Тамақ зақымдануының негізгі синдромдары доцент Асылбеков Н. С.
1 сурет жұтқыншақ бөлімдері: 1 -мұрынжұтқыншақ, 2 ауызжұтқыншақ, 3 -көмейжұтқыншақ.
2 сурет Таңдай бадамшасының гистологиялық құрылымы, 1 -лакуна; 2 -фалликул, 3 -капсула; 4 -трабекула.
3 сурет синус Туртюаля жұмсақ таңдайдағы таңдай бадамшасының бөлігі.
4 сурет Жұтқыншақ лимфоаденойдты сақинасы: 1 таңдайбадамшасы; 2 - жұтқыншақ бадамшасы (аденоиды); 3 -тіл бадамшасы; 4 - есту түтігі бадамшалары.
АНГИНА l l Ангина (баспа) деген атын өзі гректің «анхо» , латынның «анжеро» сөздерінен шыққан: қысу, сығу, тұншықтыру деген мағынаны түсіндіреді. Ол кезде жалпы көп тамақ ауруларын ангина деп атаған, қазіргі уақытта бұл сөздердің мағынасы дұрыс сәйкес келіңкіремейді (жұтқыншақ бадамша безінің жедел қабыну кезінде тұншықтыру байқалмайды). Бұл ауруды дәрігерлер өз араларында жедел тонзиллит деп атайды. Тонзиллит деген атаудың (терминнің) өзі практика жүзінде тек таңдай бадамша безіндегі қабыну, зақымдану өзгерістерін түсіндіреді. Қазіргі уақытта баспа – жалпы жедел жұқпалы ауру болып табылады, бұл кезде жұтқыншақ лимфаденоидлық шеңберінің бадамша бездірінің әрқайсысында жедел қабыну процестері, көбіне таңдай бадамша безінің жедел қабынуы байқалады (мұрынжұтқыншақ бадамша безінің баспасы – аденоидит, тіл баспасы, көмей баспасы т. б. ).
Баспаның топталуы l l l Баспаның топталуы: (Б. С. Преображенскидікі). Бірінші және екінші қатардағы кездесетін баспалар болып бөледі. Бірінші қатардағы баспалар: таңдай, мұрынжұтқыншақ, тіл, көмей бездері баспасы. Бірінші қатардағы таңдай баспаларының өздерін морфологиялық өзгерістеріне байланысты және фарингоскопиялық көріністеріне қарап (жұқа қабат тұтжабыспалардың бар болуына және орналасу орнына қарап, сол сияқты түріне қарап) мынандай клиникалық түрлерін ажыратады. 1. катаральды (жәй). 2. Фолликулярлы (көпіршікті). 3. Лакунарлы (шұңқырлы). 4. Жаралы қабыршақты Симановты-Венсан баспасы. 5. Фиброзды. 6. Флегмонозды. 7. Герпетикалы (ұшынған). 8. Аралас түрлі баспалар. Екінші қатардағы баспаларға мыналар жатады: Жедел жұқпалы аурулар кезінде кездесетін баспалар (күл, қызамық, іш сүзегі, туляеремияда). Қан жүйесіаурулары кезіндегі баспалар (жұқпалы мононуклеозды, агранулоцитозды, алиментарлы-токсикалық, алеикияда, лейкозда). Баспа көп таралған аурулардың бірі болады, таралуына қарай ол тымаудан кейін екінші орын алады. Емшек жасындағы балалар және жасы үлкен кісілер баспамен өте сирек ауырады, ал мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы балаларда, жас адамдардың арасында баспа көп кездеседі.
Патологиялық өзгерістер l l l l Патологиялық өзгерістер: баспаның клиникалық түрлеріне қарай, кіші қан және лимфа тамырларының кеңеюі, кіші көк тамырларда қанның ұюы, лимфаның лимфа капиллярларында іркілуі. Катаральды: шырышты қабығының қызарып, ісінуі, серозды экссудат (жалқық), лимфоцит пен лейкоциттердің шоғырлануы (инфильтрация), қабыршақтау (десквамация). Фолликулярлы: бадамша безінің негізгі терең ткандеріндегі өзгерістер, фолликуладағы лейкоциттердің шоғырлануы және олардағы шіру, фолликулардың іріңдеуі, кішкентай іріңдіктер. Таңдай бадамша безі үлкейген. Лакунарлы: лакундарында серозды-шырышты, іріңді бөліністер, лейкоциттер, лимфоциттер қанның белокты талшығы (фибрин), эпителий – лакундардың бетіне шығады және лакунарлы баспаның көрінісін береді, біріккен тұт-жабыспалар. Таңдай бадамша безі үлкейген. Флегмонозды: ісік, қызарып-ісінуі, шіру-іріңдік. Жаралы-қабыршақты: эпителия мен паренхиманың шіруі, жаралар пайда болады. Фибрионозды: эпителия мен бірге фибрионозды қабат қиын алынады, үсті эрозияланып қалады.
ЖӘЙ немесе КАТАРАЛДЫ БАСПА l l Аурудың басталуы жедел, сол кезде науқастың әлсірегендігі байқалады, жұтынғанда тамағының аздап ауырғанын сезінеді, көбінесе екі жағынан, басы ауыр тартып ауырады. Дене ыстығы 37, 50 С дейін көтерілуі сирек. Катаральды баспа кезінде науқастың жалпы жағдайы баспаның басқа клиникалық түрлерімен салыстырғанда аса ауыр дәрежеде өтпейді. Жұтқыншақты қалақшамен қараған кезде – таңдай бадамша безінің шырышты қабығының және оны қоршап жатқан жұмсақ таңдай бөліктерінің қызарғанын, ісінгенін байқауға болады. Катаральды баспа ерекшелігі: бұл ауру кезінде шырышты қабығында тұт-жабыспалар болмайды, аздап серозды экссудат (жалқақ) байқалады. Катаральды баспаның көрнекті белгісі төменгі жақ бұрышы астындағы мойын лимфа түйіндерінің үлкеюі. Бұл лимфа түйіндерін қолмен сипағанда, қаттырақ басқанда ауырсынады. Жәй баспа кішкентай балаларда ауырлау өтеді, үлкендермен салыстырғанда. Дене ыстығы 400 С көтерілуі мүмкін, кейде құсады, түнде жаман ұйықтап, тамағының ауырғандығы cалдарынан жөндеп тамақ ішпейді және тәбеті болмайды. Катаральды баспа әртүрлі жұқпалы аурулар кезінде жиі байқалады: күл, қызылша, қызамық. Жәй баспа кезіндегі жергілікті, жалпы белгілері ауру басталғаннан 4 -5 күннен кетеді.
Фолликулярлы баспа l Бұл ауру кезінде бадамша безінің негізгі ткандерінің треңінде өзгерістер болады. Аурудың бастапқы кезіндегі белгілері жәй баспа белгілерінен айырмашылықтары болмайды. Бірақ аурудың жалпы белгілері көрінісі – дене ыстығының көтерілуі, басының ауруы, жалпы әлсіздік, белінің және аяғының ауру сезімі, жұтынғанда тамағының қатты ауруы айқын білінеді. Балаларда – құсу, менингиальды белгілер, лейкоцитоз, СОЭ – 40 мм/сағ. Жылдамдайды, зәрде белоктарының ізі байқалады. Көбінесе аурудың екінші күні, таңдай бадамша безі үлкейген және қызарған бетінде көп мөлшерде сарғыштау, ақшыл-сарғыш домалақ нүкте 1 -3 мм іріңдер пайда болады. Бұл нүкте сияқты жабыспалар фолликулалардағы лейкоциттердің шоғырлануы және олардың шіріп, іріңдеуінің салдарынан болады және жұқарған шырышты қабықтың астынан көрініп тұрады. Симановскидің айтуы бойынша бадамша безінің бос беті “жұлдызды аспан” түріне ұқсайды. Екі-үш күннен кейін бұл кішкентай іріңдіктер жарылып, жылдам жазылатын эрозиялар пайда болады. Қолмен сипағанда жақ асты мойын лимфа түйіндерінің үлкейгенін, ауыратындығын байқауға болады. Дұрыс емделген жағдайда барлық белгілер, оның ішінде тұт-жабыспалар ауру басталғаннан кейін 5 -7 күні кете бастайды.
Лакунарлы баспа l Жергілікті, жалпы белгілер – субъективті, объективті фолликулярлы баспадағыдай, бірақ оған қарағанда ауырлау өтеді. Фарингоскопия кезінде таңдай бадамша безінің үлкейгенін, лакундарынан серозды, шырышты, іріңді бөліністер бөліне бастайды, сон соң олар бірігіп тұт-жабыспалар пайда болады. Бұл тұтжабыспалар бадамша безінің сыртына таралмайды, жеңіл алынады.
Флегмонозды баспа l l l l Флегмонозды баспа сирек кездеседі. Себептері (этиология) – вульгарлы баспалар, жарақат. Бұл баспа көбінесе мынандай жағдайда пайда болады: катаральды, фолликулярлы, лакуналы баспамен ауырған науқас дәрігер берген емді дұрыс орындамаса, қабылдап жүген дәрілерін ерте тоқтатпаса, қайтадан жалпы суыққа шалдығуы салдарынан. Б. С. Преображенский флегмонозды баспаны 3 сатыға бөледі: Ісіну сатысы. Қызара-домбығып, ұйыса шоғырлануы (инфильтративті) сатысы. Іріңдеу сатысы. Бұл сатылар ауру басталғаннан соң-ақ айқын көрінуі мүмкін, кейде аурудың күшеюіне байланысты бір-біріне жылдам байқаусызөтуі байқалады (бірден іріңді сатысына). Аурудың басталуы дене ыстығының көтерілуімен, тамағының жұтынғанда қатты ауруы болады, көбінесе бір жақты. Дене ыстығы іріңдіктің жетілуі кезіне дейін, яғни 5 -6 күнге шейін созылады. Тамағының ауырғандығы құлаққа беріледі, жұтынғанда күшейеді, тіпті кейде сілекейін де жұта алмайды. Флегмонозды баспаның ерекше белгісі: қабыну процесінің әсерінен жұмсақ таңдайдың толық қимылдау қызметі бұзылады, бұл жағдайда ішкен сұйық тамақ жұтынғанда мұрынжұтқыншаққа және жұтқыншақты көру қиынға cоғады. Қабыну процессі жағындағы жұмсақ таңдай, бадамша без маңы кеңістігі сыртқа қарай шыға томпайып, ісініп қызарады, қимылдайды, соның әсерінен дауыс міңгірлеп шығады, айтқан сөзі түсініксіз болады. Тілі ақтаңылақтанып, тісін және ауыз жұтқыншақты жеткіліксіз тазалау әсерінен, ауыздан жағымсыз иіс шығады. Бадамша без қызарып, лакундарынан іріңді тығындарды көруге болады. Кішкентай тілше ісініп ауырмаған жаққа қарай ығысады. Жақ асты мойын лимфа түйіндері қатты ұлғайып, ауырады. Іріңдік бадамша безінің өзінде, жоғарғы және төменгі ұшындағы клетчаткаларда
1 -жұтқыншақ арты кеңістігі, мойын фасциясының омыртқалық бөлігі, 2 -жұтқыншақ арты кеңістігінің ұлпа тіңдері. 4 -7. сурет Сыртқы жұтқыншақ маңайындағы кеңістік: 1 -медиальды қанаттәрізді бұлшық ет; 2 -мойын фасциясы омыртқа алдындағы; 3 - құлақ маңы безі; 4 -төменгі жақ; 5 -таңдай бадамшасы.
Жаралы-қабыршақты Симановты. Венсан баспасы. l l Баспаның бұл түрін бірінші рет жазған орыс ғалымы С. И. Боткин (1888 ж. ), ал екі жылдан кейін (1890 ж. ) Н. И. Симановскидің арнаулы монографиясы шықты. Венсан және Плаут 1898 жылы бұл ауру ұршық тәрізді таяқшаның ауыз қуысындағы спирохета мен симбиозынан пайда болады деп тапты, көбінесе олар ауыз қуысында усыз, зардапсыз (авируленті) жағдайда кездеседі. Бұл ауру сирек кездеседі, көбіне әлсіреген адамдарда және қабыну процессі бір жақты болып келеді. Науқас адам ауыздан шығатын жағмсыз иіске, сілекейдің көп мөлшерде бөлінетіндігіне, ауырған жақтағы мойын лимфа түйіндерінің ұлғайғанына шағым жасайды. Дене ыстығы онша көтерілмейді және тамағы жұтынғанда онша ауырмайды. Бадамша безін сұрғылтсарғыштау немесе сұрғылт-жасылдау жеңіл алынатын тұт-жабыспалар жауып тұрады. Тұт-жабыспаларды алғаннан кейін астынан жиектері шектелген жара көрінеді. Аурудың алғашқы кезеңі нейтрофильді лейкоциттің көбеюімен сипатталады (15. 000) кейіннен қанның азаюы (анемия) байқалады. Ауру шамамен 7 -12 күнге созылады, кейде бірнеше аптаға, тіпті айға созылады және олардың қайтадан қайталануы мүмкін. Диагнозды тұт-жабыспалардан жоғарыда аталған микробтар табылғанда қояды. Бұл баспа ауқынулары: жұмсақ ұлпалардың шіруі, қызыл иектің және қатты таңдайдың бұзылуы, тістердің түсуі.
Герпетикалық баспа l Герпетикалық баспа – вирусты баспа (аденовирустар, грипптің вирусы, Коксаки (А) вирусы) көбінесе қыс және көктемде балаларда кездеседі. Аурудың жасырын кезеңі 25 күн, жалпы 14 күнге созылады. Жедел жұқпалы: ауасілекей тамшылар жолдары арқылы, басталуы кенет. Іш бұлшықеттерінің ауруы, құсу, ішінің өтуі байқалады. Балаларда серозды менингит болуы мүмкін. Фарингоскопияда: жұмсақ таңдайда, кішкентай тілшеде, доғаларда қызғылтым күлбірек-көпіршіктер (пузырки) көрінеді, 3 -4 күннен кейін олар жарылады және жалпы жағдайы түзеледі.
Моноцитарлы баспа (баспа жұқпалы мононуклеозда). l Моноцитарлы баспа жұқпалы ауру болып саналады. Бұл баспада дене кенет қалтырап, қызуы 400 С-қа дейін көтеріледі, тамағы ауырып, жақ асты лимфа түйіндері ұлғаяды. Қан құрамын тексергенде моноциттердің 50 -70% дейін көбейгені анықталды. Моноцитарлы баспа кезінде бадамша безінің бетінде күлгін сарғыш түсті жабыспалар көрінеді, кейде олар бадамшаның сыртына таралады. Күл ауруынан айырмашылығы жабыспалар жеңіл алынады. Ауру балалар мен жас өспірімдердің арасында көбірек кездеседі. Инфекциялық көз ошағы (источником) – аурудың өзі болып саналады. Ауруды қоздырушы фильтрлі вирус болуы мүмкін. Науқас басының ауыратындығына, әлсіздігіне және бұлшықеттерінің ауыратындығына шағым айтады.
Агранулоцитарлы баспа. l l Аурудың басталуы, өту барысы өте қатты және жылдам. Айырмашылығық белгісі: науқастың жағдайы ауыр болады, лейкопения байқалады, өйткені қан құрамында гранулоциттар азаяды. Фарингоскопия кезінде бадамша бездердің үстінде сұрғылт-кірлеу жабыспалар көрінеді және олардың шіритіндігі байқалады. Жабыспалар қоршап жатқан ұлпаларға таралады. Бұл ауру кезінде тамақтың жұтынғанда қатты ауырғандығы және науқастан жағымсыз иіс шығатындығы байқалады. Жақ асты мойын лимфа түйіндері ұлғаяды. Бұл ауру жұқпалы ауру микроорганизмнің улануы әсерінен пайда болады, бірақ ұлағыштық себепкер әртүрлі дәрі-дәрмектер болуы мүмкін: фенацитен, анальгин, фульфаниламидтер, ПАСК, висмут, сол сияқты ЛУЧ энергиясының ұзақ әсерінен.
l Тамақпен уланғандағы алекиялы баспа. Ауруды тудыратын негізгі себеп: өсімдіктерде болатын улы заттың (қыстай далада қар астында жатқан бидай, тары) тамақ есебінде пайдаланған кезінде уытының денеге жайылуы, сол сияқты кейбір пайдаланатын өсімдік тамақтардың кішкентай саңырауқұлақ уытымен улану әсері болып табылады. Организмнің улануы әсерінен лейкопоэз, тромбопоэз және эритропоэз байқалады, яғни қанның қызыл түйіршіктерінің жасалу қызметі бұзылады. Аурудың екінші жартысында қанның құрамындағы эритроцит пен лейкоциттердің азаюынан басқа, бадамша бездерде де қатты өзгерістер байқалады: шірік немесе шіріп қарайған түрі. Ауру кезінде дене ыстығының жоғарлауы, дене және қол-аяқ терілерінде қып-қызыл қанталаған бөртпелер, қызыл ісіктер, қанауы пайда болады. Мойын лимфа түйіндері үлкейеді.
Лейкоз баспасы l Таңдай бадамша безіндегі өзгерістер жедел лейкоз кезінде сирек созылмалы лейкозда байқалады. Жедел лейкоздың баспалы түрі кенет басталады, өту барысы қатты болады. Аурудың бастапқы кезінде бадамша бездерінде өзгерістер, катаральды баспа кезіндегі өзгерістерге сай келеді, кейінірек бадамша бездерінде жаралышіріген, шіріп қарайған өзгерістер пайда болады. Бұндай өзгерістер қызыл иектерде де байқалады. Сол сияқты сыртқы тері түрінің аппақтығы және қанталағандығы, көгергендігі байқалады. Мойын лимфа түйіндері және көк бауыры үлкейген.
Күл баспасы немесе ауызжұтқыншақ күл ауруы (дифтерия) l l Күл баспасы жедел жұқпалы ауру. Клебса. Леффлер таяқшасымен шақырылады. Ауру ауасілекей түкірігі арқылы таралады, ауруды таратушы көзі негізінен күл ауруымен ауырып жүрген адам. Көбінесе күл баспасы балалар арасында кездеседі. Аурудың жасырын кезең уақытының ұзақтығы 2 күннен 10 күнге дейін. В. И. Молчанов ауызжұтқыншақтағы жергілікті өзгерістерге және жалпы өзгерістерге қарап негізінен күл ауруын үш түрге бөледі:
l l l 1. Шектелген күл ауруы. Бұл түрінде тұт-жабыспалар тек бадамша безінде, таңдай доғаларында, кішкентай тілшеде орналасады, басқа жаққа таралмайды және жеңіл өтетін түрі болып саналады. Интоксикалық белгілері аса қатты емес: дене ыстығы 390 С дейін көтеріледі, басы ауырады, жалпы көңіл-күйі нашарлайды және тамағының аздап ауырғандығы байқалады. Мойын лимфа түйіндері ұлғаяды және ауырады, мойын ұлпаларының ісінгені байқалады. Жабыспалар ақшыл түсті, қиындықпен алынады, алып тастағаннан кейін орны қанайды. 2. Жайылған күл ауруы. Бұл түрінде жабыспалар жұтқыншақтың артқы қабырғасына, мұрынжұтқыншаққа, мұрын қуысына, ал балаларда өңешке және кеңірдікке таралады. Бұл жағдайда мұрын арқылы тыныс алу қиындайды, қан аралас шырышты бөлініс байқалады, көмейге өткенде даусы қарлығып, қатты жөтеліп тыныс алысы нашарлайды. 3. Улағыштық күл ауруы (генетическая). Көбінесе балаларда жиі кездеседі, үш жастан он жас аралықтарында. Ауру кенет және қатты басталады. Дене ыстығы 39 -400 С дейін көтеріледі, басы қатты ауырып және тамағы жұтынғанда ауырады. Тамырдың cоғуы бір минутта 160 дейін жиілейді, көбінесе қайталап құсу байқалады.
Баспаларды емдеу l l l Біріншіден науқасты сау адамдардан бөлек оңашалау керек және жұқпалы аурулар ауруханасына жіберу керек. Асқынып кетпеу үшін төсек режимін сақтап, тамақ ішетін ыдыс-аяғы бөлек болады. Науқас жатқан бөлмені жақсылап желдетіп, сулы тазалау жүргізіп отыру керек. Науқасқа калориясы, витаминдері көп тамақ беру керек, шай, шырын сулары өте жақсы көмектеседі. Басы және жұтынғанда тамағы ауырғанда ауру сезімін басатын анальгин, парацитамол, аминдопирин т. б. дәрілерін береді. Әрбір сағат сайын тамағын қайнаған ромашка, шалфея суларымен, фурациллин 1: 50000 ерітінділерімен шайқау керек. Сульфаниламид препараттарын ішу, микроорганизмдердің сезімталдығын тексергеннен кейін антибиотиктерден иньекциялар жасау керек (пенециллин, бициллин, тетрациклин, олеандомицин, эритромицин т. б. ). Баспаның жұтқыншақ маңы кеңістіктеріндегі асқынуларын ЛОР бөлімшелерінде емдейді. Флегмонозды баспаны кең түрде жару, көп кайталаса – тонзиллэктомия. Жаралы-қабықты баспада тамақты жылытылған сутектің асқын тотығымен, 3% бор қышқылы ерітіндісімен шайқау. Жараны новерсенол дәрісімен сүрту. Моноцитарлы баспада симптоматикалық түрде көк тамырға аскорбин қышқылын, тері астына стрихнин жібереді. Күл баспасында сарысу жіберу арқылы емдеу (5 -8 тыс. ЕД-дан 40 тыс. ЕД дейін, күл ауруларының түріне байланысты). Науқастың жұмысқа жарамсыз уақыты 10 -12 күндей.
Көмей байламдары (сурет 5 -3). Көмейдің негізгі байламдарына жатады: 5 -3 сурет Көмей байламдары: а- алдынан; б-артынан; 1 -сыртқы қалқанша-тіл; 2 - сақина-кеңірдек; 3 -сақина –қалқанша; 4 -ожау-көмей үсті.
Көмей бөліністері: 1 -жоғарғы; 2 -ортаңғы; 3 -төменгі
Көмей ауруларының жалпы шолуы: афония, дисфония, стеноз және асфиксия қаупы. Дәріс тақырыбы ларингологияның негізгі сұрақтарын енгізеді. Алдымен қөмейдің құрылымдық және қызметтік ерешеліктерін қарастырамыз, кейін оның ақауларын. Көмей қуысы пішіні бойынша «құм сағаты» сияқты ортаңғы бөлігінде тарылған, жоғарғы және томенгі жағында кеңейген. Кілегей қабаты көпқатарлы жыбырлағыш эпителиймен қапталған, тек дауыс қатпарлары, көмей үсті шеміршегінің тіл жақ беті, ожау тәрізді шеміршек аралығы көп қабатты жазық эпителиймен қапталған. Тарылған бөлігі көмейдің ортаңғы қабатты этаж - дауыс қатпарларынан және дауыс саңылауынан құрылған. Дауыс қатпарлары қалқан тәрізді шеміршектің алдынғы бетінде орналасқан дауыс өсіндісімен ожау тәрізді шеміршектің дауыс өсінділерінде тартылған. Оның негізін эластикилық және сіңірлі талшықтар шоғырынан тұратын дауыс бұлшық еті қүрайды. Ер адамдарда дауыс қатпарларының ұзындығы 18 – 25 мм, әйелдерде 14 – 21 мм. Дауыс саңылауында жарғақаралық аймақ орналасқан. Біріншісі дауыс қатпарларымен шектелген, екіншісі – ожау тәрізді шеміршектің дауыс өсінділерімен. Дауыс қатпарларының астында қатпарасты кеңістік немесе дыбыс аты қуыс орналасқан көмейдің төменгі бөлігі. Бұл жерде кілегей қабат қалындаған, борпылдақ, көп бездерден тұрады. Бұл ісінулердің пайда болуын негіздейді.
Көмейдің жоғарғы бөлігі оның кіреберісі көмей үсті шеміршегімен ожау көмей үсті қатпарларымен, ожау тәрізді шеміршектермен шектелген. Оларға кіреберістің жұп қатпарлары және көмей қарыншасы жатады. Олар борпылдақ дәнекер тіннен, бездерден және Н. П. Симоновский толық сипатталған бұлшық ет талшықтарынан тұрады. Дауыс қатпарлары мен кіреберіс қатпарлары арасында орналасқан көмей қарыншасы лимфаденоидты тіндер жиылысынан құрылған. Балаларда, көмей көлемінің кіші болуына қарамастан бұл қарыншалар жақсы дамыған қалқан тәрізді шеміршектің жоғарғы жиегіне дейін жалғасуы мүмкін, кейде тіл түбірінің ортасына дейін. Кейбір жағдайларда көмей қарыншылыры ауалы клеткалар ларингоцем пайда болуына әкелуі мүмкін. Көмейдің қанмен қамтамасыз етілуі жоғарғы қалқанша тәрізді артерия бұтағы және төменгі көмей артериясы арқылы ішкі мойындырық венасына құятын аттас веналар. Көмейдің лимфа жүйесі екі бөліктен тұрады бір-бірінен дауыс қатпарлары арқылы бөлінген жоғарғысы жақсы дамыған, одан лимфа ішкі мойындырық венасының бойымен мойын лимфа түйіндеріне қүйылады, ал төменгіден сақина – қалқан тәрізді байламының алдындағы түйіндерге, ішкі мойындырық венасы бойында және трахеяда түйіндерге құйылады.
Көмейдің симпатикалық нервтері жоғарғы мойын және симпатикалық бағананың жұлдызша түйінімен кетеді. Көмейді парасимпатикалық иннервациялануы, қимылдатқыш сезгіш секілді кезеген нерв арқылы жүреді. Оның жоғарғы түйнімен шығатын жоғарғы көмей нервісі кейін екі бұтаққа бөлінеді ішкі және сыртқы. Ішкі бұтақ қалқан тіласты мембрана арқылы жоғарғы көмей артерия және венасымен бірге көмейге кіреді және көмей қуысының кілегей қабатының сезгіш иннервациясын қамтамасыз етеді. Сыртқы бұтағы сақина қалқан тәрізді бұлшық етті нервтендіреді. Көмейдің басқа бұлшық еттері көмейдің керіқайтқан нервісінің дистальді бөлігін құрайтын төменгі көмей нервісімен нервтеледі. Соңғысы қолқа доғасының деңгейінде кезеген нервтің сол жағынан кетеді, ал оң жағында бұғана асты артериясын бүгіп өтеді. Көмейдің қимылдатқыш қызметі кері қайтқан көмей нервісінің, кеуде қуысының көкірек аралықтың немесе өкпе ұшының ісікпен, қолқа аневрезмасының, көкірек аралықтың ұлғайған лимфа түйіндерімен сығылуы нәтижесінде бұзылуы мумкін. Бұл кезде дауыс саңылауы тік бұрышты үш бұрыш пішінде болады. Бұндай симптом, айналы ларингоскопияның үшінші моментінде жеңіл анықталады терең тыныс, дәрігерді алаңдату керек.
Көмейдің тыныс алу қызметінде тек жоғарғы тыныс жолдарынан ауаны жұтатын өткізу және төменгі тыныс жолдарын ауаны шығарумен ғана емес, және де тыныс алу актісінің реттеуінде қатысыды. Төменгі тыныс жолдарына түсетін ауа көлемі, көмейдің жүйке бұлшық ет аппаратымен іске асатын дауыс саңылаулық тарылуымен және кеңеюінен бақыланады. Қалыпты тыныс алғанда дауыс саңылауы тыныс алғанда шамалы кеңейеді және тыныс шығарғанда тарылады. Терең тыныс алғанда ол қатты кеңейеді және тынысты ұстап қалғанда тарылады.
Патологиялық жағдайларда көмей қуысы тарылады, ол тыныстың бұзылуына әкеледі, бұл стеноз деп аталады. Көмей стенозы қабынулы және қабынулы емес болады, тарылу дэрежесіне байланысты 1, 2, 3 дәрежедегі стеноз болып бөлінеді. Стеноздың әрі дамуы асфиксия қауыпына әкелуі мүмкін. Көмейдің қорғаныш қызметі әрқилы. Жұтынған кезде көмей жүтылған тағам денгейімен жоғарғы көтеріледі, көмей үсті шеміршек көмей кіреберісін жабады, тыныс жолдары тағам өтетін жолдардан шектеледі. Бір-ақ көмей үсті шеміршегі бұл жағдайда шешуші орын алмайды: көмей үсті шеміршегін алып тастаған кезде де тағам көмейге түспейді, себебі көмей тіл түбіріне қарай ығысады, кіреберіс қатпарлары жиырылады, дауыс қатпарлары жабылады. И. В. Павловтың айтуы бойынша, жұтыну актісі кезінде көмей ерекше қорғалады. Фанаториялық немесе дауыстық тыныс және сөйлеу қызметтерімен тығыз байланысты. Дауыс тыныс шығару кезінде, дауыс қатпарлары жабылған кезде шығады. Бір-ақ дауыс шығару да бірқатар мүшелер жиынтығы қатысыды: көк ет, плевра мен өкпе, бронх және трахея, көмей, жұтқыншақ, ауыз, мұрын қуыстары, мұрын маңы қуыстары. Көмей үрлемелі инструмент сияқты, бір-ақ үрлемелі инструментерден ерекшелігі дауыс қатпарлары өзінің пішіні мен ұзындығын өзгертіп отырады. Олар көлденең ұзыннан вертикальді бағытта өзгереді. Дауыс шығаруда дауыс қатпарларының көлденең бағыты ішке және сыртқа орын алады. Фонация кезінде қосылады. Патологиялық процесстер кезінде көмейдің дауыстың кызметі бұзылады, бұл дисфония, ал дауыстың толық жоғалғанында афония деп дисфония аталады.
Көмейдің кілегей қабатының жедел қабынуы. Көмедің кілегей қабатының жедел қабынуы жоғарғы тыныс жолдары қатарының бірі болып табылады. Ринит немесе фарингит кезінде көмейдің кілегей қабаты әр түрлі дәрежеде ауру процессіне қатысады. Егер қабыну процессі бұл мүшеде басым орналасқан кезде ғана, көмейдің жедел қатарын жеке ауру ретінде айтады. Жоғарғы тыныс жолдарының әр бөліктеріндігі қатардың этиопатогинезімен патологоморфологиялық өзгерістері ұқсас болып келеді. Сондықтан бұл сұрақтарға тоқтаудын мүмкіндігі жоқ, тек көмейге ғана тән арнайы моменттерге тоқтаған жөн. Суықтану және инфекция шаң мен газдардың әсерімен басқа жедел қатардың пайда болуын да диетаның бүзылуығ ыстық және тым суық сусындар ішу, зиянды әдеттер шексіз темекі мен ішімдік қабылдау және де дауысты дүрыс емес қолданбау. Қолайсыз жағдайларда ұзақ сөйлеп немесе қатты айқайлап дауыс қатпарын күшейту, ән айтуға үйрену кезінде дауысты дұрыс колданбау ларингиттің дамуына әкелуі мүмкін. Көмейдің жедел қатары жиі жыныстық жетілу кезінде дауыс мутациясы болған кезде дамиды.
Ларингит дамуында томенде орналасқан тыныс мушелерінің көмейде тітіркендіретін жөтелмен қосарларланатың аурулар орын алады трахеиты, бронхит, пневмония, плеврит. Жедел ларингит грипп, қызылша, скарлатина сияқты жалпы инфекционды аурулардың симптомы бола алады. Жедел ларингит көмейдің созылмалы қатарының өрлеуі болады. Патолого-морфологиялық өзгерістер қанайналымының бұзылуы, гиперемия үсақ клеткалы инфильтрация және кілегей қабаттының серозды сарылуы. Бұл өзгерістер тек кілегей асты қабатқа ғана тарамай, көмейдің асты бұлшық еттеріне де таралады. Эпителий асты қан күюлар болуы мумкін. Кейде эпителий сыдырлуы кезінде кішкене эррозиялар пайда болады. Кілегей бездерінің секрециясының өзгеруі нәтижесінде кілегей қабатының ылғалдылығы өзгереді. Ларингит дәрежесіне байланысты ол құрғақ жылтыр ал кейде көп молшерде сұйық және тұтқыр қақырық, құрғақ қабыршақ болуы мүмкін. Температураның жоғарлауы сияқты жалпы көріністер жедел ларингитте болмайды. Жергілікті симптомдар дауыс шығару қызметінің бұзылуымен сипатталады.
Дауыс пайда болуының бұзылуы кейде күрт болады, ал кейде бірнеше сағат және күндерде дамиды және әртүрлі дәрежеде болады кейде толық афония болуы мүмкін. Сонымен қатар, кейде дауыс қарлығыуының алдында науқастар тамақтың жыбырлауын, қыжылдауын, ал кейде жөтелуі мүмкін. Жөтел басында қүрғақ кейін қақырықпен қосарлануы болады. Кейде оның қатты болғандығы соншалықты науқастың ұйқысын бұзады, жедел ларингит кезінде ауырсыну болмайды немесе айқын емес, оның өзі өте сезімтал адамдарда ғана. Жедел ларингитпен науқасты қараған кезде көмейде ең алдымен шынайы дауыс қатпарларының гиперемиясы анықталады. Қабыну процессі олармен ғана шектелмейді ал көмейдің барлық кілегей қабатын дамтиды, бір-ақ тек шынайы дауыс қатпарларында ғана жақсы анықталады себебі олар қалыпты жағдайда ақ түсті болып келеді. Түстерінің айқындылығы әр қилы ақшыл қызылдан қара қызылға дейін. Қабыну инфильтрациясының салдарынан кілегей кабат ісінеді шынайы дауыс қатпарлары қалындайды, ожау тәрізді аралық кеңістікте ісінуі пайда болады. Осы жағдай, және де байламдарда қақырықтың болуы дауыс сонылауының толық емес жабылуын шарттайды, дауыстың қарлығуы осымен байланысты. Дауыс қатпарларының толық емес жабылуы көмейдің ішкі бұлшық еттерінің қабынулық парезімен шартталуы мумкін.
Бұл жағдайда ларингоскопиялық бейне әр түрлі болады, бір-ақ жиі фонация кезінде дауыс қатпарларының арасында сонақша саңылау қалады, ол шынайы байламдар парезінде орналасқан дауыс бұлшық еттерінің парезін көрсетеді. Кейде кілегей кабатқа қан қүюлар болуы мүмкін. Ондай ларингитті гемаррагиялық деп атайды. Бұл түр гриппке тән. Жедел лаингиттің үзақтығы егер науқас тағайындаған тәртіпті үстаса 1 – 1, 5 аптаға созылады. Осы уақыт өткеннен соң дауыс толыгымен қалыпқа келеді. Егер дауыс қарлығуы созылса, онда бүданда ауыр жиі арнайы көмей аурулары туралы ойлау керек. Жедел ларингит кезінде ем амбулаториялық жағдайда жұмыстан босатылуынсыз жүргізіледі. Тек вокальдық және көп сөйлейтін қызметтегі адамдардан басқа, оларға уақытша енбекке жарамсыздық қағазы беріледі. Науқастарға қатаң дауыс тәртібін үстау, ашы және ыстық тағамнан бас тарту, алкогольдік ішімдіктерден және темекі шегуден бас тарту нүскаулары беріледі. Қүрғак жөтел кезінде жөтел орталығының қозғыштығын томендететін заттар тағайындалады. Кілегейді тұтқырлату және қүрғақты жою жылытылған сілтілі минералды су қабылдауымен және олардың жартылай ыстық сүтпен араластырумен қабылдау арқылы жүзеге асырылады. Түтқыр қою бөлістер көлемінің көп болған жағдайды қакырық түсіруші заттар көрсетілген термопсис, корень солодки , бронхолитин.
Көмей аймағына микротолқынды терапия және УЖЖ УВЧ жылытушы компресс булық ингаляция сияқты жергілікті жылуды қолдану жақсы кабынуға қарсы әсер корсетеді. Ингаляциялар тек булық қана болмайды, оларға дәрілік заттар қосуға болады: майлы, сілтілі, антибиотик ертінділерімен және сульфациламидті дәрі – дәрмектермен. Каментон, ингакамф, ингалипт, камфофен сияқты пульверизация және ингаляция үшін аэрозольді баллончиктердегі дайын дәрілік қоспалар кенінен колданады. Көмейге дәрілік ертенділерді құяды нистиляция - ментольдік 1 проценттік майлы ерітіндісі, антибиотиктер, гидрокартизон, тамыр тарылтушы заттар. Аландатушы және патагонды заттар қолданылады. Ыстық аяқ ванналары, балтыр бұлшық еттеріне кеудеге көмейге горчичниктер. Егер ауру созылған сипатта болса және жергілікті емнен тиімділік болмаса онда жалпы әсердегі қабынуға қарсы дәрімектер тағайындалады: антибиотиктер, сульфаниламидтер, антигистаминді препараттар, кальций препараттары, аскорбин қышқылы.
Жедел катаральді ларингит күндегі көмейдегі процесс дұрыс тәртіп пен ем қолданғанда 5 – 10 күн ішінде жойылады. Көмейдің ең ауыр жедел қабынулық ауру көмей баспасы болып табылады. Бұл көмейдін лимфаденоидты тінінің жедел қабыну түріндегі жергілікті көріністерімен жүретін инфекционды ауру. Себебі көмей баспасының клиникалық бейнесі тыныстық қиындауымен сипатталады, ангина, термині бұл жерде дүрыс қолданылған, себебі «ано» деген латын сөзінен алынған қысу, тұншығу. Ауру патогенді кокктармен шақырылады, оның дамуында суықтану орын алады. Көмей баспасының ауыр ағымы науқастық жалпы жағдайының бұзылуымен, дене қызуының 38 -39 С жоғарлауымен , жүтынған кезде тамақтағы қатты ауырсыну дауыстың қарлығуы, жиі көмей арқылы тыныстың қиындауымен сипатталады. Көмей аймағаның пальпациясы ауырсынулы. Мойынның регионарлы лимфа түйіндері үлғайған, ауырсынулы. Ларингоскопия кезінде көмей үсті шеміршегінің алмүрт тәрізді қалталар ожау көмей үсті және дауыс қатпарларының және кіреберіс қатпарларының кілегей қабаттарының гиперемиясы және инфильтрациясы корінеді. Кейде тынысты қиындататын ісіну айқын білінеді. Ол ауру кауптілігін және арнайы емдік такттиканы көрсетеді. Көмей баспасымен наукасты стационарға жатқызу қажет, себебі трахеостомия жасау керек болуы мүмкін.
Флегманозды ларингит себебі тек көмей баспасы болып табылмайды, бүнда көмейдің сыртқы жарақаты оның кілегей қабатының жарақаты, бөгде затпен жарақаттану, химиялық және термиялық күюлерорын алады. Аурудың пайда болуында суықтану басым орын алады. Паратанзилит, тіл түбінің абсцессі, рожа тиф, көмейдің күл ауруы, қан аурулары, сепсис кезінде флегманозды ларингит екінші ретті ауру болып дамуы мүмкін. Жедел флегмонозды ларингиттің арнайы қоздырғышы жоқ. Стрептококк, стафилакокк, пневмококк, болек жағдайларда ауыз қуысының ұршық тәрізді таяқшасы мен спирохеттасының симбиозы қоздырғыш болуы мүмкін. Ауру жедел басталады. Науқастар жалпы әлсіздікке, шаршағыштық, тамақ ауырсынуына, дене қызуының жоғарлауына шағымданады. Әсіресе қатты ауырсыну абсцесс көмей үсті шеміршегінде ожау көмей үсті қатпарларында орналасқанда болады. Жиі ауру көмей үсті шеміршегінің ожау – көмей үсті қатпарларының ожау тәрізді шеміршек аймағаның кілегей қабаттарының іріндеуімен, инфильтрация және ісіну дамуымен көрінуі мүмкін.
Жедел флегманозды ларингиттің емі кең спектрлі антибиотиктердің және сульфаниламидті преператардың көп молшерде енгізуімен жүреді. Антибактериальді заттар мен қатар ісінуге қарсы терапия жүргізіледі антигистаминді және зәр айдаушы препараттар, кортикостероидтар. Егер абсцесс анықталса оны көмей пышағы арқылы ашу керек. Жедел стеноз болған жағдайда шұғыл трахеостомия жасау керек. Егер ірінді мойынға немесе көкірек аралыққа таралса осы іріндіктерді ашады немесе трансцервикальді медиастинотомия жасалады. Көмейдегі қабыну процесс шеміршекке немесе шеміршек үсті қабатқа таралуы мүмкін, онда көмейдің хондроперихондриті дамиды. Хондроперихондриттің жайылған және шектелген, жедел және созылмалы түрлері болады. Аурудың жиі себебі жарақат болып табылады. Хондроперихондрит көмейдің қатерлі ісіктерің сәулемен емдеу салдарынан дамуы мүмкін. Перихондрит әдетте ірінді болады. Ірің көмей үсті қабатты айырады осыған байланысты шеміршектің қоректелуі бұзылады. Осының нәтижесінде шеміршек сорылады және жылан көздер секвестрлер жыланкөздер арқылы шығатын пайда болуымен некрозданады. Аурудың басқа түрі склероздаушы. Бұл кезде грануляциялар дамиды олар кейін тыртықтанып қалады.
Клиникасы көмей аймағындағы ауырсынумен ауырсынулы жүтынумен, дене қызуының жоғарлауымен, дауыс қарлығуымен, тыныс алудың қиындауымен сипаталады. Көмей контурларының жазылуы, мойын көлемінің шамалы улғаюы және пальпация кезінде күрт ауырсыну анықталады. Ларингоскопия кезінде кілегей қабаттың ісінуі және инфильтрациясы анықталады. Созылмалы перихондрит кезінде клиникалық симптомдар шамалы көрінген. Хондропеихондриттің кен асқынуына көмейдің тұрақты тыртықты стенозы жатады. Ауру диагностикасына көмейдің рентгенологиялық зерттеуі көмектеседі, ол кезде жұмсақ тіндер көленкесінің қалындауы, шеміршектің қалыпты сүйектену суретінің бұзылуы анықталады. Созылмалы перихондрит ретсіз ізбестеленумен корінеді. Көмей хондроперихондритінің емінде антибиотиктер, сульфаниламидтер, ісінуге қарсы препараттар, абсцесс болған жағдайда оны ашу орын алады. Көмейдің декомпенсирленген стенозы дамыған жағдайда науқастың омірін трахеостомия сақтап қалады.
Қатпарасты ларингит – бұл қатпар кеуістікте орналасатын қабыну процессі ол көбіне жалған круп атауымен белгілі. Слайд № 5. Қатпарасты кеңістікте қлындаулардың пайда болуы оның кілегей қабатының ерекше құрылымымен түсіндіріледі, ол сақина тәрізді шеміршек жиегінен жоғары қарай көтеріліп эластикалық конуска тығыз жанаспайды және көмей қабырғасының қисындыларының сонынан жүрмейді, ал тікелей шынайы байлам жиегіне жүреді осыған байланысты кілегей және эластикалық қабат арасында үш бүрышты кеңістік пайда боладыфронтальді кесіндіде, ол борпылдақ клеткамен толтырылған, ал ол болса жылдам эксудацияға бейім. Әсіресе борпылдақ клетчатка кішкентай балаларда көп, осыған байланасты бес жасқа дейінгі балаларда бұл ауру жиі кездеседі. Бала арқасына горизонтальді багытта жатқан кезде, қанның келуіне байланысты ісіну жоғарылайды. Және бүған көмейдегі қақырықтың жиналуын қосатын болсақ түнгі кездегі науқастың жағдайының томендеуі түсінікті болады. Бұл жағдайда қосылатын ларингоспазм өмірге қауыптілік тудыруы мүмкін.
Ларингоскопия кезінде шынайы дауыс қатпарларының астында және оларға паралельді ақшыл қызыл валиктер корінеді. Дауыс саңылауының аймағы үш қабатты болып көрінеді қалыпты жағдайдағы екі қабатқа ақшыл қызыл жалған дауыс қатпарлары мен ақ шынайы дауыс қатпарларына үшінші ақшыл қызыл қабат қосылады қатпар асты кеңістіктің ісінуі. Жалған круп термині бұл ауруды шынайы крупқа қарсы қояды, яғни көмейдің күл ауруы. Ал бұл болса осы екі аурудың көріністері арасында көп ұқсастық бар екенің көрсееді. Күл ауруы кезінде арнайы сарысуды енгізуді баяулату науқасты өлімге әкеледі. Осыған байланысты дұрыс диагноз қою қаншалықты қажет екені көрінеді ол ушін жалған круп катпарасты ларингитімен және шынайы диагностика жүргізіледі.
Дифтерия кезінде үлғайған мойын лимфа түйдерінің болуы аңқа күл ауруының болуы және болмауы дифференциялауға көмектеседі. Кейде аңқаны қараған кезде, тілді қатты басқан кезде көмей үсті шеміршекте орналасқан күл пленкаларын көруге болады және бактериологиялық зерттеуге жұғынды алуға болады. Эпидемиологиялық жағдайы да ескерту керек. Егер бала бақшада пәтерде немесе көшелерде күл ауруы болса онда бұл жағдайда да күл ауруы деп саналған дұрыс. Дифференциалды диагностикалық шаралар аяқталғаннан соң диагноз аңық болмаса онда сұрақ күл ауруы жоқ болған жөн және күл ауруына қарсы сарысу енгізу керек.
ЕМДЕУІ: 1. Төсектік тәртіп егер ларингит дене қызуының жоғарлауымен, жалпы элсіздікпен, бас аурумен жүретін тыныс жолдарының қатты айқын қатарының симптомы болып табылса. Жалпы көріністер болмаған жағдайда, жұмыстан тек дауыс аппараты жұмыс мүшесі болатын науқастар босатылады ұстаздар, актерлер, әншілер, дәріс окушылар. Жедел ларингитпен науқастарға сөйлемеу тағайындалады, қажет жағдайда ақырын күштенбей сөйлеу. Жергілікті қан айналым бұзылысы нәтижесінде рефлекторлы жолмен пайда болатын суық тиген қатар кезінде аландатушы шаралар қолданған жөн: 42 -45 градустағы аяқ ванналары 20 -30 минут, мойынға горчичник немесе жылытушы компресстер. Горчичниктер 15 х5 см көлемінде мойынға көмей денгейіне шамалы жоғары томенгі жақ бұрышына дейін 10 – 15 минутка қойылады. Кейін ылғалды мақтамен горчицаның ізі сүртіліп орнына жылы байлам салынады. 24 сағаттан кейін жаңа горчичник қойылады. Ішке аспирин және натрий салицилатын қолданған жақсы әсер көрсетеді. Диеталық нусқаулар қажет: тіркіндіргіш тағамды қолданудан, пряности, алкогольді қолданудан бас тарту. Темекі шегуді тоқтату немесе күрт азайту керек. Жөтел кезінде наркотикалық заттар берген жөн кодеин және дионин.
Кілегейді қақыруға сілтімен ингаляция көмектеседі мысалы ас содасы. Тамақты пенициллин ертіндісімен пульверизациялау пайдалы 200 мың антибиотикті 15 г. Ас тұзының физиологиялық ертіндісіне. Инфекционды генезді ларингиттер кезінде ингаляция ғана емес пенициллинді бұлшык етке де береді. Тамақты шаю мен жағудан бас тартқан жөн себебі ол көмейдін тыныштық күйін бұзады. Кейде жылдам аз уақытқа таза дауысты орнына келтіру қажет болған жағжайда көмейге шприц арқылы адреналин 1: 1000 немесе 1 проценті эфедринің бірнеше тамшыларын жіберуге болады. Жалған круп ұстамасын азайтуға болады егер бала жатқан бөлмені желдетіп және ылғалдатса. Ол үшін дымқыл жайылдырықтарды іліп қойған жөн және баланы ылғалды орап қою. Тұншығу ұстамасын жұтқыншақтың артқы қабырғасына шпателмен тиіп көмей рефлексін шақырту арқылы немесе мұрынды жыбырлату арқылы түшкіруімен үзуге болады. Баланы тыныштату керек, оны жақсы анасы істей алады. Кей жағдайда ғана трахеотомия керек болады. Бұл жағдайда интубация қарсы көрсетілген себебі ол катпарасты некроз шақыруы мүмкін. Ұстамалар арасында тыныс жолдарының жедел қатпарының емі жүргізіледі. Егер жалған круп қайталанатын болса онда оны шақыратын моментерді жою қажет. Ауру этиологиясында даусыз қандайда болсын аллерген орын алады. Бала тағамында ұннан жасалған тағамның көп болуы орын алады, оларды азайту немесе сұт өсімдік тағамдарымен алмастыру оң мәнді әсерін көрсетеді.
НАЗАР АУДАРҒАНДАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!
Скачать презентацию Тамақ зақымдануының негізгі синдромдары доцент Асылбеков Н С
болезни горла.ppt