: SN tərəfindən xəstəlik hadisəsinin təyini Krım-Konqo Hemorragik Qızdırması (KKHQ) Təsdiq olunmuş hal: o Laborator testlərin müsbət nəticələri (seroloji, virusoloji, PZR) UNCLASSIFIED 122

UNCLASSIFIED VHQ: SN tərəfindən xəstəlik hadisəsinin təyini Böyrək Sindromlu Hemorragik Qızdırma (BSHQ) Şübhəli hal: > 38 o. C hərarət və hipotoniya ilə müşayiət olunan naməlum etiologiyalı xəstəlik və hemorragiyanın baş verməsinə digər səbəblərin olmaması VƏ o Hemorragik sindromun aşağıdakı əlamətlərindən biri: - Hemorragik səpgilər: purpura, ekximatoz və ya petexiya - Üz və boyun nahiyəsində qızartılar - İnyeksiya yerində normadan artıq qanaxma - Qanaxmalar (burun, ağ ciyər, uşaqlıq, diş əti, mədə- bağırsaq, qanlı qusma və s. ) - Trombositopeniya (<100, 000/u. L) VƏ [Davamı növbəti slaydda] UNCLASSIFIED 123

UNCLASSIFIED VHQ: SN tərəfindən xəstəlik hadisəsinin təyini Böyrək Sindromlu Hemorragik Qızdırma (BSHQ) = davamı Şübhəli hal: > 38 o. C hərarət və hipotoniya ilə müşayiət olunan naməlum etiologiyalı xəstəlik və hemorragiyanın baş verməsinə digər səbəblərin olmaması VƏ: [əvvəlki slaydın davamı] o Böyrək çatışmazlığının aşağıdakı əlamətlərindən biri: - Proteinuriya - Azotemiya - Oliquriya və ya anuriya və ya poliuriya - Müsbət Pasternatski simptomu (qabırğa-onurğa bucağının həssaslığı) - Hematuriya UNCLASSIFIED 124

UNCLASSIFIED VHQ: SN tərəfindən xəstəlik hadisəsinin təyini Böyrək Sindromlu Hemorragik Qızdırma (BSHQ) Ehtimal olunan hal: Şübhəli halın təyininə uyğun gəlir və aşağıdakılardan ən azı biri müşahidə olunur: § Simptomların əmələ gəlməsindən əvvəl 6 həftə ərzində heyvan və insanlar arasında BSHQ hadisəsinin qeyd edildiyi ərazilərdə olmaq § Gəmiricilərlə və ya onların ifrazatları ilə təmas § Təsdiq edilmiş BSHQ hadisəsi ilə epidemioloji əlaqə § BSHQ törədicisi ilə yoluxmaya şübhəli olan materiallarla təmasda olan laboratoriya işçiləri UNCLASSIFIED 125

UNCLASSIFIED VHQ: SN tərəfindən xəstəlik hadisəsinin təyini Böyrək Sindromlu Hemorragik Qızdırma (BSHQ) Təsdiq olunmuş hal: • Laborator testlərin müsbət nəticələri (seroloji, virusoloji, PZR) UNCLASSIFIED 126

UNCLASSIFIED HQV: Patofiziologiya və İmmunologiya Suallar? UNCLASSIFIED 127