Строение Земли В строении Земли выделяют три основных

Строение Земли В строении Земли выделяют три основных слоя: • земная кора • мантия • ядро

Литосфералық тақталар теориясының негізі: Жердің жоғары бөлігі морт литосфера мен созымды астеносферадан тұрады. Тақталардың жылжу себебі- астеносферадығы конвекция. Бұл қозғалыстардың көзі – жердің кіңдігіндегі жылу энергиясының ауытқуы. Ысыған тау жыныстары тығыздығынан айырылып, жоғары қарай көтеріледі де , олардың орнына салқын тау жыныстары орналасады.

Литосфералық тақталар • Аталған белдем екі қозғалмалы тақтаның бір-бірімен соқтығысу аймағы болып табылады, бұл соқтығысу жұқа мұхиттық литосфераның біршама қалың континенттік литосфера астына қарай сұғынуы (субдукция) немесе екі континенттің соқтығысуы (коллизия) нәтижесінде туындайды.

Литосфералық тақталар • Альфред Вегенердің континентердің көшуі туралы гипотезасына жүз жылға таяу уақыт болды. Гипотеза бойынша Атлант мұхитының біріне қарсы жатқан континентері бір кезде қосылып, Пангея атты суперконтинентті құрған.

1) дивергентті; 2) конвергентті; 3) трансформды

1) дивергентті- ажырау, спрединг, рифтогенез. Мұхит орта жоталарының аймақтарында болатын қозғалыс. 2) конвергенттік, субдукция және коллизиямен сипатталады. 3) трансформды –жылжып тұруы Сейсмикалық, тектоникалық және магмалық белсенділік- литосфералық тақталардың шекараларында болады. Коллизия- Үндістан мен Еуразиялық литосфералық тақталардың қақтығысы

Литосфералық тақталардың ажырауы-дивергенция, СОЖ аймақтарында болады, тақтаның қалындығы төмен, жылу ағысы жоғары, рифтар қалыптасып, жаңартаулардың атқылауы жиі кездеседі.

Конвергенттік литосфералық тақталарының жылжуы мұхиттық- континенттық, (субдукция), континенттық- мұхиттық (обдукция) және континенттық-континенттық (коллизия) болып табылады.

Трансформды жылжу Тақталардың параллельді және әртүрлі жылдамдықпен, бағытпен жылжыған кезде үлкен жыралар пайда болады.

Қиылыспалы-мұхиттық(мысалы, Жапония), Жапон теңізінің түбі екі шұңғымалардан тұрады Жапон және Ямота , тереңдіктері 3669 м , 3063 м.

Жер бедерін қалыптастыруда эндогендік үрдістердің әсері

Эндогендік процестер Эндогендік күштер-…. Неотектоника – …. Неотектоникалық қозғалыстар деп жер қыртысының тік қозғалыстарын атаймыз. Горы Слабые поднятия и опускания Интенсивные Равнины Опускания (рифтовые зоны) Интенсивные поднятия

Жанартау, вулкан (лат. vulcanus – от, жалын деген мағынаны білдіреді, ежелгі римдіктердің мифологиясындағы от )– Жер қабатының тереңдегі жарылымдары мен жарықтарынан оның бетіне шығатын балқыған тау жыныстары мен ыстық газдардың геологиялық құрамалары. құдайы ұғымынан шыққан.

ЖАНАРТАУ ТҮРЛЕРІ Конустық стратожанар тау Қалқан тәрізді

Форма вулкана и характер его извержения зависят от свойств вытекающей лавы. Если лава вытекает из жерла вулкана и течет до тех пор, пока не застынет, то образуются огромные щитовидные формы рельефа – щитовидные (щитовые) вулканы. К примеру, это вулканы Исландии и Новой Зеландии.

Қалқан тәрізді жанартау -тез ағатын сұйық базальттық лава кратердан бірнеше км-ге суығанша жайылады. Солай қалқанды жанартаулар қалыптасады. Олар биік емес болып келеді. Оның төбесінде жайпақ табақ тәрізді, қабырғалары қия кратер орналасады. Кратер түбінде көл сияқты сұйык лава болады. Қалқан тәрізді жанартау исланд типі және гавай типі болып сараланады.

Но бывает, что вулканы извергают не жидкую, а густую и быстро застывающую лаву. Иногда она затвердевает уже в жерле вулкана и тогда каждое новое извержение вулкана начинается с того, что застывшая вулканическая пробка с мощным взрывом извергается вверх. Твёрдые горные породы вместе с лавой и пеплом оседают на склонах вулканического конуса – такой вулкан растёт вверх и называется стратовулканом. Это, к примеру, Везувий, Ключевская Сопка и Фудзияма.

Күмбез тәріздес жанартау (тұтқыр лаваның сығымдалуы кезінде, жанартау көмекейінен өте баяу сығылып тез қатаяды (Камчаткадағы Шивелуч, Безымяный, Цент ральный Семячик, Сент. Хеленс АҚШтыңС-Б

Жанартаудың атқылауы Лава –жер бетіне шыққан магма Жанартаулық шаң мен күл. Жанартаулық газдар Жанартаулық тастар – ауаға тастың лақтырылуы.

Пирокластикалық тау жыныстары Вулкан атқылауы кезінде атмосфера қабатына ыстық лаваның ірілі-ұсақты кесек бөлшектері (вулкандық шыны, әр түрлі минерал-дардың кристалдары) және кездейсоқ кездескен жыныстардың кесек сынықтары (орасан-зор мөлшерде) лақтырылып тасталады. Осындай жолмен пайда болған материалдар қабатталып жинала келе пирокластикалық (отты-кесек бөлшектерден құралған) жыныстар түзіледі. Кесек бөлшектердін, ірілг-ұсақты мөлшеріне қарай олар бес топқа бөлінеді: 1) вулкандық күл (1 мм-ге дейін); 2) вулкандық құм (1— 2 мм); 3) вулкандық қиыршықтар (2— 10 мм); 4) лапиллилер (вулкан атқылауы кезінде ауа қабатында қатайып пайда болған лаванын, 10— 30 мм-лік бөлшектері); 5) вулкандық бомбалар (көлденең қимасы 5— 10 см-ден бірнеше м-ге дейін жететін ірі кесектер)

Если вершина вулкана покрыта льдами и снегами, то при извержении вулкана лед и снег тают, образуя вулканические грязевые потоки – лахары. Спускаясь по склонам вулкана, грязекаменный поток сметает всё на своем пути и покрывает окрестности толстым слоем вулканических пород. Скорость этих потоков может достигать 90 км/час, а расстояние, которое они проходят достигает 160 км. Знаменитое извержение Везувия 79 года н. э. погребло город Помпеи под толстым слоем пепла. Другой город, Геркуланум, был залит грязевыми потоками, возникшими в результате сильных дождей, размывших мощные отложения пепла. Когда грязь застыла, город Геркуланум был прочно "забетонирован" под слоем, более глубоким, чем слой пепла покрывший Помпеи.

Вулкандық атқылаудың түрлері. гаваялық вулкано стромболиандық плиналық пелелік

ЭКЗОГЕНДІК КҮШТЕР Под действием внешних сил происходит разрушение, перенос и накопление рыхлого материала. Частицы разрушенных горных пород откладываются на равнинах или сносятся в море Горы разрушаются Равнины выполаживаются

Эрозия.

Процессы, вызванные действием силы тяжести обвалы и осыпи оползни сели

Тартылыс күштің әсері Ø В горах климатические процессы разрушают породы на поверхности, глыбы рассыпаются, на горизонтальной поверхности образуется курум Ø Крупные куски скал или глыбы падают с обрыва – случается обвал (опырма) Камни, упавшие с обрыва у дороги

Ø Мелкие обломки накапливаются на склонах и постепенно сползают вниз – формируется осыпь(тасқорым) Ø По насыщенному водой пласту часть склона может съехать вниз - происходит оползень(сырғыма) стенка отрыва тело оползня

Мұздықтардың іс-әрекеті Мореналар, тізбектер, зандрлар.

Ледниковый (гляциальный) рельеф Экзорационный «бараньи лбы» курчавые скалы цирки, троговые долины озерные котловины Аккумулятивный зандровые (водноледниковые) равнины моренные гряды и холмы (друмлины)

«бараньи лбы» ледниковое озеро цирки и троги друмлин

Ледниковый цирк — это котловина в горах в виде амфитеатра, замыкающая верхний конец ледниковой долины. Современный цирк может содержать в себе снежно-фирново-ледовую массу, которая обычно питает долинные ледники[1]

Зандрлы жазық толқынды келген жазық, мореналардың шетінде орналасып, мұздық сулардың қабаттарынан қалыптасқан: қиыршық тас, ірі құмдардан тұратын жер бедерінің пішіні.

Зандрлы жазықтар- ежелгі және қазіргі мұздықтардан еріген ағын сулары әсерінен мореналық материалдардың шайылып және шоғырлануынан пайда болған құмды, қиыршықтасты жазық.

Мұздықты кешенге орталық қазаншұңқыр (1), төбелі аймақ(2) және соңғы моренаның амфитеатры кіреді. Ол зандрлық жазыққа көшеді(4).

• Соңғы мұздану Ютландия түбегінде зандр жазықтарында сақталған

• Мұздықтардың жылжуынан пайда болған тау жыныстарының борпылдақ, тасымалданатын және жинақталатын материалды морена деп атайды.

Мореналардың түрлері мореналар үстілік ішкі Мұздық түбіндегі

Мореналардың түрлері

Рис. 2. мұздықта моренаның орналасу сызбасы Мореналар : А – бүйірлік; Б – ортаңғы; В – ішкі; Г – түбіндегі; Д – соңғы (А, Б, В, Г – негізгі морена түрлері)

Мұздықтардың еруі, мореналық жазықтардың қалыптасуы

Жер бедерін қалыптастырушы сыртқы күштер қатарына мұздықтардың әрекеті де жатады. Алып жатқан ауданы шағын болғанымен, тау мұздықтарының жер бедерін қалыптастырудағы әрекеті қарқынды жүреді. Мұздықтар, әсіресе биік тау басындағы тау жыныстарының үгілуі мен тасымалдануына себепші болады. Тау мұздықтары әрекетінен айрықша пішіндегі трогты аңғарлар (неміс. Trog — астау) қалыптасады. Мұздықпен өнделген тау жоталары үшкір шынды, беткейлері тік, терең шатқалды болып келеді. Ондай жер бедерін, әдетте, альпілік, ал мұздықтармен өңделіп, тасымалданған жыныстарды морена деп атайды.

Мұздықтардың әрекеті жер бедерінің қалыптасуына қандай әсерін тигізеді?

Солифлюкция (лат. Solum – топырақ, жер, fluctio – ағын) - таудың шымды беткейлерінде суға аса қанығып жібіген топырақтың және жұқа дисперсті грунттардың баяу тұтқырланып созылып ағуы. Солифлюкциялық процестер 2— 3°-тық еңістіктен басталады, ең әрекетті еңістігі 8— 15° беткейлерде жүреді, ал одан тіктеу беткейлерде жылжымалы құбылыстарға ауысады. Солифлюкция ауырлық күшінің әсерінен, топырақтың және оның астында жатқан тау жыныстарының қатуы мен жібуінен және криогендік процестер арқылы болады. Солифлюкция жоғары ендіктерде мәңгі тоң қабаттары дамыған аймақтарда (Полюстік Орал, Чукот түбегі, Аляска, Шпицберген) және биік тауларда (Памир, Тянь-Шань, Алтай таулары, Сібірдің оңтүстік және солтүстік- шығыс таулары) тараған. [1]

Валун — обломок горной породы, имеющий диаметр по длинным осям свыше 100 мм (мелкий валун). Неокатанный, остроугольный валун часто называют глыбой. В то же время, особенно крупные окатанные глыбы всегда называют валунами. Окатанность валунов и глыб может иметь различный генезис. Он может быть связан с обработкой в водных горных потоках в процессе транспорта. Окатанность валун может приобрести в ходе формирования морены. Определенная обработка острых рёбер валунов и глыб может приобретаться за счет эоловой деятельности — корразии и дефляции. К псевдокатанности валунов и глыб относятся результаты процессов десквамации.

Экзарация (от лат. exaratio — выпахивание), или ледниковое выпахивание — экзогенный геологический процесс разрушения ледником слагающих его ложе горных пород с последующим выносом продуктов разрушения в виде валунов, гравия, гальки, песка и глины. Для материковых и горных ледников выделяют зону экзарации, близкую к области питания, где ледник производит только разрушительную работу. Здесь образуются такие формы рельефа, как троги, бараньи лбы, курчавые скалы и др. Часто отсюда выносится весь осадочный чехол и обнажаются массивно-кристаллические коренные породы, на которых ледник формирует характерные борозды, шрамы и штриховку. Вне данной зоны экзарация также может проявляться, но параллельно с ледниковой аккумуляцией, в частности, при образовании друмлинов. В результате материковых оледенений в Европе сформировалась большая зона экзарации на территории Балтийского щита. В результате экзарации на территории Балтийского щита был удалён слой кристаллических пород толщиной 60 м.

Друмлиндер(ағылш. drumlin) — әдетте ішкі ядросы флювиогляциялық құмдардан, сыртқы беті мореналық шөгінділерден немесе байырғы жыныстардан құралған ұзынша төбелер. Биіктігі 20 м, ұзындыгы бірнеше жүз метрге дейін барады. Друмлиндер ескі мұздықтардың дамыған облыстарында, көбінесе жазықтарда, тау етектеріндегі аудандарда кездеседі Глыба в геологии и геоморфологии: Обособленный разломами участок земной коры, отличающийся от смежных строением, направлением или скоростью вертикальных движений. Поднятые глыбы — горсты, опущенные (хотя бы относительно) — грабены. Экзотические, или ледниковые, отторженцы, достигающие нескольких сотен метров в длину и ширину и десятков метров мощности. Перенесены ледниками на сотни километров от места первичного залегания. Грубообломочная осадочная горная порода (состоит из неокатанных обломков горных пород от 10 см и более в поперечнике

Курча вые ска лы — комплекс скалистых выступов из крепких горных пород, округлённых и отшлифованных движущимися ледниками. Представляют собой группы «бараньих лбов» . Курчавые скалы характерны для Карелии и Прибалтики (в частности, полузатопленные Рижским заливом). Обычно курчавые скалы обладают асимметрией склонов — пологие склоны, обращённые в сторону ледника, более сглажены по сравнению с обращёнными в другую сторону.

Жел эрозиясы Перевевает незакрепленные пески Выдувает непрочные пустынь породы, оставляя твердые барханы шағылдар Высушивает с поверхности породы, или помогая их разрушению. морских побережий

Жел әсерінен қалыптасқан жер бедерінің пішіндері- эолдық деп аталады. Дефляция –тау жыныстары мен топырақты желмен әкелген минералды бөлшектермен тегістеу, қырнау, және де ұнтақталған тау жыныстарды тасымалдау. Дефляция шөлді аймақтарда қарқынды өтеді. Желдің әсерінен жер бедерінің бір пішіндері қирап , үгілсе, басқалары пайда болады.

3. Осадочные процессы Жел әрекетінен қалыптасқан геологиялық үрдісті эолды деп атаймыз. 60 • коррозия – жел әрекетінен тау жыныстарының мүжіліп, жонуын атаймыз. • Дефляция – жел әрекетінен тау жыныстарының тасымалдануйын атаймыз.

Эолдық процестерінің келесі түрлері: 1. Дефляция- борпылдақ жыныстарды желмен үрлеп әкету. 2. Коррозия- тау жыныстарын тегістеу, қырнау. жел әрекетінен тау жыныстарының мүжіліп, жонуын атаймыз. 3. Топырақ пен құмдарды желмен тасымалдау 4. Аккумуляция- борпылдақ жыныстардың жинақталуы. Желмен тасымалданған құм массалары жартастарды қырнап, тегістеп “Тасты бағандар”, “Тасты саңырауқұлақтар” пішіндерін қалыптастырады.

Қозғалмалы құмдар өсімдіктердің тамырларымен тоқтатылмаған , жел әсерінен оңай жылжитын құмдар. Оларға шағылдар мен құм төбелер , құм қырқалар жатады.

Бекітілмеген немесе тоқтатылған құмдар шөлейттерде жиі кездеседі. Құм тізбегі- қатарлас орналасқан құмды жүйектер. Олар жел бағытына қатарлас түрде қалыптасады. Ұзындығы бірнеше км- созылып, биіктігі 70 -200 м-ге дейн болады. Көбінесе Орта Азия, Африка, Австралияда кездеседі.

Шағыл — шағын шөлді аймақта желдің әсерінен пайда болатын құм төбе. Мұндай төбелер жарты ай немесе орақ пішіндес болып келеді. Оның биіктігі бірнеше метр болады. Барханда өсімдік өспейді, сондықтан да жел әрекетіне бейім.

Жел жақ беткейі созылыңқы әрі түйетайлы (5 — 14), ық жақ беткейі қысқа, тікше (30 — 33), келеді. Айшыққа тірелген жел оны айналып өтеді де, екі шетін мүйіз сияқтандырып ілгері созып отырады. Желдің режиміне, бағыты мен күшіне байланысты биіктігі 150 м-ге дейін шағылды қырқалар, тізбектер, шағылды пирамидалар, тағы басқа пайда болады. Шағыл жылына бірнеше метрден бірнеше жүздеген метрге жылжып отырады. Онда өсімдік өспейді. Шағыл Орталық Азия мен Қазақстанның барлық құмды шөлдерінде( Қарақұм, Қызылқұм, тағы басқа) таралған.

Құмды шарлар Маңқыстау тауларында кездеседі

Сальтация — в геологии, скачкообразное движение частиц песка или снега, переносимых ветром. [1] Происходит главным образом в условиях пульсирующего (турбулентного) потока или волнения.

Ағынды сулардың іс-әрекеті Каньондар, жыралар, балкалар.

Деятельность текучих вод Овражно-балочный рельеф борозда Флювиальный рельеф Эрозионный пойма дельта острова балка русло овраг речная долина промоина Аккумулятивный

Овражно-балочный рельеф овраг борозда промоина балка

Флювиальный рельеф острова пойма дельта

Үгілген тау жыныстарын тасымалдауда ағын су әрекетінің алатын орны ерекше. Жаңбыр кезінде су беткейлер аркылы ағып, бір арнаға тоғысады. Ол әрі карай жер бетін тілімдеп, жыралар, сайлар жасайды. Тіпті жазық жердегі өзендер де еңкіштігі төмен, ағыны баяу болғанына қарамастан, өзімен бірғе көптеген жыныстарды тасымалдайды. Ал тау өзендері ағыны қатты болғандықтан қүм, саз сияқты майда жыныстармен қатар, өте ірі тастарды да ағызып әкетеді. Шөлді аймақтарда жаңбыр өте сирек болғанымен нөсерлетіп жауып, борпылдақ жыныстарды тез арада шайып, оларды өзімен бірге ағызып кетіп отырады. Сондықтан шелдердің басым көпшілігінде ежелгі және қазіргі ағын су әрекеті нәтижесінде түзілген жыралар мен сайлар, құрғақ өзен арналары кептеп кездеседі. Тау бөктеріндегі өзендер жер бедерін өте күшті тілімдейді, жыралар мен сайлардың жиілігі соншалықты, олар лабиринт сипатты болып кетеді. Өйткені мұнда көбінесе борпылдақ, бос жыныстар жинақталған әрі өзен ағыны еңкіштікке байланысты өте жылдам. Осындай жолмен түзілген жер бедерін бедленд деп атайды. Бедленд ағылшын тілінде "жаман жер" деген ұғымды білдіреді. Бедлендтер түгелдей жарамсыз жерлер больш табылады, олардың кең таралған аудандары: АҚШ жеріндегі Ұлы жазықтар, Орта Азияның, Кіші Азия және Үндістан түбектерінің тауалды жазықтары. Тұрақты ағыны бар ірі өзендер ағын әрекетімен өнделген үлкен аңғарлар арқылы ағады. Өзендердің қазу, шаю, тасымалдау және түндыру әрекеті өзеннің еңістігі мен ағыс жылдамдығына тәуелді. Өзен аңғарының кез келген бөлігінен тұнба жыныстарды кездестіруге болады, әсіресе өзен ағысы баяулап, атырау жасап құятын өзендердің сағасында олар өте қалың жиналады. Ағаш су әрекетінен түзілетін жер бедері пітттіндерін беті қалың мұз басып жатқан Антарктида мен Гренландия жерінен басқа барлық аймақтардан кездестіруге болады.

Бедленд —бірнеше белес, дөңдерден тұратын сазды топырақты құрғақ жер бедерінің пішіні.

Бұлақ (қайнар)-жер асты суының жер бетіне шығып жатқан бөлігі ü Үздіксіз ағып жататын ü Маусымдық ü Ритмикалық (ырғақты) Температурасы бойынша: суық, ыстық, қайнап тұратын

Жыралар –жер бетінің жауын-шашын мен қар суының бұзу әрекеті салдарынан пайда болған тік қабырғалы ойпаң формасы. Жер бетінде ағаштардың, өсімдіктердің жоқтығы, беткейлердің дұрыс жыртылмауы жыралардың түзілуіне себепші болады, ұзындығы кейде бірнешешақырымға, ені мен тереңдігі бірнеше ондаған метрге жетеді.

Жыралар

Жыраның түрлері

Жырада өсімдіктердің таралуы

Су ағыны – табиғаттың батыл күші Ағын су-қатты тау жыныстарын қирата отырып жер бедерінің эррозиялық түрлерін қалыптастырады.

Ағын судың нәтижесі сайлар мен жыралардың пайда болуы Речные долины

Абразия - Тау жыныстарының соқпа толкын немесе ағын күштерінен бірте-бірте мүжілу процесі Абразия(латынша: abrasіo -қыру, жону) — мұхиттардың, теңіздердің, көлдердің, өзге де су қоймаларын жағалауларындағы түп жыныстардың толқын мен ағын әсерінен механикалық бұзылуы мен мүжілуі. Әсіресе теңіз (мұхит) жағалауларының соқпа толқындар әсерінен Абразияға ұшырауы жиі кездеседі. Түп жыныстардың мүжілуі толқын күшінен ғана емес, сол толқын қозғалтқан тастар мен құм түйіршіктерінің соққылауы салдарынан да болады. Абразияға теңіз (мұхит) қайраңы да ұшырайды, алайда қайраңдағы Абразия жағалаулық Абразияға қарағанда бәсеңдеу жүреді. Теңіздер мен көлдердегі қайраңдық Абразия ондаған метр тереңдікке дейін байқалса, мұхиттарда бұл процесс 100 метрден астам тереңдіктердегі белдемдерде болады. Абразия түсінігін геологиядағы шайылу ұғымымен шатастырмау керек, себебі, шайылу барысында түп жыныстар емес, тек борпылдақ, болбыр жыныстар бұзылуға ұшырайды

Суффозия — топырақ қүрамындағы ерігіш тұздарға (хлор итті, хлор иттісульфатты, карбонатты түзілімдерге) тән өте ұсақ түйіршіктердің сіңбе сумен шаймалануы және жер асты суларымен ағызып әкетілуі нәтижесінде сол топырақтың микроагрегаттық қүрылым бірегейлігінің бұзылуы салдарынан осы өңірді көмкерген жамылғы таужыныстардың "отыруы", сөйтіп жер бетінде ойдым-ойдым ойыстардың пайда болуы. Әдетте дөңгелек пішінді болып келетін мұндай ойыстардың диаметрі 101500 м, тереңдігі 10 -200 м аралығында болып келеді; аэрофототүсіру суреттерінде өте анық байқалады

Тау жыныстарының суға ерітілген жерлерде аңғарлар мен карсты оймыштар пайда болады

Адамның іс-әрекеті Карьерлер, террикондар

АНТРОПОГЕНДЫ РЕЛЬЕФ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ЧЕЛОВЕКА каналдар плотиналар мен су қоймалары Карьерлер жолдар қалалар терриконы

Адамның іс –әрекетінен пайда болған жер бедерінің пішіндеріне келесілер жатады: -Оңтүстік аймақтардағы күріш пен басқа да ылғал сүйгіш дақылдарды өсіру мақсатындағы тау беткейлеріндегі террасалар; -ашық әдіспен тау жыныстарын өндірген кездегі пайда болған карьерлар; -террикондар- шахта маңындағы бос тау жыныстарының үйілгендері;

Антропогенді жер бедерінің пішіндері көбінесе пайдалы қазбаларды жер астынан өндіру аймақтарында байқалады.

Жер астынан жер бетіне көптеген бос тау жыныстары тасымалданып, конус тәрізді төбешелер пайда болады. Оларды террикон деп атайды.

XIII ғ Юань патшалығының әлеті алдында Луншен тау беткейлерін жыртып, күріш өнімдерін жинап алу мәселесі туды. Елді мекен таулы аймақта тұрғандықтан бұл өте күрделі мәселе болды. 400 жылдың ішінде Лонгжи террасалары бүкіл әлемге танылды.

Барлық террасалар теңіз деңгейінен 500 --1200 м биіктікте орналасқан.

Үгілу Физикалық Биологиялық Химиялық

Үгілу — жер бетінде немесе оған жақын маңдағы температура ауытқуларынан, атмосфераның судың және организмдердің химиялық және механикалық әсерінен таужыныстардың бұзылуы мен химиялық өзгеріске ұшырау процесі. Органикалық үгілуде де бактериялар, саңырауқұлақтар, қыналар, мүктер және т. б. организмдердің әсерінен болады. Олар таужыныстардың қуыстарында, жарықшаларында өніп-өсу барысында түрлі ерітінді заттар бөліп шығарады. Үгілу нәтижесінде жер бедерінің түрлі бітімдері қалыптасады.

• Биологиялық үгілу — тау жыныстары мен минералдардың механикалық және химиялық ыдырау үдірісіндегі өсімдіктер мен тірі ағзалардың әсері. Алуан түрлі өсімдіктер мен микроағзалар тіршілік барысында қоршаған ортаға көмірқышқыл газ бен әртүрлі қышқылдар бөліп, тау жыныстарының ыдырауына ықпал етеді. Сонымен, силикат бактерийлар фосфориттер мен дала шпатын ыдыратып, калий мен фосфор қышқылын бөледі. Кейбір темірбактерийлар темір байланыстарын бұзады. Ал майлы-қышқыл микроағзалар апатиттер мен силикаттарды ыдыратады.

Биологиялық ыдырау: өсімдіктердің тамырлары тереңге таралып, тау жыныстарын үгеді

Физикалық үгілу: әркелкі температураның әсерінен тау жыныстары үгілуге ұшырайды

Үгілу әрекеті нәтижесінде тау жыныстарының химиялық құрамы өзгеріске ұшырамаса физикалық үгілу, ал минералдық құрамы өзгеріске ұшырай отырып үгітілсе химиялық үгілу деп аталады. Тау жыныстарының кристалдық торларының температуралык, өзгерістер әсерінен кеңеюі мен сырылуының түрліше болуы физикалық үгілуге негіз болады. Бұл өзгерістер жыл маусымдары айқын ажыратылатын аудандар мен климат континенттілігі жоғары болатын, әсіресе тәуліктік температура үлкен айырмашылық жасайтын жерлерде каркынды жүреді. Мұндай аудандарда үгілу әсерінен киыршьқ тасты қорымдар түзіледі. Тау жыныстарындағы ұсақ. жарықшақтарға су кіріп, ол кеңейеді, түнге қарай мұз қатып, жарықтар одан әрі ұлғаяды. Мұндай құбылыс поляр маңы мен биік таулы жерлерге, сондай-ақ Сахара сияқты табиғаты "қатал" шөлдерге тән.

Химиялық үгілу • Химиялық үгілу– еру, гидратация және гидролиз үдірістері нәтижесінде өтеді. Гидратация – тау жыныстардың минералдарына судың қосылуы. • Гидролиз – Минералдар құрамынан судың жойылуы. K 2 Al 2 Si 6 O 16 калийлық дала шпаты. Значение химического выветривания: K – есть, но недоступен, прочно удерживается в минералах силами молекулярного притяжения: K 2 Al 2 Si 6 O 16 +2 H 2 O ↔ H 2 Al 2 Si 6 O 16 + 2 KOH I –үнемілік кезең KOH ↔ K+ + OH-

Химиялық үгілу дегеніміз — тау жыныстары мен минералдардың құрамындағы реакцияға тез түсетін заттардың (оттек, кемір қышқылы, тұздар, қышқылдар, негіздер) ауадағы су буының көмегімен өзгеруі және өзара әрекеттесуі нәтижесінде бұзылуы. Сондықтан химиялық үгілу ылғалды, ыстық климат жағдайындағы субтропиктер мен тропиктерге, сондай-ақ теңіз маңы аудандарына тән. Әдетте, үгілудің барлық әрекеттері қатар жүріп отырады, сондықтан айқын басымдылық танытатын әрекет түрі бірінші кезекте айтылады. Өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі де белгілі дәрежеде физикалық және химиялық үгілу әрекеттеріне қатысып, кейде тіпті оның жүру қарқынын күшейтеді. Өздерің тұратын өлкеде жер бедері пішіндерін қалыптастыруға қандай күштер әсер етеді? Мәтінге сүйене отырып, оларға нақты мысал келтіріңдер. Үгілген тау жыныстары салмағына қарай төмен сырғуы немесе тік беткейлерден етекке құлауы мүмкін. Олар кейде өздерімен бірге басқа да тау жыныстарын сырғытып, ілестіре кетеді. Етекке құлап түскенде тау жыныстары көбінесе өзара соқтығысып, сынып, ұсақталады. Неғүрлым майда бәлшектер желмен ұшырылып, шаңтозаңға айналады. Түптеп келгенде, үгілудің барлың түрлері биік таулардың аласаруына, керісінше неғұрлым ойыс жатқан жерлерді толтыру арқылы жер бедерінің тегістелуіне себепші болады.

Карстар Үңгірлер, шұңқырлар. Химиялық Ү. кезінде химиялық реакциялардың жүруінен таужыныстардың құрамы өзгеріске ұшырап, жаңа минералдар қалыптасады (мыс. , дала шпаты каолинге айналады).

Жерасты суларының әрекеті суда тез еритін әктас, тас тұзы, гипс сияқты жыныстар таралған аудандарда болады. Бұл жыныстарды су еріте отырып, бос кеністіктерді — кеуектерді қалыптастырады. Кеуектер ойылып, олардың орнында түрліше пітттіндегі қуыстар түзіледі. Тау жыныстарының суда еру процесі карст деп аталады. Карст пішіндері беткі ағын әрекеті әсерінен де пайда болады. Ондай жағдайда өзендер жер астына сіңіп кетіп, екінші бір бөлікте қайтадан жер бетіне ағып шығуы мүмкін. Карст пішіндерінің шетіндегі ең кең тарағаны — үңгірлер. Жер шарындағы ең ұзын үңгір — Аппалачта, ең терең үңгір — Кавказда орналасқан. Карст нәтижесінде қалыптаскан жер бедері пітттіндері Балқан және Кіші Азия түбектері мен Оңтүстік - Шығыс Қытай жерінде, Аппалач тау жүйесінде кең таралған.

Бұл қай үдіріс? Сипаттама беріңіз.

Терминдерге шолу: • • • Өзен арнасы Өзен аңғары Бүйірлік эрозия Түптік эрозия Суспензия Солтация Жүктеме Гидравликалық әрекет Өзен суының лайлылығы

Су эрозиясы Су эро зиясы ( лат. тілінен erosio — желіну) дегеніміз тау жыныстарының ағын су әрекетінен шайылып бұзылуы. Тамшылық эрозия Жауын шашын қарқынды жауатын аймақтарда айқын көрініс табады Беттік эрозия Беткейдегі шөгінді жыныстардың біркелкі шайылуы Сызықтық эрозия Кіші аумақтағы жер бетінің тілімденуі Бүйірлік эрозия Өзен жағалауының бұзылуы Түптік эрозия Өзен арнасы түбінің бұзылуы

Су ағынына су және жүктемелер жиналады. сол жағында су қозғалысынан шөгінділердің және оң жағында үгілк шөгінділерінің жиналуы көрсетілген

. Таулы өзендер мен су тасқыны кезіндегі жазық өзендері ірі кесілген материалдарды тасымалдайды. Кесек тау жыныстары үгіліп, үйкелесіп , домаланып малта тасқа, құмға , тұңбаға айналады. Жылдамдықтың азаю орында бұл материалдар үйіліп шоғырланады , оларды аллювий деп атайды.

Өзенмен тау жыныстарын тасымалдау түрлеріне келесі әрекеттер жатады: Сүйретілу Қарғымалы түрде (сальтация) Іліну түрде Еріген түрде

Өзен. • Өзен дегеніміз – өзінің табиғи арнасымен ағып жататын ағынды су.

Строение реки

Өзен торларына сипаттама

Өзен элементтері. • Бастау – өзен басталатын нүкте. Бұлақ. Көл. Мұздық. Батпақ. Өзендердің қосылуы.

Өзен элементтері. • Сағасы – теңіз, көл немесе су қоймаға өзен суйының құяр жері. Саға пішіні. Эстуарий – воронка тәрізді бір қолатты саға. Атырау – үшбұрышты, тармақталған өзен сағасы. Лиман – өзеннің теңіз жағасына қарай кеңейген және теңіз суымен басылған сағалық бөлігі

АТЫРАУДЫҢ ДАМУ ДИНАМИКАСЫ Дунай сағасындағы Килий қолатындағы атыраудың дамуы: 1 – Қара теңіздің жағалаулыө сызығы атырау қалыптасқанға дейін, ( XVIII ғ. ортасы), 2 – теңіз мүйісі, құм және ұлутастан құралған, 3 – атырау аралдарының қамыспен көмкерілуі, 4 – атыраудың құмды жағалауы.

Өзен жүйесі Өзен өзінің салаларымен қоса өзен жүйесін құрайды. Лена өзені алабының жүйесі. а лен нг тю рха ма алдан ти а Байкал көлі м олекм ви уч ур ма я ам га вилюй

Жазық өзені. • Жазық өзені– аз ғана еңістігі және жылдамдығымен сипатталатын жазықтағы өзен Мокша өзені. Мордовия.

Тау өзені. • Тау өзені–айтарлықтай үлкен еңістігі және жылдамдығымен сипатталатын тау және тау беткейлеріндегі өзен.

Шоңғал. • Шоңғалдар – ағын су жолындағы үлкен тастар. Шоңғал сызбасы. Отрада өзенінің шоңғалдары.

Сарқырама – судың өзен арнасын көлденең кесіп өтетін тік жартасты кертпештен құлап, тік ағуы. Сарқырама сызбасы. Игуасу өзеніндегі сарқырама ( Африка ).

Бұлақ, бастау (Ключ, родник) – жер бетіне шығып жатқан табиғи жер асты су көзі. Арынсыз ылғалды жылдарда, көктемде қар ерігеннен кейінгі және жауыншашынды кезеңдерде жер бетіне таяу жатқан грунт суы деңгейінің көтерілуінен пайда болады. Оны әдетте тұма деп атайды. Құрғақшылық жылдары, ылғалсыз жаз айларында мұндай бұлақтың суы тартылып қалады. Арынды артезиан (арынды) суынан бастау алып, сай-жылғаларда, өзен мен көл бойында немесе тау-тастардың терең жарықтарынан шығатын бұлақты қайнар деп атайды. Сонымен қатар әктасты, гипсті, карсты таулы аймақтарда, қыраттарда жер астындағы кең көлемді жарықтарды бойлай өзен секілді ағып, жер бетіне шығып жататын бұлақтың ерекше түрі воклюз деп аталады. Суы мол, өнімі тұрақты воклюздер Қазақстан жерінде Қаратауда, Шыңғыс тауында , Жайық бойындағы Индер тауында, Үстіртте т. б. аудандарда кездеседі. Кейде олардан жер астында кішігірім көлдер пайда болады. Бұлақ суларының температурасы оның бастауындағы сулы қабаттардың тереңдігіне, сол өңірдің абсолюттік биіктігіне, геотермиялық ерекшеліктеріне, жыл маусымына қарай әр түрлі болады.

Арық (каз. арық, тур. arık, узб. ариқ, ariq) — Орта Азия мен Қазақстан жерінде суармалы егістіктер үшін қолданылатын гидротехникалық жүйе. Өзен арнасынан арық ретінде судың басқа бағытта канал болып ағып өтуі де байқалады. Үлкен арықтар мен каналдарды анхор деп атайды. (узб. анҳор).

Өзен ағыстарына сипаттама v Жоғарғы өзен ағысының жер бедері көбінесе таулы болып келеді, сондықтан өзен ағысы тез, жылдам. v Орта өзен ағысы қыратты жерлерден, жазықтардан өтеді, сондықтан өзен арнасы кеңейіп, ағыс жылдамдығы орташа болады. v Өзеннің төменгі ағысында жер бедері ойпат пен жазыққа сәйкес келгендіктен, жылдамдық баяу болады.

№ 1 сызба. Өзен ағымы. Схема № 1. Течения реки. 1 — жоғарғы (верхнее), 2 — ортанғы (среднее), 3 — төменгі (нижнее).

• 6. Суреттегі өзен сипаттамасы

Өзен аңғары (русло-арна, пойма-жайылма, жағалауы), көлденең қимасы және жоғарыдан көрінісі: 1) жоғарғы; 2) орта; 3) төменгі ағысы

СТАДИИ РАЗВИТИЯ РЕК:

ЧЕМ БОЛЬШЕ УКЛОН, ТЕМ БОЛЬШЕ СКОРОСТЬ (U) И ЭРОЗИЯ

ПАДЕНИЕ И УКЛОН

ӨЗЕН ҚҰЛАМАСЫ vӨзен құламасы (падение реки) дегеніміз өзен бастауы мен сағасының айырмасы болып табылады. Мысалы: Волга өзенінің бастауы 226 м биіктіктен басталса, құятын жерінің биіктігі 28 м. Сонда өзен құламасы -198 м.

АРНАНЫ Ң Е Ң ІСІ v. Арнаның еңісі (уклон рек) дегеніміз - өзен құламасының өзен ұзындығына қатынасы. Мысалы: Волга өзенінің ұзындығы 3530 км, сонда арна еңістігі – 7, 2 см.

Өзен жылдамдығы v Өзен жылдамдығы мс өлшенеді. Өзен жылдамдығы арнаның әр бөлігінде әртүрлі болып келеді. Жағадан ортасына, өзеннің түбінен беткі жағына қарай жылдамдық күшейеді. v Өзен жылдамдығы әртүрлі әдістермен өлшенеді, мысалы, гидрологиялық қалытқы немесе гидрометриялық тікбұрыштар.

Өзендегі су режимі v Өзендегі су режимі су шығыны мен судың ағып кетуімен су шығыны судың ағып кетуімен сипатталады. v Су шығыны дегеніміз өзен арнасымен бір секунд ішінде Су шығыны ағып өтетін су мөлшері. Су шығыны куб. мсек өлшенеді. v Судың ағып кетуі дегеніміз ұзақ уақыт ішіндегі (ай, кетуі маусым, жыл) су шығыны.

Задание№ 1 (письменно). Определите: исток, устье, притоки, бассейн, водораздел, верхнее, среднее нижнее течения следующих рек: 1 группа Река Нил 2 группа Река Амазонка 3 группа Река Миссисипи 4 группа Река Енисей 5 группа Река Лена 6 группа Река Обь

ӨЗЕННІҢ ЭРОЗИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ Өзен арқылы тасымалданып келген қалдықтар өзеннің бұрынғы қалыптасқан негізгі қабатының үстіне шөгіп, жинақталады, яғни абразиялық материал құрайды; Су астындағы минералдардың еруінен қабаттардың түзілуі (маңызды орын алатын суда еріген органикалық қышқылдар); Судың гидравликалық әсерінен қалыптасқан қабаттағы кесек заттардың шайылуы (кесек заттардың тегістелуі); Қосымша мұз еріген кезде, су арнасындағы заттардың жоғары температурада үгілуінен эрозияның пайда болуы мүмкін.

ӨЗЕННІҢ АҒЫСЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ПАЙДА БОЛАТЫН ЭРОЗИЯ ТҮРЛЕРІ Тереңдік эрозиясы (глубинная) Жағалау эрозиясы (боковая)

Өзегі – су бетіндегі бірдей жоғары жылдамдық нүктелерін қосатын сызық. Өзегі түзу өзен арнасында ағыстың ортаңғы бөлігінде орналасады, сондықтан жағалау эрозиясы байқалмайды. (А) Өзегі ирек өзен арнасында ағыстың бір бөлігінен екінші бөлігіне қарай ауысқандықтан, жағалау эрозиясын толық байқауға болады. (Б)

Глубинная эрозия

Боковая эрозия

1 1 - терраса алаңы 2 - терраса шеті 3 - терраса жиегі 4 - терраса беткейі

ӨЗЕН ТЕРРАСАСЫНЫҢ ДАМУЫ

ӨЗЕН АҢҒАРЫ – негізінен өзендердің эрозиялық әрекеттерінің нәтижесінде пайда болатын жер бедерінің созылмалы пішіні; жер бетінің ғасырлар бойы аққан судың эрозиялық әрекетінен жуылыпшайылуы арқылы қалыптасқан, ұзына бойы иректеле созылған, бастауынан сағасына дейін түбі еңіс болып келетін, қазіргі кезде ағын арнасы бар бедердің терең теріс пішіні. Қалыптасу үрдісіне құбылыстара байланысты Тектон икалық Климат тық Мұздық Карст ық Эрозия лық

Речная долина Өзен аңғары

Өзен аңғарларының қалыптасу пішіні Эрозиялық аккумулятивті аңғарлардың қалыптасу үрдісі: I - жыра, II – өзен аңғары, III - аккумуляция, IV – динамикалық тепе теңдік (аяқталуы); 1 -5 - аллювий, 6 - беттік шқгінділер, 7 – тау жыныстары, 8 – алғашқы жыраның контуры.

Речная долина на равнине (вверху) и в горах (внизу):

Типы речных долин Морфологические типы речных долин (по Д. Г. Панову) 1 – ущелье; 2 – каньон; 3 – V-образная долина; 4 – асимметричная долина; 5 – ящикообразная долина; 6 – долина с террасами.

Өзен иректілігі (Извилистость реки) — 1) өзен арнасының бір бағыттан ауытқып отыратын бұрылыстары; 2) өзен арнасының бұралаңдығының көрсеткіші. Картадан арнасынан ауытқымай өлшенген өзен ұзындығының өзен бастауы мен сағасын косатын түзу сызықтың ұзындығына қатынасына тең. Өзен иректілігі иректік коэффициентімен сипатталады

Өзен иілімі

Өзен ирелеңі (Меандр) - өзен суының айналымы --салдарынан пайда болатын, өзен арнасының жоғарыдан қарағанда байқалатын иіні, бүгілісі. Өзен ирелеңі үлкен жайылмасы бар жазық жердегі өзендерге тән бұрылыстар, өзен ирелеңінің екі түрі бар: - тосын өзен ирелеңі — өзен аңғарындағы шайылмайтын берік телімдерді тасқынның айналып өтуінен пайда болады; - еркін өзен ирелеңі — тұрақты пішін жасамайды, уақыт өткен сайын арнасын өзгертіп және өзеннің ағыс бағытымен орын алмастырып отырады.

Өзеннің ирелеңділігі – өзен арнасының иректелу пішінінің дәрежесі. Өзеннің режіміне, алабы мен аңғарының геологиялық құрылысына және топырақ құрамына байланысты. Өзеннің ирелеңділігі коэффициентімен бастауы және сағасының арасындағы ұзындығының олардың арасындағы түзудің ұзындығына қатынасымен сипатталады

Меандрлар — өзендердің ирек арна жасап ағуы. Су тасқындары өзен жағаларының бір жерін жуып-шайып, бұзып, екінші жеріне апарып, қалдырып кетіп отыруының салдарьшан пайда болады ТЕРЕҢ ТІЛІМДЕЛГЕН (АҢҒАРЛЫҚ) меандралар ұлы мұз басу дәуіріндегі мұздардың еруінен кейінгі су тасқынының әсерінен пайда болған, бұл жағдайда өзенмен қатар оның аңғары да меандра жасайды. ЕРКІН (АРНАЛЫҚ) осы күнгі су тасқындарының әсерінен пайда болады. Мұнда тек өзен арнасы ғана өзінің аңғарының жайпақ түбінде меандр жасайды.

Образование меандр

Меандрлану себебі § Арна ағынындағы циркуляция (Великанов М. А. , 1948 а); § Түзу арнаның тұрақсыздығы (Кондратьев Н. Е. , 1954; Замышляев В. И. , 1983) § Ирелең арнаның динамикалық тұрақтылығы (Маккавеев Н. И. , 1955; Чалов Р. С. , 1979). Ағынның ішкі гидродинамикалық құрылымына байланысты (Великанов М. А. , 1950).

МЕАНДРЛАР МЕАНДРЛЫ АРДА ӨЗЕНІ АЛТАЙ ТАУЫНЫҢ МЕАНДРЛЫ ӨЗЕНДЕРІ

Меандр река Припять, Европа

Меандр

Излучина на реке Акколь, горы Алтай

Меандр

Меандр на реке Плоутница

Меандр в Греции

Меандр

Өзен жайылмасы мен арнасы

ЕСКІ АРНА § өзендерінің ирелеңдеп ағу нөтижесінде негізгі арнадан бөлініп қалған көлдер немесе батпақты жерлер. Өзен жайылмаларында орналасады.

Satellite photo of the w: Songhua River, just west of Haerbin, northeast China.

Ескі арна МӘСКЕУ ӨЗЕНІНІҢ ЕСКІ АРНАСЫ

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ РЕК Судоходство Получение гидроэнергии

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ РЕК Вылов рыбы Для бытовых и хозяйсвенных нужд