Тэндэнцыя да гармоніі склада. Гармонія – Лад, узаемная

Тэндэнцыя да гармоніі склада

Гармонія – Лад, узаемная дапасаванасць у спалучэнні элементаў. Гармонія гукаў. Гармонія ў адносінах. Гармонія святла і ценю. Тэндэнцыя да гармоніі склада – галоўны вынік дзеяння тэндэнцыі да ўзыходзячай гучнасці.

Тэндэнцыя да гармоніі склада У раннепраславянскай мове зніклі сананты Зніклі гемінанты, спрасціліся групы зычных (спрашчэнне – асноўны працэс пераўтварэння груп зычных: дзейнічаў у групах з зыходзячай гучнасцю, узыходзячай гучнасцю, часткова ў групах з аднолькавай гучнасцю) Зніклі зіянні галосных (з’яўленне прыстаўных зычных *v, *j, манафіангізацыя дыфтонгаў) Вынікам дзеяння тэндэнцыі да ўзыходзячай гучнасці стала кансалідацыя склада: У складзе аб’ядноўваліся утвораныя згодна з ТУГ групы зычных, якія супрацьпастаўлялі сябе галосным.

Тэндэнцыя да гармоніі склада Максімальнае супрацьпастаўленне зычных і галосных прыводзіць да супрацьлеглага выніку: галосныя і зычныя ў складзе ўтвараюць адзіную структуру, і пачынаюць узаемадзейнічаць – прыпадабняюцца (адбываецца іх акамадацыя) Тэндэнцыя да ўзыходзячай гучнасці стала прычынай з’яўлення тэндэнцыі да гармоніі склада (ТГС)

Тэндэнцыя да гармоніі склада Праяўленне ТГС Галосныя ў складзе ўплываюць на папярэдні зычны: Калі галосны непярэдні (u,y,о,o,а,ъ), зычны перад ім – цвёрды Калі галосны пярэдні (i,e,ę,ě,ь), зычны перад ім – мягкі NB! У сучасных беларускай і рускай мовах галосны прыстасоўваецца да зычнага, а не наадварот: бэз – без (без патрэбы), нёс – нос Найбольш актыўна на папярэднія зычныя ўплываў *j (сярэднепаднябенны). Пад яго ўплывам пярэднеязычныя зычныя перасоўваюцца назад, заднеязычныя – наперад (змягчэнне – дадатковы артыкуляцыйны зрух у кірунку сярэдняга паднябення).

Яшчэ да з’яўлення ТГС у праславянскай мове актыўна адбываліся ассимилятивные працэсы (iмкненне да аднастайнасцi ў межах склада): Побач не маглі стаяць звонкія і глухія зычныя  адбывалася асіміляцыя па глухасцi/звонкасцi *ous-da > *ouz-da ‘тое, што бяруць у рот’// *ous-ta; *nos-drja > *noz-drja (дзірка, драць). У выніку асіміляцый у адным складзе маглi быць толькi звонкiя цi толькi глухiя зычныя.

З’яўленне ТГС Другi тып асiмiлятыўных працэсаў – асiмiяцыя паводле месца ўтварэння Менавiта працэс асiмiяцыі паводле месца ўтварэння атрымаў назву гармонii склада Побач не маглі стаяць заднеязычны зычны і пярэдні галосны  адбывалася палатализацыя (памягчэнне) зычнага (шырокае разуменне)

Сістэма зычных раннепраславянскай мовы У раннепраславянскай мове не існавала пярэднепаднябен-ных (акрамя альвеалярнага *r) і сярэднепаднябенных (акрамя *j) фанем (пярэднеязычныя гукі былі зубнымі). Пад уплывам *j і пярэдніх галосных зычныя набліжаюцца да сярэднепаднябеннай артыкуляцыі – утвараецца новы шэраг зычных.

Палаталізацыя У вузкім разуменні: палаталізацыя заднеязычных. Гэта працэс пераўтварэння заднеязычных *k, *g, *x згодна з ТГС пад уплывам пярэдніх галосных і *j

У гісторыі праславянскай мовы адбыліся 3 палаталізацыі заднеязычных Яны адбываліся адна за адной і атрымалі назвы: першая палаталізацыя другая палаталізацыя трэцяя палаталізацыя Палаталізацыі пад уплывам *j сталі магчымымі толькі ў выніку змены складападзелу, г.зн. прычынай гэтага працэсу таксама з’яўляецца ТУГ.

Першая палаталізацыя Заднеязычныя зычныя *k, *g, *x не маглі стаяць перад пярэднімі галоснымі *i, *e, *ę, *ь, *ě і *j У выніку: *k > *č *g > *ž *х > *š У праславянскай мове з’явіліся шыпячыя *č, *ž, *š (вынік аднолькавы для ўсіх славянскіх моў)

Чаргаванні ў назоўнікаў: *noga – *nogьka → *nožьka *roka – *rokьka → *ročьka *muxa – *muxьka → *mušьka *bogъ – *boge → *bože *člověkъ – *člověke → *člověče

Чаргаванні ў дзеясловаў: mogo – mogešі → možešі *peko – pekešі → pеčešі Палаталізацыі пад уплывам *j *duxъ – *dux-ja → *duša *suxъ – *sux-ja → *suša

Этымалогіі: *načęlo – *konьcь бел. наканаваньне, кон, канаць – пачатак ‘па коне’, рус. начало – конец (агульны корань *-kon-/ *-kеn- абагуленае значэньне ‘кропка, зыходны пункт’) *kos- / *kes- – коса, космы, чесать, чешуя *kěsъ > časъ (‘нарэзка’) gor / gēr > gěrъ > žarъ – гарэць – жарыць *gol- / *gel- / *g’ol- / *g’el- > голубой – желтый – золотой – зеленый *kъto – *čьto

Калі І палаталізацыя адбывалася перад галосным *ě, *ě → *а: *slyxěti → * slyšěti → *slyšati *krikěti → *kričěti → *kričati Г.зн. паняцце гармоніі шырэйшае за паняцце палаталізацыі: Пад уплывам пярэдняга галоснага адбываецца акамадацыя заднеязычнага зычнага (ён перасоўваецца наперад) Пад уплывам шыпячага пярэдні галосны перасоўваецца назад

Сляды першай палаталізацыі ў сучасных славянскіх мовах Чаргаванні пры ўтварэнні новых слоў: нога – ножка, снег – снежный, много – множество (рус.) Чаргаванні пры спражэнні дзеясловаў: могу – можешь, влеку – влечёшь (рус.) Чаргаванні ў старых формах клічнага склону: Бог – Боже!, старик – старче! (рус.) І палаталізацыя – пераўтварэнне заднеязычных зычных у фрыкатыўныя шыпячыя (пярэднепаднябенныя гукі) перад галоснымі пярэдняга рада *i, *e, *ę, *ь, *ě і *j

Час першай палаталізацыі Яна адбывалася да манафтангізацыі дыфтонгаў, і магла адбывацца таксама перад пярэднім галосным, які ўваходзіў у склад дыфтонга. * keødo > *čeødo > * čudo > чюдо * žeøatĕð > *ževati, * žeøjo > * žujo > жюk Пасля завяршэння І палаталізацыі – шыпячыя зацвердзяваюць у познепраславянскай мове: нашъ замест нашь І палаталізацыя закранала інекаторыя запазычанні: Нікіфар – Нячыпар, hēlmъ – šlěmъ , але не ўсе: китъ, кедръ, кесарь, ангелъ, геона, хитонъ, херувимъ, Рахиль

Другая палаталізацыя Пасля І палаталiзацыі мінула ≈ 300-500 гадоў. Памiж І i ІІ палаталiзацыі адбыліся такiя буйныя працэсы, як утварэнне насавых галосных i манафтангiзацыя дыфтонгаў. ІІ палаталiзацыя стала магчымай толкі пасля манафтангiзацыя дыфтонгаў (eð > i2, oð > ě2) заднеязычныя зычныя *k, *g, *x не маглі стаяць перад новымі пярэднімі галоснымі i2 і *ě2 У выніку: *k > *c *g > *z *х > *s У праславянскай мове з’явіліся свісцячыя *z, *s, *c

Другая палаталізацыя *koil- > *cělъ (гот. hails ‘здаровы, цэлы’) лiт. kaina > cěna, kajati ‘помсцiць’, ст.-iнд. ‘помсцiць, караць’ У запазычаннях ІІ палаталiзацыя адзначаецца і перад іншымі галоснымi пярэднега раду (не дыфтангічнага паходжання): гот. (з грэч.) kiriko > krьky > crьky > црькы Гэта звязана з тым, што перад пярэднімі галоснымі заднеязычныя стаяць не маглі, а працэс І палаталiзацыі ўжо скончыўся.

Другая палаталізацыя ІІ палаталiзацыя – гэта пераўтварэнне заднеязычных зычных у свісцячыя фрыкатыўныя *z, *s, і афрыкату *c перад пярэднімі галоснымі дыфтангічнага паходжання i2 і *ě2 ІІ палаталiзацыя адбывалася, калі праславянская мова падзялілася на 2 дыялекты: заходні і ўсходні (дыялекты, якія далі пачатак заходнеславянскім мовам, аддзяліліся першымі) У заходнім дыялекце: *k > *c *g > *dz (*z) *х > *š

Другая палаталізацыя Часцей за ўсё ІІ палаталiзацыя адбывалася перад у каранях перад канчаткамі Дав. i Месн. скл.адз.л. (наз. ж.р.) і Наз.скл.мн.л. (наз. м.р.) – у склонавых канчатках oð > і альбо ě у залежнасцi ад склона (им. муж. цi дав. жан.) бел. дачка – дачцэ, дарога – дарозе, страха – страсе; пол. córka – córce, droga – drodze, strzecha – strzesze; пол. Polak – Polacy, ст.сл. *vьlkoð > *vьlci > вльци

ІІ палаталiзацыя адбывалася і у выпадках, калі паміж зычнымі *k, *g, *x і галоснымі *i2 і *ě2 стаяў гук *v У выніку: *kv > *cv *gv > *zv *хv > *sv Але гэтыя змены адбыліся толькі ва ўсходнім дыялекце – усходне- і паўднёваславянскіх мовах: рус. цвет, балг. цвят, пол. kwiat рус. звезда, балг. звезда, пол. gwiazda Развіццё груп *kv, *gv, *хv лічыцца адной са старэйшых славянскіх ізаглос.

Сляды другой палаталізацыі ў сучасных славянскіх мовах Чаргаванні ў форме Дав. i Месн. скл.адз.л. назоўнікаў жаночага рода: рука – руцэ, нага – назе, муха – мусе (бел.) Чаргаванні ў форме Наз.скл.мн.л. у адушаўлёных назоўнікаў мужчынскага рода: Polák – Poláci (чэш.) Чаргаванні ў форме Месн.скл.мн.л. у назоўнікаў мужчынскага рода: язык – притча во языцех (рус., заимствовано из старосл.); Polák – o Polácích (чеш.) Чаргаванні ў форме загаднага ладу: *rьkoð > *rьci, *otvrьgoð > *otvrьzi

Трэцяя палаталізацыя Вынікі ІІІ палаталiзацыі былі такія самыя як і вынікі ІІ палаталiзацыі : *k > *c *g > *z *х > *s Але! Тут заднеязычныя зычныя *k, *g, *x змяняліся не перад, а пасля галосных *i, *ь, *ę, *—, і толькі ў выпадку, калі заднеязычныя стаялі перад галосным: *narekati → нарекати; *narikati → *naricati → нарицати *m—knoti – мрькнэти; *m—kati → *m—cati → мрьцати *dostignoti → достигэти; *stingati → стзати; *z—kalo – зрьцало;

Сляды трэцяй палаталізацыі ў сучасных славянскіх мовах Суффікс –іц-а (ж.р.): работнік – работніца (бел.) Суффікс –ец (м.р.): отец, старец, молодец (рус.)

Трэцяя палаталізацыя ІІІ палаталiзацыя адбывалася і ў запазычаннях: *knęgъ > *knęzъ > *knęzь > кнзь *pheningъ > *penęgъ > *penęzъ > *penęzь > п¸нзь

Трэцяя палаталізацыя. Праявы ТГС Пасля ўзнікення мягкіх свісцячых заднія галосныя пасля іх пераўтвараюцца ў пярэднія – адбываецца перагласоўка. *otьkъ > *otьсъ > *otьсь > отьць III палат. – ТГС Альбо: *otьkъ > *otьсъ > *otьсь > отьць III палат. – перагласоўка

Трэцяя палаталізацыя. ТГС. ТГСл. І і ІІ палаталiзацыі – рэгрэсіўныя (адбываюцца пад уплывам наступнага гука на папярэдні ў межах 1 склада). ІІІ палаталiзацыя (бадуэнаўская) – прагрэсіўная (адбываецца пад уплывам папярэдняго гука на наступны на мяжы 2 складоў). ІІІ палаталiзацыя ўзнікла ў выніку дзеяння ТГС, а стала прычынай развіцця ТГСл. Пасля ІІІ палаталiзацыі склад перастае быць адзінкай вымаўлення – ёй становіцца слова.

Трэцяя палаталізацыя ІІІ палаталiзацыя была непаслядоўнай (найбольш паслядоўная – у паўднёваславянскіх мовах). Яна адбывалася не заўсёды, калі для яе былі ўмовы. польза – льгота – льгъкъ *larьkъ – *larьсь; *stьza – *dostьgati; *črьnika – *črьnica; *věnъkъ – *věnikъ – *věnьсь Калі націск прыпадае на галосны пасля заднеязычнага, ІІІ палаталiзацыя адбывалася, калі на галосны перад заднеязычным – не: ликъ – лицо, дъвигати – подъвизати с, нельга – нельзя ІІІ палаталiзацыя адбывалася адначасова са станаўленнем асобных славянскіх моў. Дыялектныя з’явы перамешаліся, у адной і той жа мове мы назіраем рэфлексы з ІІІ палаталiзацыяй і без яе.

Трэцяя палаталізацыя ІІІ палаталiзацыя дэманструе камутацыю – ізамарфізм формы і значэння. Калі словы пачынаюць гучаць па-рознаму, іх значэнні разыходзяцца: *larьkъ – *larьсь; *věnъkъ – *věnikъ – *věnьсь ІІІ палаталiзацыя прынцыпова адрозніваецца ад І і ІІ палаталiзацый. Яе сутнасць у тым, што адбываецца акамадацыя галосных і зычных у розных складах.

ТГС. Змены ў спалучэннях зычных з *j Найбольш актыўна на папярэднія зычныя ўплываў *j (сярэднепаднябенны). Пад яго ўплывам пярэднеязычныя зычныя перасоўваюцца назад, заднеязычныя – наперад (змягчэнне – дадатковы артыкуляцыйны зрух у кірунку сярэдняга паднябення).

ТГС. Змены ў спалучэннях зычных з *j 1) санорныя *nj, *lj, *rj. 2) заднеязычныя *gj, *kj, *xj. 3) свiсцячыя *sj, *zj. Гэтыя (1 – 3) пераўтварэннi аднолькава адлюстравалiся ва ўсiх славянскiх мовах, бо яны адбывалiся да дыялектнага распадзення праславянскай мовы (да манафтангізацыі дыфтонгаў, да ІІ палаталізацыі). У наступных выпадках (4 – 5) назiралiся адрозненнi 4) губныя *bj, *pj, *mj, *vj. 5) пярэднеязычныя выбухныя *dj, tj.

Змены ў спалучэннях зычных з *j Санорныя + *j *nj > *n’ *konjь > kon’ь *lj > *l’ *polje > pol’e *rj > *r’ *morje > mor’e Узнікае карэляцыя санорных па цвёрдасці – мягкасці Мягкасць зрабiлася фаналагiчнай дыферынцыйнай прыметай зычных, паколькi магчымымі сталі фаналагiчныя апазiцыi: *morъ / *mora – *mor’е / *mor’a (гэтага не было ў свiсцячых i афрыкат, паколькi не было пар). Мяккае *r’ неўстойлiвае: польскi *r’ > ř, чэскi *r’ > ž, зацвярдзенне ў беларускай.

Карэляцыя зычных па цвёрдасці – мягкасці Вакалічным мовам уласціва музыкальнасць: ā, ă, ã, à і г.д., а кансанантныя адрозніваюцца наяўнасццю апазіцыі па цвёрдасці – мягкасці зычных. Такім чынам, дробныя на першы погляд змены выклікаюць вельмі сур’ёзныя наступствы

Змены ў спалучэннях зычных з *j Заднеязычныя + *j *gj > ž *slugjo > služo *kj > č *plakjь > plačь *xj > š *suxja > suša Адбываецца І палаталізацыя Прыклады: *storgja > *plakjo > *souxja > Свісцячыя + *j *sj > *š *nosja > noša *zj > *ž *kozja > koža Узнікаюць шыпячыя, якія не паходзяць з *g, *k, *x *zanoza > *noz-jь > *pro-nъz-iti > *na-niz-yvati > Зрух пярэднеязычных свісцячых у сярэднепаднябенную зону – агульнаславянскі працэс.

Змены ў спалучэннях зычных з *j Губныя + *j *bj > *bl’ *l’ubjo > l’ubl’o *pj > *pl’ *kupjo > kupl’o *vj > *vl’ *lovjo > lovl’o *mj > *ml’ *zemja > zeml’a У паўднёва- (апрача балг. і макед.) і ўсходнеславянскіх мовах узнікае *l эпентэтыкум. Гэтыя рэфлексы не характэрны для заходнеславянскіх моў: пол. ziemia,lubię, калі гаворка пра спалучэнне губны + *j на стыку кораня і канчатка (пар. пол. запазычанне kropla) У корані *l эпентэтыкум магло узнікаць ва ўсіх мовах: *bjudo > bludo, pieu-ati > *plevati (пар. blevati)

Губныя + *j Цікава выглядае лёс спалучэнняў губны + *j у дзеепрыметнікаў прошлага часу незалежнага стану. Дзеепрыметнікі прошлага часу незалежнага стану ад асновы інфінітыва на -и- (IV клас) утвараюцца пры дапамозе суфікса -въ- (хвали-ти – хваливъ) ці суфікса -ь < * ŭs (галосны -и- ў аснове захоўваецца). пристэпи-ти: *pristpi-ŭs > *pristpjъ > *pristpjь > pristplь> пристэпль. Але! Побач з гэтымі формамі можна сустрэць таксама дыялектныя пристэпь (л можа знікаць перад -и- ці -ь-). Спалучэнні губныя + *j пераўтвараюцца пасля манафтангізацыі дыфтонгаў. Вынікі сведчаць пра пачатак дыялектнага распаду.

Змены ў спалучэннях зычных з *j Пярэднеязычныя выбухныя + *j Адбываліся пасля распаду праславянскага адзінства *dj > *žd’ *xodjo > xoždo *tj > *št’ *světja > svěšta (паўднёваслав.) *dj > *dz (z)*xodjo > xodzo *tj > *c *světja > svěca (заходнеслав.) *dj > *ž (žd) *xodjo > xožo *tj > *č *světja > svěča (усходнеслав.) балг. жд шт макед. ѓ ќ серб. ђ ћ харв. dź ć славен. j č пол. [ c чэш. z c славацк. z c сербалуж. z c рус. ж ч бел., укр. ж, дж ч

Змены ў спалучэннях зычных з *j Групы *dj, *tj *med-ja (пар. медиана, middl) > межа, miedza, межда, meђa, меѓа *xotjo > *rodjati >

Так сама, як спалучэнне *tj, змяняліся спалучэнні *kt і *gt перад *j, *i, *ь *kti > šti *rekti > rešti реrи *gti > *kti > šti *mogti > mošti моrи *pekti > *nŏktĭs >

Змены ў спалучэннях зычных з *j *stj > *št’ *tьstja > tьšt’a *zdj > *žd’ *prigvozdjo > prigvožd’o *skj > *št’ *iskjo > išt’o *slj > *šl’ *mysljo > myšl’o *pustja > *dъzgjь >

Растлумачце паходжанне гукаў щ, жд: чище проще вещий ищу блещет площадь трещит изможденный

Змены ў спалучэннях зычных з *j У выніку трох палаталізацый і змен спалучэнняў зычных з *j у познепраславянскай мове з’яўляюцца новыя фанемы: 1) Шыпячыя: *ž’, *š’ – І палаталізацыя, *zj, *sj 2) Мягкія фрыкатыўныя (свісцячыя): *z’, *s’ – ІІ, ІІІ палаталізацыя 3) Афрыкаты: *č’ – І палаталізацыя, *с’ – ІІ, ІІІ палаталізацыя 4) Мягкія санорныя *r’, *l’, *n’ – спалучэнні санорны + *j Узнікае 9 новых зычных фанем 5) + Складаныя гукі (не фанемы) *št’ – спалучэнні *tj, *stj: *gt, *kt, *sk + j, i, ь; *žd’ – спалучэнні *dj, *zdj, *zg + j, i, ь

Вынікі дзеяння тэндэнцыі да гармоніі ў складзе: Большасць атрыманых у спадчыну iндаеўрапейскiх зычных – змычныя. Развiваюцца праточныя ž, š. З’яўляецца новая прыкмета спосабу ўтварэння – з’яўляюцца афрыкаты. Колькасць зычных павялiчваецца. Усе зычныя, якiя паўсталi – мягкiя. Нарастае значнасць гэтай прыметы. З’явілася супрацьпастаўленне зычных па мягкасці – цвёрдасці для санорных i свiсцячых (з палаталiзацый). Аднак ў мягкiх афрыкат i шыпячых яшчэ пары няма –прыкмета неўстойлiвая. Па-рознаму развiваецца ў розных славянскiх мовах Позняя праславянская мова становіцца выразна кансанантнай, у параўнанні з вакальнай раннепраславянскай

Сістэма зычных стараславянскай мовы: Шумныя: фрыкатыўныя s / s’, z / z’; š’, ž’; x змычныя b, d, g, p, t, k афрыкаты dz’, c’, č’ Санорныя: j, r/r’, l/l’, n/n’, v, m Разам: 25 фанем

Спалучэнні галосных з *j У стараславянскай мсове можна вызначыць 3 групы галосных: а – спалучалася з любымі зычнымі пярэднія галосныя *i, *e, *ę, *ь, *ě – спалучаліся толькі з мягкімі зычнымі непярэднія галосныя *u, *y, *о, *o, *ъ – спалучаліся толькі з цвёрдымі зычнымі

Спалучэнні галосных з *j 1. *ę c *j + *o k *e d 2/ *a *j + a *ě1 *ě *’a *a 3. *ь *j + è *ъ *i *y *u *e *o 4. *y è *j + *u è *o d 5. *j + ě2 è

Спалучэнні галосных з *j *je d *jo *ja a *jě1 *jъ *jь *jy è *ju *jě2 *ji *ję > c; *jo > k

Спалучэнні галосных з *j *pŏljŏs > полd *mŏrjŏs > морd *sðū - > *sjy-ti > *šyti > шъjти *jьzъ > изъ *koøjom > коуk *pol-jo-is > *poljeð > *polji > *poli > поли *krajo-ðsъ > * krajeðxъ > *krajixъ > краихъ

Рэдукаваныя ъj і и Развіваюцца са спалучэнняў *jъ,*jь *ь *jьgla > игла *j + è *jьdo > идý *ъ Калі *j знаходзіўся пасля, яны становяцца напруджаннымі, больш закрытымі і адначасова палаўжаліся *ъ + *j > *ўj > ъĭ *ь + *j > *ьj > й Часцей за ўсё рэдукаваныя ъĭ, й сустракаюцца на стыку марфем, калі адна заканчваецца на *j, а другая пачынаецца з рэдукаванага. *krājŏs > *krajъ > *krajь > край, *vorbьjь > врабйй, *solvьjь > славйй *starъ + *jь > *starъjь > старъĭй, *sinь + *jь > *sinьjь > синйй *bьjь > бйй, *mъjь > мъĭй, *bьjo > бйk, * mъjo > мъĭk

Рэдукаваныя ъj і и. Моцная і слабая пазіцыі Моцная пазіцыя Націскная младръĭй, мъĭk, кръĭk, 2) Перад складам са слабым рэдукаваным врабйй, славйй, старъĭй, синйй Слабая пазіцыя Канец слова край, врабйй Перад складам з галосным поўнага утварэння житйd

Рэдукаваныя ъj і и. Моцная і слабая пазіцыі Рэдукаваныя ъĭ, й узнікалі у час параславянскага адзінства, а знікалі пасля яго распаду. Таму далі розныя рэфлексы у розных славянскіх мовах, нават у гаворках 1 мовы

Рэдукаваныя ъj і и імя, имя бел., рус. *jьmę ймc imię пол. jméno чэш. шея рус. шыя бел. šьija шйa szyja пол. šije чэш.

Старажытныя колькасныя чаргаванні Колькасныя чаргаванні – чаргаванні гукаў, аднолькавых па тэмбры, але рознай даўжыні Індаеўрапейскія колькасныя чаргаванні выклікаюць стараславянскія якачныя чаргаванні Індаеўр. Праслав. *ū // *ŭ y // ъ *ō // *ŏ a // o *ā // *ă *ē // *ĕ ě // e *ī // *ĭ i // ь

Старажытныя колькасныя чаргаванні творити – тварь седьло – с¸д¸ти отрицати – рьци дъхнýти – дъjшати

Старажытныя якасныя чаргаванні Якасныя чаргаванні – чаргаванні гукаў, розных па тэмбры і месцы ўтварэння *і Па радзе – з *о *е *о Па пад’ёме – з *е *ē // *ō > ě // а, a с¸д¸ти – садъ об¸дъ – aдъ чадъ (*kědъ) – кадило р¸зати – образъ

Старажытныя якасныя чаргаванні *ĕ // *ŏ > e // o, ę //o текý – потокъ – точити нести – ноша трсти – трýсъ *ĕ // *ĭ > e // ь, *ē // *ī > ě // i, *ē // *ĭ > ě // ь рекý – рьци дерý – дьрати тихъ - т¸шити вис¸ти –пов¸сити бл¸скъ– бльснýти

Познія якасныя чаргаванні Узнікаюць у выніку манафтангізацыі дыфтонгаў (залежыць ад пазіцыі дыфтонга) строуa – островъ крыти – кръвъ плюk – плевати плыти – плоути – пловý – плавати повойникъ – в¸ньць – вити – вйk жен¸ – земли стоудъ – стыдити

Познія якасныя чаргаванні 2. Узнікаюць у выніку манафтангізацыі дыфтангічных спалучэнняў з носавымі em // im // ьm om // ym // ъm > ę > o en // in // ьn оn // уn // ъn имамъ – възьмý – възти – поcти – подъdмати сýпýргъ – съпргý

Познія якасныя чаргаванні 3. Галосныя ў спалучэннях з плаўным утваралі санант і чаргаваліся з нулём гука оумьрý – мрьтвъ – мр¸ти 4. Вынік падзення і вакалізацыі рэдукаваных ъ // о // ноль гука ь // е // ноль гука собьрати – съберý кръви – кровьk

Чаргаванні зычных 1. Абумоўленыя палаталізацыяй g // ž // dz // z gv // zv k // č // c kv // cv x // š // s xv // sv, šv кнгыни – кнже – кнзь гостиникъ – гостиница – гостиничьный пшонка – пшеница – пшеничьный овъликъ – личина – лице обърекати – объречьный объреци – объреrи взъдохъ – доуша – доуси

Чаргаванні зычных 2. Абумоўленыя развіццём спалучэнняў зычных з *j текý – теrи могý – моrи плоскый – плоraдь тьсть – тьra гоубити – гыблk съпати – съплk капати – каплk

Чаргаванні зычных 3. Абумоўленыя метатэзай галоснага і плаўнага ol // la er // rě or // ra el // lě брати – борk клати – колk мьрý– мр¸ти мелý– мл¸ти гласъ – глаголъ зачcти – зачьнý – законъ – искони покой – почити

Прыкладная храналогія фанетычных працэсаў: 2000-1500 да н.э. – страта *ku, *gu, страта прыдыхання, змена індаеўрапейскіх складаўтваральных у спалучэнні галосны + санорны, пераўтварэнні tt>st VI-V ст. да н.э. – пераўтварэнні k’>s, g’>z Пачатак нашай эры – страта падвоеных зычых I-V ст. – з’яўленне пратэтычных зычных

Прыкладная храналогія фанетычных працэсаў: Пачынаючы з V ст. – вельмі шмат змен V-VIII ст. – змены спалучэнняў зычных з *j. V-VI ст. – 1 палаталізацыя, манафтангізацыя дыфтонгаў VI ст. – страта канцавых *s, *x VI-VIII ст. – 2 палаталізацыя VII ст. – з’яўленне носавых галосных VII-IX ст. – 3 палаталізацыя, пераўтварэнне спалучэнняў *dl, *tl і спалучэнняў *tort, *tolt. Далей адбываюцца працэсы, абумоўленыя дыялектным распадам агульнаславянскай мовы і ўтварэннем спецыфічных рыс асобных славянскіх моў