Улар. Уланулар.
- Жоспары: 1. Улы заттар түсінігі, тізімі; 2. Улы заттар жіктелінуі және улану түрлері; 3. Улы заттардың ағзаға түсу жолдары және таралуы
Токсикологиялық химияда у деп организмге белгілі бір мөлшерде енгізгеннен соң, белгілі бір жағдайда ауру немесе өлімге әкелуге мүмкіншілігі бар химиялық зат. Улану– улы заттың әсерінен организмдегі бұзылыстар. Ол денсаулықтың бұзылуын немесе өлім шақырады.
Улы заттар тізімі және жіктелінуі Бейорганикалық - концентрлі қышқылдар және негіздер, минералды тұздар, газ түріндегі хлор, бром, металдық қосылыстар – сынап, мышьяк, күміс, барий, хром т. б. Органикалық синтетикалық – көмірсутектер алифатты, галогенді және ароматты, алифатты спирттер, формальдегид, ацетон және басқа химикаттар пестицидтер; Фенолдар, анилин туындылары
Уланудың жіктелуі 1. Кездейсоқ - медициналық - тұрмыстық қол жұмсау кәсіби (өндірістік) 2. Қасақана - криминальды - өз-өзіне
Органикалық табиғи – алкалоидтар – никотин, атропин, хинин, морфин, аконитин, коффеин және т. б. ; жүрек гликозидтері, сапониндер, жыландар, буынаяқтылар, саңырауқұлақтар, жәндіктер, теңіз тұрғындары т. б биологиялық белсенді заттары, Дәрілік заттар – дұрыс қолданбағанда барлық тізімі.
Улы заттар жіктелінуі Табиғаты бойынша – бейорганикалық, элементорганикалық; Алыну көзі бойынша – табиғи және синтетикалық, жартылай синтетикалық; Фармакологиялық әсері бойынша – белгілі ноотропты – наркотикті, психотропты т. б. Химикаттар, дәрілік заттар, пестицидтер т. б. нитраттар, бензол, папаверин, эфедрин, хлорофос, метафос, севин т. б.
Улардың ағзаға түсу жолдары Энтералды – ауыз қуысы, тіл асты жолдары; Парентералды – тері, тыныс мүшелері, ине арқылы, вагиналды, ректалды ендіру. Пероралды – ауыз қуысы арқылы. Ингаляционды – тыныс жолдары арқылы. Перкутанды – қорғалмаған тері беті арқылы. Инъекционды - парентералды , жыландар, жәндіктер тістеуі. Дене қуыстары - тік ішек, сыртқы құлақ қуысы арқылы
Улы заттардың ағзада таралуы Бір мезгілде улы заттар – өкпеге бүйрекке, бауырға, жүрекке, миға кан ағымы арқылы таралады; Майлы тіндерде майда еритін – көмірсутектер, алкилгалогенидтер, хлорлы пестицидтер жинақталады; Сүйектерде – қорғасын, барий, фтор (тіс) жинақталады;
Теріде – күміс (аргирия); Бүйректе –сынап; Шашта, тырнақ пластинкаларында - мышьяк; Сульфгидрилді топтарға бай белокты тіндерде – висмут, сынап, мышьяк топталады. Жедел улануда улы заттар бауырда, бүйректе, созылмалы улануда – тырнақта, сүйекте, нерв тіндерінде, шашта жинақталады. Маңызы – ТХ.
Уланулардың жіктелуі Пайда болу себептеріне байланысты Кездейсоқ: бақытсыз жағдай, алкогольді немесе наркотикалық интоксикация, өзін-өзі емдеу, дәрілерді шектен тыс дозада пайдалану Қасақана: криминальды, өз-өзіне қол жұмсау (нағыз, демонстративті); өзін жасанды кемтарлыққа келтіру Тұрмыстық Дәрігерлік Орны бойынша Өндірістік Жіті Жасына байланысты Жітілеу Созылмалы
Дәрілік заттар Пестицидтер Косметикалық заттар Удың табиғатына байланысты Өсімдік және жануар тектес улар Еріткіштер және т. б. Аурудың соңғы нәтижесіне байланысты Өлімге әкелетін Өлімге әкелмейтін
Улануды диагностикалау түрлері Клиникалық диагностика Зертханалық токсикологиялық диагностика Патоморфологиялық диагностика Анамнез материалдарына, улану орнын карауға, аурудың клиникалық көрінісін оқып-үйренуге және интоксикацияның спецификалық симптомдарын анықтауға(дәрігер жүргізетін) негізделген Биологиялық сұйықтарда уды анықтауға бағытталған (дәрігер-зерттеушімен жүргізіледі) Уланудың қайтыс болғаннан соң спецификалық белгілерін анықтауға бағытталған (сот-медицина эксперті жүргізеді)
Әртүрлі токсикологиялық заттар топтарымен улану синдромдары Естің бұзылу синдромдары Ұйықтатқыш заттар, опий препараттары, спирт, хлор органикалық қосылыстар, фосфор органикалық қосылыстармен уланғанда Тыныстың бұзылу синдромы Фосген, хлорпикрин және т. б. әсер еткенде Жүрек-қантамыр қызметі бұзылу синдромы Гликозидтер, хинин, спирттер және т. б. әсер еткенде
Терморегуляция бұзылу синдромы Аалкоголь, ұйықтатқыш заттар, цианид, иіс газы, қышқылдар, сілтілер, фосфор органикалық қосылыстармен уланғанда Психикалық бұзылыстар синдромы Алкоголь, атропин, наркотикалық препараттар, ұйықтатқыш заттармен уланғанда Бауыр және бүйрек зақымдалу синдромы Дихлорэтан, спирттер, сірке қышқылы, мышьяк, ауыр метал қосылыстары, хлор органикалық қосылыстар, фосфор органикалық қосылыстар және т. б. Тырысу синдромы Улардың ОЖЖ-не әсер етуі (этиленгликоль, хлорорганикалық қосылыстар, фосфорорганикаклық қосылыстар, стрихнин, көмірқышқыл газы)
Улардың жіктелуінің негізгі принциптері Улардың жіктелуі Жіктелуінің негізгі принциптері Химиялық – химиялық қасиеттеріне қарай(органикалық, бейорганикалық, элементоорганик алық) Тәжірибелік- қолдану мақсатына қарай (өндірістік, улыы химикаттар, дәрілік заттар, тұрмыстық химия заттары, соғыстықуландырғыш заттар) Гигиеналық – уыттылық дәрежесіне қарай (шектен тыс уытты, жоғары уытты, әлсіз уытты, аз уытты) Токсикологиялық – уыттылық әсер етуіне қарай (жүйке-паралитикалық, психикалық, көз жасының ағуына, жалпы уытты және т. б. ) Жіктелуінің арнайы принциптері Патохимиялық – ферменттік жүйемен әсерлесу механизмдері бойынша Улану үрдісінде дамитын гипоксия типі бойынша Уланудың биологиялық соңы және оның айқындық дәрежесіне қарай Таңдамалы уыттылығы бойынша (жүректік, жүйкелік, бүйректік, қан және т. б. )
Таңдамалы уыттылығына қарай улардың жіктелуі Жүректік улар Жүйкелік улар Бауырлық улар Бүйректік улар Жүрек гликозидтері, үшциклды антидепрессанттар, кейбір аалкалоидтар (хинин, аконитин, вератрин және т. б. ), барий және калий тұздары Есірткі заттар, транквилизаторлар, ұйықтатқыш заттар, фосфор органикалық қосылыстар, иіс газы, изониазид туындылары, алкогольды заттар Хлорлкөмірсутектер, фенолдар, альдегидтер Ауыр металл қосылыстары, этиленгликоль, қымыздық қышқылы
Қанға әсер ететін улар Анилин және оның туындылары, нитриттер, мышьяк Асқазан-ішек улары Күшті қышқылдар мен сілтілер, ауыр метал қосылыстары және мышьяк
Биологиялық материалдан оқшаулау әдісіне байланысты улардың жіктелуі Су буымен дистилляциялау әдісі құрғақ ауалы айдау Синиль қышқылы, сірке қышқылы, хлороформ, хлоралгидрат, дихлорэтан, біратомды спирттер, формальдегид, фенол және крезол, нитробензол, анилин Полярлы ерітінділермен экстракциялау әдісі Салицил қышқылы, барбитур қышқылы, пиразолон, 1, 4 бензодиазепин, фенотиазин, nаминбензой қышқылы туындылары, алколоидтар Органикалық ерітінділермен экстракциялау әдісі Пестицидтер ( фосфор органикалық қосылыстар, хлор органикалық қосылыстар және т. б. )
Минерализацияла у әдісі Барий, қорғасын, марганец, хром, күміс, висмут, мыс, кадмий, сынап, мырыш, мышьяк, сурьма, таллий қосылстары Сумен экстракциялап алынған сорындыны диализдеу әдісі Минеральды қышқылдар, өткір сілтілер, аммиак, тұздар Арнайы әдістер Фтор, бром, йод, иіс газы (оқшаулауды қажет етпейді. Тікелей анықтау)
Улы заттардың ағзада таралуының токсикокинетикасы және көрсеткіштері
Бөгде заттардың токсикокинетикасы Токсиканттар ағзаға екі жолмен түсе алады – энтералды және парентералды. Энтералды түсу- – тосиканттың ауыз қуысы (пероралды) арқылы түсіп, асқазан ішек жолында сіңуі. Парентералды жолдар – тері, көк тамыр, бұлшық ет, тыныс алу (ингаляционды) т. б. жолдарына байланысты.
Токсиканттың енген орнынан қан ағымына түсуін абсорбция деп атайды (сіңу), сіңу механизмі ксенобиотиктің ағзаға түсу Тері, асқазан ішек жолдары және өкпе – ағзаның ішкі ортасымен токсиканттардың қоршаған ортадағы көп мөлшері арасындағы қорғанышы. (защитный барьер) Кейбір липофильді қасиеті бар заттар (цианидтер, нитробензол, фенол, нитроглицерин және басқалар) қан ағымына ауыз қуысының шырышты қабаты арқылы сіңе алады.
1924 -1925 жж. Россиияның кейбір аймақтарында сулемамен 963 улану өлімге әкелген. 1934 -1936 жж. Ташкентте сулемамен 82 , 19371946 жж. – 53 оқиға тіркелген. 1937 -1951 жж. Казахстанда мыщьяк қосылыстарымен 312 улану, оның 62 өлімге әкелген.