Уаытша қ атарларды талдау қ Орындаандар: ғ Жарыласын

Уаытша қ атарларды талдау қ Орындаандар: ғ Жарыласын қ Айдана алдыбаева Толын Қ қ Млік Агл ә қү Нрлыбекова ұ ралай Құ

Жоспары: 0 І. Кіріспе Уа ытша атарлар туралы жалпы т сінікқ қ ү 0 ІІ. Негізгі б лім ө А) Уа ытша атарларды жіктелуі қ қ ң Б) Microcoft Excel к мегімен есептеу ө В) Уа ытша атарларды т зейту дістері қ қ ү ә 0 ІІІ. орытынды Қ

Уа ытша атарқ қ – бірнеше кезе ні , андай да бір к рсеткіш м ндеріні ң ң қ ө ә ң жиынты ы ғ дебиеттерде б л терминні синонимдері – ә ұ ң динамикалы атар ж не динамика атары деп қ қ ә қ олданылады қ . Уа ытша атар қ қ – арастырылып жат ан былысты уа ыт аралы ында қ қ құ ң қ ғ де гейін сипаттайтын санды к рсеткіштер тізімі. ң қ ө

0 Уа ытша атарларқ қ моделіне к рделі модельдер ү жиыны жатады, олар адаптациялы болжау, қ авторегрессия моделі ж не сыр у уа ыт моделі. ә ғ қ Оларды барлы ы алды ы м нді пайдаланып уа ытша ң ғ ңғ ә қ атарларды оз алысын (мінезін) аны тайды. қ ң қ ғ қ

Уа ытша атар екі міндетті элементтен қ қ т рады: ұ уа ыт қ атар де гейі немесе на ты қ ң қ к рсеткішті м ні ө ң ә Уа ытша атарларды т рлері қ қ ң ү моменттік интервалды қ Егер атар де гейі арастырылып қ ң қ жат ан былысты на ты уа ытта қ құ қ қ сипаттайтын болса, атар қ моменттік деп аталады. Мысалы, жыл басында ы халы саны. ғ қ Егер атар де гейі арастырылып қ ң қ жат ан былысты уа ыт қ құ қ аралы ында сипаттайтын болса, ғ атар интервалды деп аталады. қ қ

Ай Деңгей Сәуір 104, 87 Мамыр 105, 02 Маусым 105, 17 Шілде 105, 31 Тамыз 105, 46 Қырқүйек 105, 61 Қазан 105, 76 Қараша 105, 90 Желтоқсан 106, 05 Кесте 3. 4 Моменттік уа ытша атарлар қ қ Ресейдегі экономикалы конъюнктураны қ ң агрегаттал ан к рсеткішін болжау, % ғ ө

К рсеткішө Жылдар 1990 1997 1998 1999 Жануар майы 31149 7376 6137 5286 сімдік майы Ө 35249 22944 25701 24217 Кесте 3. 1 Интервалды уа ытша атарлар қ қ қ Жануар ж не сімдік майларын ндіру ә ө ө

Уа ыт аралы ы бойынша қ ғ т рлері ү толы уа ытша атарлар қ қ қ толы емес уа ытша атарлар қ қ қ тіркеу мерзімі немесе кезе дерді ая талуы бір ң ң қ бірінен бірдей интервалмен орналас ан қ те интервалдар ережесі ң орындалма ан жа дайда ғ ғ атарлар толы емес деп қ қ аталады

Жылдар 2002 2003 2004 2005 2006 Пайда 2016 2502 26500 178163 201445 зіндік капиталӨ 26633 27656 35246 178163 225450 аржы Қ 29320 15011 164733 194422 210305 Несие 13412 107143 182132 13412 98605 Активтер 142586 140305 412586 860883 901236 Операционды кірістер қ 6373 10756 11116 2231 7689 Операционды шы ындар қ ғ 9106 19088 32423 65059 23545 Банк кірістері 21495 13177 24687 34193 78633 арыз Қ 29641 48976 84488 122006 155988 Кесте 3. 5 Толы уа ытша атарлар қ қ қ «Альфа-банк» банкіні аржылы жа дайы бойынша ң қ қ ғ к рсеткіштері ө

нім т ріӨ ү Жылдар 1971 — 1976 — 1981 — 1986 — 1991 — 1996 — 1975 1980 1985 1990 1995 1998 Асты , кг қ 803, 7 970, 6 724, 6 770, 4 621, 6 514, 5 С т, кг ү 276, 4 283, 5 300, 6 326, 5 279, 4 200, 0 Ет, кг 46, 3 48, 6 52, 4 65, 1 50, 7. 29, 4 Ж мырт а, шт. ұ қ 209 263 294 321 270 145 Картоп, кг 177 210 157 161 151 140 К к ніс, кг ө ө 69 76 80 83 47 53 Кесте 3. 3 Толы емес уа ытша атарлар қ қ қ Берілген облыста бір т р ын а есептегенде ауыл шаруашылы німді ндіру ұ ғ ғ қ ө ө к лемі ө

К рсеткіштерді мазм ны ө ң ұ бойынша жеке агрегаттал ан ғ Жеке к рсеткіштер ө арастырылып жат ан қ қ былысты бір жа ынан құ ғ сипаттайды Агрегаттал ан ғ к рсеткіштер ө арастырылып жат ан қ қ былысты жеке құ к рсеткіштерге с йеніп, ө ү жан- жа ты сипаттайды. қ

К рсеткіш ө Есептеу формуласы тізбек базистік Абсолютті сім ө (на ты сім) қ ө Y т =Y i -Y i-1 Y б =Y i -Y 0 су ар ыны Ө қ қ K т = Y i /Y i-1 K б = Y i /Y 0 сім ар ыны Ө қ қ K т = Y т /Y i-1 K б = Y б /Y 0 Динамикалы атарларды қ қ ң аналитикалы к рсеткіштерін есептеу формулалары қ ө

0 Шынайы м ліметтер, ш компоненттен т рады. ә ү ұ р айсысыны де гейі ауыт улармен кездейсо компонент Ә қ ң ң қ қ серіні тенденциясында алыптасады. ә ң қ Уа ытша атарларды на ты де гейі қ қ ң циклдік ж не кездейсо ә қ компонент трендіні туындыларыны осындысы. ң ң қ Уа ытша атарлар аударыл ан компоненттер соммасы т рінде қ қ ғ ү к рсетілген модель- уа ытша атарды ө қ қ ң аудаптивтік моделі деп атайды. Уа ытша атарлар к рсетілген компоненттерді туындысы қ қ ө ң ретінде к рсетілсе модел — уа ытша атарды ө қ қ ң мультипликативті модель деп атайды.

Сызы ты тренд қ параметрлерін Microsoft Excel к мегімен есептеу ө 0 Microsoft Excel іске осу қ 0 Бастап ы деректерді қ 2. 1 суретте к рсетілгендей енгізу ө

0 Кіші квадраттар дісімен сызы ты тренд ә қ параметрлерін аны тау шін ЛИНЕЙН қ ү статистикалы функциясын пайдаланамыз. қ 0 Ж мыс пара ыны кез келген орнында бос яшы тар ұ ғ ң ұ қ блогын белгілеу (1 жол, 2 ба ана). «Мастер ғ функций» -ді іске осу. «Категория» терезесінде қ Статистические т рін та дау, «Функция» терезесінде ү ң – ЛИНЕЙН. ОК батырмасын басу. Функция аргументтерін толтыру (сур 2. 2)

Сурет 2. 2 — «Аргументы функции» с хбатты ұ қ терезесі

0 ОК батырмасын басу. Белгіленген облысты сол ң жа та ы сті гі яшы ында бірінші элемент қ ғ ү ң ұ ғ аны талады. қ 0 ЛИНЕЙН функциясыны ж мыс н тижесі 2. 3 ң ұ ә суретінде к рсетілген: ө Сурет 2. 3 — Сызы ты тренд параметрлері қ

0 Сызы ты тренд те деуі келесі т рге ие болады: қ ң ү 0 Yt=49313. 9 -24. 15 t 0 Сызы ты ж не экспоненциалды функцияларыны графиктерін қ ә ң аны тайы : қ қ 0 — «Мастер диаграмм» -ды іске осу; қ 0 — «Тип» терезесінде Графикті та дау; график т рі – «с ң ү Маркерами» ; 0 — Дайын диаграмманы а ымды бетте орнату; ғ 0 — Диаграмма облысын белгілеу; бас менюде Диаграмма/Добавить линию тренда та дау; ң 0 — Ашыл ан с хбатты терезеде тренд сызы ын та дап ажетті ғ ұ қ ғ ң қ параметрлерді орнату; 0 — «Параметры» осымша бетінде «показывать уравнение қ регрессии на диаграмме» , «поместить на диаграмму величину достоверности аппроксимации» пунктерін та дау; ң 0 — ОК батырмасын басу.

Сурет 2. 4 — Сызы ты трендқ

0 Сызы ты тренд графигына с йкес сызы ты тренд те деуі қ ә қ ң келесі т рге ие болады: Yt=1125, 6 -24. 15 t, детерминация ү коэффициенті 0, 8805. 0 Сызы ты тренд те деуі бойынша b параметріні м ні теріс, қ ң ң ә сонды тан облыста ы халы саны орташа шамамен жыл а қ ғ 24, 15 мы адам а азайды. ң ғ

Уа ытша атарларды қ қ т зейту дістері ү ә 0 Ма саты қ : Интервалдарды лкейту, жылжымалы орташа ж не ү ә аналитикалы т зейту дістері ар ылы динамикалы қ ү ә қ қ атарды тенденциясын талдау. қ ң 0 Есепті ойылуы ң қ Электр уатын 4 жыл бойы пайдалану бойынша қ уа ытша атарды аддитивті моделін растыру қ қ ң құ

t. Квартал Yt электрқуатын пайдалану 1 6 2 4, 4 3 5 4 9 5 7, 2 6 4, 8 7 6 8 10 9 8 10 5, 6 11 6, 4 12 11 13 9 14 6, 6 15 7 16 10, 8 Кесте 3. 1 Бастап ы деректер қ

1 адам. қ атарды бастап ы де гейлерін жылжымалы орташа ар ылы Қ ң қ т зейту ү Сурет 3.

— 4 квартал бойынша барлы ы келесі формулалар к мегімен есептелінеді: ғ ө С 3=СУММ(В 2: В 5) С 4=СУММ(В 3: В 6) С 5=СУММ(В 4: В 7) рі арай с йкесінше ә қ ә — 4 квартал бойынша жылжымалы орташа келесі формулалар к мегімен ө есептелінеді D 3=СРЗНАЧ(В 2: В 5) D 4=СРЗНАЧ(В 3: В 6) D 5=СРЗНАЧ(В 4: В 7) — орталы тандырыл ан жылжымалы орташа қ ғ Е 4=СРЗНАЧ(D 3: D 4) Е 5=СРЗНАЧ(D 4: D 5) Е 6=СРЗНАЧ(D 5: D 6) — маусымды компонентаны ба алау қ ғ F 4=B 4 -E 4 F 5=B 5 -E 5 F 6=B 6 -E 6 F 7=B 7 -E 7 рі арай с йкесінше ә қ ә

Сурет 3.

2 адам. Маусымды компонентаны ба алауқ ғ Сурет 3.

— 3 кварталдан бастап маусымды компоненталар кестеге рет- ретімен толтырылады; — згерту коэффициенті келесі формула к мегімен есептелінедіө ө (C 8+D 8+E 8+F 8)/4; — ал згертілген маусымды компонента С 8 -D 11, D 8 -D 11, E 8 -D 11, ө F 8 -D 11 формулалар ар ылы есептелінеді. қ 0 3 — адам. қ Маусымды компонентаны серін аны тау: (Y-S) (4 ң ә қ ба ана). ғ 0 4 — адам. қ Трендтік компонентаны тау (5 ба ана). қ ғ 0 5 — адам. қ Т+S сомасын есептеу (6 ба ана). ғ 0 6 — адам. қ Кездейсо компонентаны есептеу Е= Y-(T+S) (7 ба ана). қ ғ

Сурет 3.

0 7 — адам. қ Модельді ба алау. ғ Абсолютті ателер квадраттарыны сомасы: Σ Е қ ң 2 = 1, 676. 0 орытынды: Қ растырыл ан аддитивті модель 97, 5% уа ытша Құ ғ қ атарды де гейлеріні байланыс к рсетеді. қ ң ң ң ө %5. 2%100* )(2 2 yy Е t

орытынды Қ Берілген та ырыпты орытындылай кетсек, уа ытша қ қ қ атарлар жалпы статистика барысында ке інен қ ң олданылады. Уа ытша атар ар ылы қ қ бірнеше кезе ні , андай да бір к рсеткіш м ндеріні ң ң қ ө ә ң жиынты ын таба аламыз. Сонымен атар, бірнеше ғ қ кезе дегі к рсеткіштерді салыстыру а м мкіндік ң ө ғ ү ту ызады. ғ

0 Пайдаланыл ан дебиеттер тізімі: ғ ә 0 0 Практикум по эконометрике: Учеб. Пособие /И. И. Елисеева, С. В. Курышева, Н. М. Гордеенко и др. ; Под ред. И. И. Елисеевой. – М. : Финансы и статистика, 2001. – 192 с. : ил. 0 Практиум по общей теории статистики: Учебное пособие/ Н. Н. Ряузов, Н. С. Партешко, А. И. Харламов и др. : Под ред. Н. Н. Ряузова – 2 -е изд. , перераб. и доп. – М. : Финансы и статистика, 1981 г. – 278 с. , ил. 0 Шанченко Н. И. Эконометрика: лабораторный практикума/ — Ульяновск: Ул. ГТУ, 2004 г. – 79 с. 0 Афанасьев В. Н. , Юзбашев М. М. Анализ данных и прогнозирование: Учебник. – М. : Финансы и статистика, 2001. — 228 с. : ил 0 Тихомиров Н. П. , Дорохина Е. Ю. Учебник по дисциплине «Эконометрика» . — М. : Изд-во Рос. экон. акад. , 2002, 640 с. 0 Интернет-ресурстар: 0 www. stat. kz – сайт Агентства Республики Казахстан по статистике 0 www. kostanai. stat. kz — сайт департамента статистики Костанайской области 0 Программалы амту: қ қ 0 Microsoft Excel