Тақырып 5. ШИКІЗАТ, МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ОТЫН-ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР Лекция мақсаты: студенттерге нарық жағдайдағы ресурстарды үнемдеудің экономикалық мәнімен таныстыру Лекция сұрақтары: 5. 1. Өнеркәсіпті дамыту үшін шикізат және отынэнергетикалық ресурстар маңызы. 5. 2. Шикізат және отын-энергетикалық ресурстардың жіктелуі. 5. 3. Материалдық ресурстарды пайдалану көрсеткіштері және тиімді пайдаланудың жолдары
• Кәсіпорындар жұмысының нәтижелілігі айтарлықтай дәрежеде олардың шикізатпен және материалдармен немесе материалдық ресурстармен қаншалықты қамтамасыз етілгеніне байланысты. • Барлық материалдық ресурстар шартты түрде шикізаттық және отын-энергетикалық деп бөлінеді. Шикізаттық ресурстар өнеркәсіптік өнімдерді өндіру үшін пайдаланатын еңбек заттарының жиынтығы болып саналады.
• Негізгі және қосалқы материалдар болып бөлінеді. Негізгі деп табиғи түрде дайын өнімнің құрамына кіріп, оның материалдық негізін құрайтын материалдарды атайды. Қосалқы материалдар дайын өнімнің құрамына кірмейді, тек оның түзілуіне мүмкіндік туғызады.
• Отын мен энергия өздерінің экономикалық табиғатында қосалқы материалдарға жатады, алайда маңыздылығының күшіне қарай олар ресурстардың дербес тобына бөлінеді. Потенциалдық және нақты отынэнергетика ресурстары (ОЭР) болып бөлінеді, потенциалдық ОЭР – бұл тұтастай республикада, сонда немесе басқа бір экономикалық ауданда, барлық отын мен энергия түрлері запастарының көлемі.
• Нақты (ОЭР) отын-энергетика ресурстары кең мағынада – бұл ел экономикасында пайдаланылатын барлық энергия түрлерінің жиынтығы. Ал неғұрлым «тар» мағынада отын-энергетика ресурстары деп мыналарды түсінуге болады: 1. Табиғи отын-энергетика ресурстары (табиғи отын) көмір, тақта тас (сланец), тарф (шым тезек), мұнай, жер асты газы, ағаш отын, табиғи механикалық энергия; табиғи отын көздері – күн, жер асты нары және термальды сулар; 2. Отындарды өңдеу арқылы алынған өнімдер (кокс, брикеттер, мұнай өнімдері, жасанды газдар, байытылған көмір, оның қалдықтары және т. б. ); 3. Негізінен технологиялық процесстер кезінде алынатын екінші энергетикалық ресурстар (отын қалдықтары, жанатын және ыстық газдар, өңделген газ, өндіріс өнімдерінің физикалық жылуы және т. б. ).
• Халық шаруашылығы тұтынатын барлық шикізат түрлері экономикалық тұрғыдан алғанда, екі үлкен топқа бөлінеді: 1. Өнеркәсіпте өндірілетін және ең алдымен ауыр индустрия салалары тұтынатын өнеркәсіп шикізаты; 2. Ауылшаруашылығы салаларында өндірілетін және негізінде жеңіл тамақ өнеркәсібі тұтынатын ауылшаруашылық шикізаты.
• Өнеркәсіп шикізаты, өз кезегінде, екі шағын топқа бөлінеді: • минералдардан түзілген шикізат (минералдық шикізат), яғни жер қыртысынан (қойнауынан) алынған шикізат; • жасанды шикізат, яғни жасанды жолмен алынған шикізат, материалдар, минералдардан түзілген (пайда болған) табиғи шикізаттың ең көп түрі бар тобы. Ол өнеркәсіптің минералдық шикізат базасын құрайды және қара, түсті металлургия, отын және электр энергетикасы, т. б. өнеркәсіптің негізгі салаларының дамуын анықтайд
• Өнеркәсіпте пайдаланылатын пайдалы қазбаларды үш топқа бөлуге болады: 1. Жаңғыш пайдалы қазбалар (көмір, жаңғыш тақта тастар, шым тезек, мұнай, табиғи газ); 2. Минералды пайдалы қазбалар (қара, түсті, бағалы және сирек металлдар); 3. Металл емес пайдалы қазбалар (химия өнеркәсібіне арналған шикізат, құрылыс материалдары, қара металлургияға арналған металл емес шикізат).
• Экономикалық тұрғыдан алғанда кез келген кен орны ең алдымен • пайдалы қазбалардың сапасымен және оның запас қорымен сипатталады. Барланған және зерттелген дәрежесі бойынша пайдалы қазбалар кен орындағы запастар үш категорияға (санатқа) бөлінеді: • А – анықталған запастар • В – ықтимал запастар • С – болуы мүмкін запастар
• Шикізатты оны өндіруге және қайта өңдеуге шығындалған, және оның әсерінен белгілі бір өзгерістер жасалған қандай да бір еңбек нысаны деп түсінуге болады. • Шикізатқа әдетте өндіруші өнеркәсіптердің өнімдерін (кен, мұнай, құм, ұсақ тас) және ауылшаруашылық өнімдерін (астық, картоп, қызылша) жатқызады, ал материалдарға — өңдеуші өнеркәсіптердің өнімдерін (күкіртті және түсті металлдар, цемент, ұн, жіп) жатқызады.
• Материал дегеніміз – алдын ала өңдеудің бір немесе бірнеше кезеңінен өткен және дайын өнімді шығару процесінде ары қарай өңделетін еңбек өнімі. Материалдарға материалдық ресурстың құрамдас элементі ретінде оларды алу мен өндіру үшін қазып алу және өңдеу салаларында шығындалған еңбек заттары жатады.
• Отын мен электроэнергия материалдық ресурстың ерекше түрі болып саналады. • Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты отын қосалқы шикізатқа жатады, бірақ экономикадағы маңыздылығы жағынан ол жеке топ болып бөлінеді. Отын технологиялық шикізат ретінде дайын өнімнің өндіріс процесіне жылу энергиясы түрінде қолданылады. • Электороэнергияны жеке элемент түрінде бөлуге еңбек құралы ретінде (электоросварка, электроұшқындық өңдеу, лазер сәулелері) оның еңбек затына технологиялық пайдалануы мен тікелей әсері себеп болды.
• Отын-энергетикалық ресурстарды (ОЭР) әлеуетті және нақты деп бөлеміз. • Әлеуетті ОЭР дегеніміз - қандай да бір экономикалық аудан, жалпы мемлекет иелігіндегі отынның барлық түрлері мен энергия қорының көлемі. • Нақты ОЭР жалпы мағынада – мемлекет экономикасында қолданылатын энергияның барлық түрінің жиынтығы.
• ЭР жеке мағынада қарастырсақ, ол: • табиғи ОЭР (табиғи отын) – көмір, торф, табиғи және пайдалы газ, жерасты газданудан жиналған газ, ағаш; отынның табиғи көзі – күн, жерасты буы. • отынды өңдеу өнімдері – кокс, брикеттер, мұнай өнімдері, жасанды газдар, байытылған көмір және т. б. • екілік энергетикалық ресурстар, олар көбінесе технологиялық процесс – отын қалдықтары, жанғыш және ыстық газдар, өңделген газ, өндіріс өнімінің физикалық жылуы және т. б. негізінде алынады.
• Экономикалық тұрғыдан алғанда халық шаруашылығында қолданылатын шикізаттың барлық түрі екі топқа бөлінеді: • I — өнеркәсіптік шикізат, өнеркәсіпте қазылып алынады, өңделеді және ауыр индустрияда қолданылады; • II – ауыл шаруашылық шикізат, ауыл шаруашылығының салаларында өндіріледі және жеңіл және тамақ өнеркәсібінде қолданылады.
• Өнеркәсiптік шикізат өз кезегінде екі топқа бөлінеді: • - минералды шикізат, яғни жер қойнауынан алынатын шикізат; • - жасанды шикізат, яғни жасанды жолмен алынатын шикізаттар мен материалдар.
• Табиғи шикізаттың көптеген топтары минералды болып келеді. Ол өнеркәсіптің минералды-шикізаттық базасын құрайды және оның қара және түсті металлургия, жылу, электроэнергетика және басқа да салаларының дамуын анықтайды. • Материалдық шығын дегеніміз өндіріс процесінде қолданылған материалдық ресурстардың көлемі. Статистикада өнімнің өзіндік құнын құрайтын материалдық шығындардың құрамынадай элементтер жатқызылады: қалдықтарды алып тастағандағы шикізаттар мен негізгі материалдар, сатып алынған бұйымдар мен жартылай фабрикаттар, қосалқы материалдар, отын мен энергия.
• Шикізат пен отын-энергетикалық ресурстарды оңтайлы пайдаланудың негізгі бағыттарына мыналар жатады: • - жылу және отын-энергетикалық баланстың құрылымын жақсарту; • - шикізатты өнеркәсіптік кәсіпорындарда тікелей пайдалану үшін оларды анғұрлым мұқият және сапалы даярлау, өңдеу; …
• Кешеннің табиғи негізін энергетикалық ресурстар құрайды. Оларды қалпына келетін және қалпына келмейтін деп екіге бөледі. • '''Қалпына келмейтін түріне''' - минералдық отын (мұнай, табиғи газ, көмір) жөне ядролық отын (уран) жатады. '''Қалпына келетін''' ресурсқа cy ресурсы (өзеннің кұлама суының куаты), күн, жел куатының мол қазынасы және жердің ішкі жылуы. Бүларды өмірде колдану атмосфераға зиянды газ шығармайды, экологиялық ортаға тиімді.
Скачать презентацию Тақырып 5 ШИКІЗАТ МАТЕРИАЛДЫҚ ЖӘНЕ ОТЫН-ЭНЕРГЕТИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР Лекция
Prezentatsia_5_K_1241_siporyn_ekonom.pptx