Тэма : Дзяржаўны лад i сацыяльна-эканам

Тэма : Дзяржаўны лад i сацыяльна-эканам i чнае разв i ццё беларуск i х зямель у ВКЛ (сяр. XIII ст. – сяр. XVI ст. )

План: 1. Дзяржаўны лад i к i раванне ў ВКЛ 2. Развіццё феадальных аднос i н у сельскай гаспадарцы. Тыпы i формы землеўладання i землекарыстання. 3. Станаўленне фальваркава – паншчыннай гаспадарк i. Аграрная рэформа 1557 г. Асноўныя этапы юрыдычнага запрыгоньвання сялянства.

4. Беларуск i феадальны горад. Магдэбурскае права i стэма гарадскога самак i равання. Таварна – грашовыя аднос i ны.

Феадал i зм (ц i феадальны спосаб вытворчасц i , ад лац. уладанне) – грамадска-эканам i чны лад, заснаваны на прысваенн i феадалам i дадатковага прадукту шляхам эксплуатацы i сялян на аснове манапольнай уласнасц i феадалаў на зямлю i няпоўнай – на непасрэдных вытворцаў.

Асноуныя рысы феадал i зму : 1. Панаванне натуральнай гаспадарк i; 2. Надзяленне непасрэднага вытворцы сродкам i вытворчасц i i зямлёй з частковым ц i поўным прымацаваннем яго да зямл i; 3. Асаб i стая залежнасць селян i на ад памешчыка (пазаэканам i чны прымус) ; 4. Н i зк i i руц i нны стан тэхн i к i.

Станаўленне i разв i ццё феадальных аднос i н ( IX ст. — перш. пал. XVII ст. ) Пачатак разлажэння феадалізму і зараджэння кап i тал i стычных аднос i н (2 -я палова XVII ст. — 2 -я палова XVIII ) Крыз i с феадальна- прыгонн i цк i х аднсо i н (першая палова XIX ст. )

Манархія на чале з Вялікім князем (“гаспадаром”). Манарху належала ўлада: — заканадаўчая — выканаўчая — судовая — вайсковая Вялікакняжацкая Рада (паны-рада) – дарадчы орган Сталіца — Навагарадак ( сяр. XIII-1323 г. ) Вільна ( з 1323 г. да 1791 г. )

Дзяржаўная мова – старабеларуская (мела назву “руская”), сучасная руская мова мела тады назву “маскоўская”. Герб “ Пагоня” (срэбранага колеру вершнік на шчыце чырвонага колеру). (першы ўспамін у канцы XIII c т. , афіцыйны – 1384 г. )

Эвалюцыя Рады ВКЛ сяр. XIII ст. – 1492 г. – Вялікакняжацкая Рада ( паны – рада) дарадчы орган пры “гаспадары” з неакрэсленымі функцыямі і без пэўнага састава 1492 г. — Прывілей Вялікага Князя Аляксандра – Рада (паны — рада) набывае статус заканадаўчага органа (разам з Вялікім князем) канец XV ст. — фарміруецца новы заканадаўчы орган- СОЙМ

Падзел тэрыторыі ВКЛ па статусу зямель ЛІТВА (цэнтральная, галоўная частка)- землі: Ашмянская Браслаўская Берасцейская Віленская Вілкамірская Ваўкавыская Гарадзенская Клецкая Кобрынская Капыльская Лідская Менская Мсціслаўская Нясвіжская Навагрудская Пінская Рэчыцкая Слонімская Слуцкая Трокская Тураўская Упіцкая

Земл і “ПРЫСЛУХОЎВАЮЧЫЯ” (мяжуючыя): Падляшша Валынь Падолле Кіеўшчына Чарнігава- Севершчына Смаленскія Віцебскія Полацкія Жмудзь і інш. на ўсход

Адміністрацыйна – тэрытарыяльнае дзяленне ВКЛ (з пачатку XV ст. да 1565 г. ) ВКЛВ іл енскае ваявод ства (141 3 г. ) Трокскае ваявод ства (141 3 г. ) В іцеб скае ваявод ства (15 03 г. ) П ол ац кае ваявод ства (15 03 г. ) Н авагарод скае ваявод ства (15 07 г. ) Паветы Паветы

Адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне ў 2 -й пал. XVI-XVIII ст. (пасля адміністрацыйнай рэформы 1565 г. ) Віцебскі павет Аршанскі павет на беларускіх землях ВКЛ Ваяводствы Берасцей- скае Віцеб- скае Менскае Полацкае Наваград- скае Віленскае Трокскае Кіеўскае Берасцейскі павет Пінскі павет Менскі павет Рэчыцкі павет Мазырскі павет Наваградскі павет Ваўкавыскі павет Слонімскі павет Ашмянскі павет Браслаўскі павет Гродзенскі павет Лідскі павет Брагінскі павет

Арганізація кіравання ў ваяводстве Камандуючы ваеннымі сіламі на тэрыторыі ваяводства Загадчык канцылярыі Рэмонт і ўмацаванне ваяводскага цэнтра Збор падаткаў і выкананне павіннасцяў Ахова лясных угоддзяў Загадваў ваявод-ска й канюшняй. Кашталян Гараднічы Стайнік Ляснічы і лоўчы. Ключнік. Падваявода Ваявода Глава адміністрацыі павета — стараста. Глава адміністрацыі горада — войт. Сельская адміністрацыя – цівун, сотнік, прыстаў, старцы і інш.

Развіццё феадальных аднос i н у сельскай гаспадарцы. Тыпы i формы землеўладання i землекарыстання.

ШЛЯХАМ КНЯЖАЦК I Х ПАДАРАВАННЯЎЗАХОП НЕЗАНЯТЫХ (СВАБОДНЫХ) ЗЯМЕЛЬ ЗАХОПЫ АБШЧЫННЫХ ЗЯМЕЛЬ ШЛЯХАМ ПРАМОГА НАС I ЛЛЯ

Вотчына 1) Комплекс феадальнай зямельнай уласнасц i , як i ўключае зямлю, пабудовы, жывы i мёртвы i нвентар, i звязаных з зямельнай уласнасцю правоў на феадальна залежных сялян.

Вотчына • Арганізацыя з мэтай прысваення феадалам – вотчыннікам прыбавачнай працы залежных сялян, аснова панавання феадалаў у сярэдневяковым грамадстве.

Панская гаспадарка Сялянскія трыманні Уласны апарат прымусу вотчынніка (пры неабходнасці — выкарыстанне яшчэ і апарата цэнтральнай улады)

вялікакняжыцкія манастырскія прыватна-у ласніцкія

Паншчына (асноўная форма) Аброк Дзякло (жыта, пшаніца, авёс, сена) Мезлева (мяса, мёд, воск, праполіс, прадукты палявання) Грашовы (чынш)Феадальная рэнта Натуральны (прадуктовы)

Земляробства Жывёлагадоўля Рамяство Бортніцтва Паляванне Рыбалоўства Збіранне дзікарастучай прадукцыі

• Драўляная саха • Плуг • Рэшата • Матыка • Ступа • Барана • Рыдлёука • Каса-гарбуша • Серп • Жорны • Граблі • Цэп

• Жыта(50% і больш) • Пшаніца • Авёс • Ячмень • Грэчка • Лён • Каноплі • Проса

Рэпа Агуркі Зеляніна Гарох. Бабы

Асноуныя формы сялянскага землекарыстання “ ДЫМ ” (ц i “хлеб”, “саха”, “сялянск i двор”) “ ДВОРЫШЧЫ” (5 -10 i больш “дымоў”) “ СЕЛЬСКАЯ (суседская) АБШЧЫНА (грамада) складаецца з “дымоў” i “дворышчаў” “ ТЭРЫТАРЫЯЛЬНАЯ (ВАЛАСНАЯ) АБШЧЫНА” ( некальк i сельск i х абшчын)

Цяглыя асноўная павіннасць — Паншчына+ Талокі, гвалты+ Натуральны аброк+ Невялікі чынш+ Фурманкавая+ Ахоўная павіннасць Асадныя Плацілі чынш да 30 коп літоўскіх грошай + да 12 талок і гвалтаў у год Агароднікі Збяднелыя сяляне, працаваўшыя на трох моргах зямлі, адбываўшыя паншчыну Слугі прівілеяваная частка сялян: Воіны Конюхі Лоўчыя Рыбакі Млынары, прымыкалі да шляхты

Кутнікі Халупнікі Каморнікі ГультаіПрацавалі па найму

Катэгорыі сялян па ступені феадальай залежнасці: ПАХОЖЫЯ (закупы, радовічы), мелі права пераходу ад аднаго феадала да другога; НЕПАХОЖЫЯ (атчызныя) пазбаўленныя права пераходу да другога феадала; ЧЭЛЯДЗЬ НЯВОЛЬНАЯ, поўная ўласнасць феадалаў, не мела зямлі і абслугоўвала дваровую гаспадарку

Царкоўныя Шляхецкія. ВОЛАСЦІ Адміністрацыіныя адзінкі (ворыўныя землі у прыватным карыстанні сялян, а астатнія належалі абшчыне і выкарыстоўваліся калектыўна ГАСПАДАРСКІЯ ДВАРЫ (належалі непасрэдна вялікаму князю, кіраваліся яго адміністрацыяй і забяспечвалі княжацкі двор і казну) Землі ВКЛ ДЗЯРЖАЎНЫЯ ПРЫВАТНА — ЎЛАСНІЦКІЯ панскія княжацкія Складаліся з некалькіх сёл Панскія

Шлях i фарм i равання феадальнага земле ў ладання (у XV-XVI ст. ) I Вял i какняжацк i я падараванн i : • а) часавое- «да вол i » , «да жывата» , «да двух жывато ў » , i г. д. ( на тэрм i н жыцця аднаго, двух ц i некальк i х пакалення ў ). • б) «на вечнасць» ( з правам ц i без права продажу) II Дарэнн i з боку буйных феадала ў васалам або царкве III Купля-продаж IV Залог (застава)

С т р у к т у р ап р ы в а т н а ў л а с н і ц к а г а ф е а д а л ь н а г а з е м л еўл а д а н н яўВ К Л ( н а 1 5 2 8 г. ) 1 9 4 6 , 4 8 1 5 3 , 6 — 5 5 1 5 2 5 3 5 4 5 5 5 6 5 7 5 8 5 Б у й н ы я ф е а д а л ы Д р о б н ы я ф е а д а л ы ( м е н ь ш 1 8 в а л о к з я м л і ) Д о л я у ф е а д а л ь н ы м с а с л о ў i Д о л я з я м е л ь н ы х у г о д д з я ў

Станаўленне фальваркава-паншчыннай гаспадаркі. Аграрная рэформа 1557 г. Асноўныя этапы запрыгоньвання сялянства.

Фальварак — комплекс гаспадарчых i жылых пабудо ў , вакол як i х размяшчал i ся панск i я земл i , агароды, сенажац i , лясы, а таксама майстэрн i , куз ь н i , лесап i лк i i г. д. , на як i х працавал i сяляне навакольных весак са сва i м i нвентаром i цяглавай с i лай, арыентаваныя на рынак i разв i цце таварна-грашовых аднос i н.

Першы фальварак на тэрыторы i Беларус i ў зн i к у 1450 г. ў маентку Менедыка ў ск i м Навагародскай зямл i. Перш за ў се фальваркава-паншчынныя гаспадарк i стал i ў зн i каць у Панямонн i i Падзв i нн i ў рэг i енах спла ў ных рэк з разв i тым i знешн i м i рыначным i сувязям i.

Вял i кая аграрная рэформа сярэдз i ны XVI ст. I н i цыятар правядзення — В ял i князь Жыг i монт II А ў густ Назва – «Валочная памера» (памера=земле ў парадкаванне) Асно ў ны дакумент – «Устава на валок i » ад 1 красав i ка 1557 г.

Новая мера ў л i ку зямл i — «валока» (21, 3 га) Мэта рэформы – павышэнне дахода ў з дзяржа ў ных зямель Шлях i рэал i зацы i мэты – а) дакладны ў л i к сялянск i х зямель б) абкладанне сялян пав i ннасцям i прапарцыянальна колькасц i занятай зямл i i яе якасц i. в) дасканаленне агратэхн i к i i арган i зацы i сельгасвытворчасц i.

Асно ў ныя нак i рунк i аграрнай рэформы 1557 г. у ВКЛ: 1. Пера ў л i к i падзел воры ў ных зямель на валок i. 2. Перадача валок зямл i : а) лепшых па якасц i – пад вял i какняжацк i я гаспадарк i ; б) астатн i х – сялянам у падворнае землекарыстанне.

3. Суаднос i ны памера ў фальваркавага i сялянскага ворыва 1: 7 4. Прымусовы трохпольны севазварот, што спрыяла росту ў раджайнасц i. 5. Дакладна ў стано ў леныя пав i ннасц i сялян: а) для цяглых (паншчынных) валочных надзела ў — апрацо ў ка паншчыны 2 дн i на тыдзень, выхад на гвалты i талок i , выплата чыншу ад 6 да 21 гроша з валок i ў залежнасц i ад якасц i глебы

б) для асадных (чыншавых) валочных надзела ў — выплата па 30 гроша ў з валок i , адбыццё за год 12 талок або плац i ць за i х 12 гроша ў , а за гвалты даваць бочку жыта ц i 10 гроша ў. Кошт пав i ннасцей з адной валок i сярэдняй якасц i у год склада ў значную суму, на якую можна было набыць на рынку 1 вала, 6 авечак, 1 св i нню, 10 курэй i 4 гусей. 6. Страта права сялян на зямельныя участк i , як i я был i раней у i х спадчынным валоданн i.

7. Сварэнне рэзервовага зямельнага фонду з пустуючых валок. 8. Паступовае разбурэнне абшчыны (на захадзе Беларус i i ў цэнтральнай частцы- падворнае землекарыстанне, на ў сходзе — захаванне абшчыны). 9. Замацаванне сялян за зямлёй, ператварэнне розных катэгорый сялян у адз i н клас- сасло ў е – прыгоннае сялянства.

Асно ў ныя этапы юрыдычнага запрыгоньвання сялянства ў ВКЛ Дата Назва дакумента Змест 1447 г. Прывілей Казіміра Ягелончыка Пацвяржаў прывілей 1387, 1432, 1434 гадоў, выдадзеныя шляхце ВКЛ, у тым ліку – права феадала на вотчынны суд над сялянамі 1468 г. Судзебнік Казіміра Ягелончыка Страта сялянамі права свабоднага перахода ад феадала да феадала. Суровае пакаранне асоб за садзейнічанне пабегам “чэлядзі невольнай” і залежных сялян (арт. 24) 1529 г. Першы Статут ВКЛ (усеагульны звод законаў) Страта сялянамі права ўласнасці на зямлю, распараджэнне ею толькі са згоды феадала

Дата Назва дакумента Змест 1557 г. “ Устава на валокі” Замацаванне сялян за зямельнымі надзеламі (валокамі) 1566 г. Другі Статут ВКЛ Увядзенне 10 гадовага тэрміну вышука беглых ці крадзеных сялян і адміністрацыйнага пакарання тых, хто хаваў іх у весцы ці горадзе 1588 г. Трэці Статут ВКЛ Прадаўжэнне тэрміну адшуквання беглых сялян да 20 гадоў, канчатковае пазбаўленне сялян права пераходу. Пашырэнне правоў шляхты на прыгонных сялян. Канчатковае зацвяржэнне юрыдычнага запрыгоньвання сялянства

Асноўныя рысы феадальнай сістэмы ў ВКЛ (склаліся канчаткова ў 2 -й палове Х V І – першай палове Х V ІІ ст. ) 1. Выключнае права феадалаў на валоданне зямлей. 2. Асобыя саслоўныя прывілеі і абавязкі шляхты. 3. Пазбаўленне сялян правоў на зямлю і замацаванне іх за зямлей. 4. Пазаэканамічнае прымушэнне сялян да працы.

2 этапа развіцця грашовай сістэмы ВКЛ 1. Рэгіянальныя грашова-вагавыя сістэмы (асноўная — полацка-віцебская) 2. Агульнадзяржаўная

Полацка-віцебская рэгіянальная грашовая сістэма ВКЛ (сяр. Х IV ст. ) 1 ізгой (Літоўская грыўна) = 30 пражскіх грошаў(3, 6 гр. )= =180 заўшняў (па 0, 6 гр. ) = =300 далгеяў (па 0, 4 гр. )= =108 гр. 1 РУБЕЛЬ = 105 нагатаў (па 1, 8 г. )= =52, 5 грошаў = =315 заўшняў = =525 далгеяў= = 189 гр.

Агульнадзяржаўная грашова –вагавая сістэма ў ВКЛ (канец Х V ст. ) 1 рубель = 100 пражскіх грошаў = =1000 пенязяў = =180 гр. У аснову грашова-вагавай сістэмы ВКЛ была пакладзена полацка-віцебская грашова-вагавая сістэма.

Органы кіравання горада з магдэбургскім правам у ВКЛ Цэхавыя арганізацыі Людзі паспалітыя. ВКЛ (гаспадар) (прывілей, грамата) Агульны сход гаражан ВОЙТ Магістрат РАДА Лава Радцы Лаўнікі Брацтвы Гільдыі