Тэндэнцыя да пабудовы склада паводле ўзыходзячай гучнасці (Працяг)Тэндэнцыя

Тэндэнцыя да пабудовы склада паводле ўзыходзячай гучнасці (Працяг)

Тэндэнцыя да пабудовы склада паводле ўзыходзячай гучнасці – кожны наступны гук больш гучны, чым папярэдні  «Закон адкрытага склада» Cтрата канчатковага зычнага ў слове Змена прыназоўнікаў/прыставак на зычны З’яўленне прыстаўных зычных *v, *j Змены ў групах зычных Утварэнне новых галосных

Утварэнне носавых галосных Калі корань слова заканчваўся спалучэннем «галосны + санорны», гэта магло супярэчыць ТУГ: *TON- T – любы зычны гук, О – любы галосны гук N - *m ці *n Пры ўтварэнні новых слоў магчымы 2 сітуацыі: *TON-O *TON-TO

Чаму гукі *m і *n не зніклі? Яны надта гучныя (4 ступень, блізкія да галосных) Калі б яны зніклі, гэта магло б выклікаць значныя змены ў граматыцы *vod-a (Н.) / *vod-am (В.)  супалі б многія формы

У раннепраславянскай мове: *ьN *оN *ěN *аN *iN *yN *еN *ъN N - *m ці *n   *EN *ON

Перад галосным *EN і *ON захоўваліся Перад зычным ці напрыканцы слова пераўтвараліся ў носавы галосны гук: *EN  *ę [en] *ON  *o [on] лац. columbus ≈ прасл. *golobъ гоц. handus ≈ прасл. *xodъ грэч. pontis ≈ прасл. *potь грэч. pentis ≈ прасл. *pętь Але: *s¿nŭs > *synъ; *s¿nŭm > *synъ *kāmōns > *kām¿ns > *kām¿n > *kamy

Параўнайце: перад галосным перад зычным *zvonъ → звонъ *zvonkъ → *zvokъ → звэкъ *zvеněti → звен¸ти *zvenkati → *zvękati → звкати *vъzimati → възимати *vъzimti → *vъzęti → възти

Носавыя галосныя Носавыя галосныя iснавалi ва ўсiх славянскiх мова, але в большасцi вельмi рана былi страчаны. Захоўваюцца ў польскай мове, але не паслядоўна адпавядаюць колішнім *o, *ę. Ва усходнеславянскіх мовах *o > u, *ę > ’a. Прымета добрага стараславянскага помнiка – паслядоўнае адлюстраванне насавых.

Манафтангізацыя дыфтонгаў дыфтонг х манафтонг Раннепраславянскія дыфтонгі: *оø *еø *оð *еð Дыфтонгі супярэчылі ТУГ

2 магчымыя сітуацыі: Дыфтонг перад галосным: *оøо *оðо *еøо *еðо *ø → *v *ð → *j *оvо *оjо *еvо *еjо

Дыфтонг перад зычным ці напрыканцы слова: *оøN *оðN *еøN *еðN Адбывалася манафтангізацыя дыфтонга: *оø → *u *еø → *’u *еð → *i2 *оð → *ě2

Манафтангізацыя дыфтонгаў і о ě і2 і е u о ’u u e

Манафтангізацыя дыфтонгаў *koø-a-tĕð → *ko-øa-tĕð → *ko-va-ti *koø-znja → **ku-zn’a *stroø- ‘тячы’ > *o-strov-ъ, *stru-ja, *stru-menь *dhei- > *děva, dojiti

*оø → *u *groøda → *еø → *’u *leødъ → *оð → *ě2 *bоðlъ → *еð → *i2 *veðno →

Систэма галосных развітай праславянскай мовы і, ь у, ъ (’u) u е, ę о, o ě, а

Систэма галосных развітай праславянскай мовы У выніку манафтангізацыі дыфтонгаў у развітай праславянскай мове з’яўляецца новы галосны гук – *u і разам з ім зноў з’яўляецца прыкмета лабіялізацыі (*о лабіялізуецца). У выніку манафтангізацыі дыфтангічных спалучэнняў з носавымі паўстаюць носавыя галосныя *o, *ę. 11 галосных адрозніваюцца 5 дыферэнцыяльнымі прыкметамі. 25 = 32, насамрэч фанем 11. Сістэма неўравнаважаная. Нейкая прыкмета павінна знікнуць. Знікае носавасць (падчас распаду праславянскага адзінства)

Пераўтварыце індаеўрапейскія словы ў праславянскія, а потым у стараславянскія: *dŏmŭs → *ghānsĭs → *dhŏmbhŏs → *g'hŏmbhŏs → *ăngŭlŏs →

Пераўтварыце індаеўрапейскія словы ў праславянскія, а потым у стараславянскія : *nŏøŏs → *snŏðgŏs → *bhŏðdhă → *krŏøghŏs → *lĕøŏs → *køŏðtŏs →

Вакалізм развітай праславянскай мовы Гукі манафтангічнага паходжання *а < *ā, *ō; *o < *ă, *ŏ; *e < *ĕ; *ъ < *ŭ; *ь < *ĭ; *y < *ū 2. Гукі дыфтангічнага паходжання *u < * оø, *’u < *еø; *ę < eN; *o < oN 3. Гукі падвойнага паходжання *i1 < *ī, *i2 < * еð, *i2 < *oð; *ě1 < *ē, *ě2 < * *oð; *jě1 > *ja, *jě2 > *ji

Спалучэнні рэдукаваных з плаўнымі (санорнымі). Узнікненне новых складаўтваральных зычных. Некалі ў індаеўрапейскай мове складаўтваральныя ўжо існавалі. © ö — §

Пры пераходзе ад індаеўрапейскай фанетычнай сістэмы да праславянскай: *©’ → *im *ö’ → *in *dek’©- > *desim-tь > *desę-tь > десть

— > ðr, ør > ĭr, ŭr > ьr, ъr § > ðl, øl > ĭl, ŭl > ьl, ъl *g’—nōm > *zьrno

Спалучэнні *ьr, *ъr, *ьl, *ъl Супярэчылі тэндэнцыі да ўзыходзячай гучнасці, якая дзейнічала ў праславянскай мове: і.-е. *tъrt *tъlt *tьrt *tьlt Гукі r і l – вельмі гучныя, яны перацягнулі на сябе гучнасць галоснага. Так праз прыкл.1000 гадоў у развітай праславянскай мове з гэтых спалучэнняў зноў паўсталі плаўныя сананты. пр.сл. *t—t *t§ t *t—’t *t§’t

У выніку: *ъr *— *ьr *ъl *§ *ьl У стараславянскіх тэкстах: *— : рь ці ръ зрьно гръдъ [z—no] [g—dъ] *§ : ль ці лъ въпль длъгъ [vъp§] [d§gъ]

Пераўтварэнні спалучэнняў *tort, *tolt, *tert, *telt *t – любы зычны гук Гэтыя пераўтварэнні адбываліся даволі позна, калі праславянская мова ўжо пачала распадацца на асобныя дыялекты (у VII – IX стагоддзях)  Вынікі былі рознымі ў розных славянскіх дыялектах

Паўднёваславянскія дыялекты + чэшская і славацкая: метатэза + падаўжэнне галоснага tort – trat, tolt – tlat, tert – trět, telt – tlět Польская, сербалужыцкія: метатэза tort – trot, tolt – tlot, tert – tret, telt – tlet Усходнеславянскія дыялекты: паўнагалосныя спалучэнні tort – torot, tolt – tolot, tert – teret, telt – tolot

У выніку:

Аснова стараславянскай мовы – паўднёваславянскія дыялекты  *gord- → grad- → градъ *berg- → brěg- → брёгъ *golv- → glav- → глава *melk- → mlěk- → млёко

Руская мова – усходнееславянская, для яе павінна быць характэрным паўнагалоссе Чаму у рускай мове існуюць варыянтныя карані? голова / главный ворота / вратарь середина / среда молоко / Млечный Путь бремя / беременность Але: Фальшывае непаўнагалоссе: слава, стрела, трава

Марфалагічныя прыкметы славянізмаў 1) непаўнагалоссе (спалучэнні -ра-, -ра-, -ре-, -ле- на месцы ўласнарускіх -оро-, -оло-, -ере-, -еле-), напр: брег, глава, вратарь (параўн. з рус. берег, голова, ворота); 2) наяўнасць -жд- ці -щ- одежда, надежда, утопающий, нищий; 3) наяўнасць е- в на пачатку слова, напр., единый, единственный (параўн. з рус. один); 4) прыназоўнікі і прыстаўкі из-, низ-, пре-, пред-, чрез-, напр., у словах извлечь, низвергнуть, предать, предстать, чрезмерный. Адпаведныя ўласнарускія парстаўкі: в-, с-, пере-, перед-, через-. У беларускай мове падобных слоў няма. Параўнайце рус. і бел. пары слоў: рус. главный – бел. галоўны, рус. среда – бел. серада, рус. гласный – бел. галосны, рус. единственный – бел. адзіны, рус. будущий – бел. будучы, рус. надежда – бел. надзея.

Славянізмы ў рускай мове Фразеалагічныя: кладезь мудрости, Млечный Путь, агнец божий, козел отпущения Фанетычныя (варыянтныя карані): среда, гражданин, вратарь, главный, да здравствует; единый, единица, Есенин Лексічныя (не маюць выразных фанетычных і марфалагічных рысаў): буква, истина, ныне, образ, царь Утвораныя на ўзор стараславянскіх: здравоохранение, млекопитающее, сладкоежка Славянізмы і ўсходнеславянскія вырыянты з’яўляюцца ў рускай мове стылістычнымі сінонімамі: берег – брег, глаза – очи, золото – злато, переступить – преступить, надеть – облачить і г.д.

Пераўтварэнні спалучэнняў *ort, *olt на пачатку слова У паўднёваславянскіх дыялектах заўсёды метатеза + падаўжэнне галоснага: *ort → *rat- *olt → *lat- Ва ўсходнеславянскіх і заходнеславянскіх дыялектах: - пры ўзыходзячай інтанацыі *ort → *rat- *olt → *lat- - пры сыходзячай інтанацыі *ort → *rоt- *olt → *lоt-

Пераўтварэнні спалучэнняў *ort, *olt на пачатку слова Акут: алкати – лакати alba (Elba) – Лаба, *olbędĭs – labędь *ordlo ‘саха, плуг’ – рало, *or-a-ti – o-ra-ti *ormę (arm) – rаmę *orkъ (лiт. erke ‘клешч’) – рак *olnĭs – lanь Цыркумфлекс: *ŏrbhŏs ‘абяздолены’ > лац. orbus ‘сiрата’ – работа, рабъ, робота, робъ, роб-. *oldьjь – ладии, лодка *orv- – равёnъ, ровьнъii

Праявы тэндэнцыі да пабудовы склада паводле ўзыходзячай гучнасці Cтрата канчатковага зычнага ў слове Змена прыназоўнікаў/прыставак на зычны З’яўленне прыстаўных зычных *v, *j Змены ў групах зычных Манафіангізацыя дыфтонгаў і дыфтангічных спалучэнняў з носавымі Утварэнне новых галосных а) носавых, б) лабіялізаваных Узнікненне новых складаўтваральных зычных Пераўтварэнні спалучэнняў *tort, *tolt, *tert, *telt; *ort, *olt

Вынікі дзеяння тэндэнцыі да пабудовы склада паводле ўзыходзячай гучнасці: абасабленне праславянскай мовы ад іншых індаеўрапейскіх дыялектаў; утварэнне новых гукаў: лабіялізаванага [u], носавых галосных, складаўтваральных зычных; паўстанне новых дыферэнцыйных прымет – складовасцi, лабiяльнасцi, носавасцi склады застаюцца пабудаванымi паводле адзiнай прыметы – узыходзячай гучнасцi камбінацыі і колькасць гукаў у межах склада абмяжоўваецца

Сістэма галосных у стараславянскай мове

Сістэма галосных у стараславянскай мове

Тэндэнцыя да гармоніі склада

В праславянском языке активно происходили ассимилятивные процессы: Рядом не могли стоять звонкий и глухой согласный  происходила ассимиляция по звонкости/глухости Рядом не могли стоять заднеязычный согласный и передний гласный  происходила палатализация

В истории праславянского языка произошло 3 палатализации Они происходили последовательно друг за другом и получили название: первая палатализация вторая палатализация третья палатализация

Первая палатализация Заднеязычные согласные *k, *g, *x не могли стоять перед передними гласными *i, *e, *ę, *ь, *ě В результате: *k > *č *g > *ž *х > *š В праславянском язык появились шипящие согласные *č, *ž, *š

Чередования: *noga – *nogьka → *nožьka *roka – *rokьka → *ročьka *muxa – muxьka → mušьka *bogъ – *boge → *bože *člověkъ – člověke → člověče