Stres i jego zwalczanie opracowała prof Grażyna Bartkowiak

Stres i jego zwalczanie opracowała: prof. Grażyna Bartkowiak

Sytuacje trudne Sytuację kiedy naruszona zostaje równowaga między poszczególnymi elementami, (tj. między zadaniami, czynnościami oraz warunkami zewnętrznymi i wewnętrznymi podmiotu), nazywamy trudną.

Trudności subiektywne i obiektywne Jeżeli naruszenie równowagi pomiędzy podstawowymi elementami wynika z cech podmiotu, a jednostka mimo sprzyjających warunków zewnętrznych nie potrafi wykonać określonych czynności czy podejmować określonych zadań ze względu na stan swojego organizmu (np. zmęczenie, choroba, itp. ), mówimy o trudnościach subiektywnych. W odróżnieniu od nich trudności obiektywne wynikają z cech samego zadania czy warunków zewnętrznych, w jakich zadanie ma być wykonane (np. wykonywanie czynności w warunkach dużego hałasu, itp. ).

Podstawa stresu Jest nią sytuacja trudna, w której bądź nie możemy skutecznie realizować podjętych działań (sytuacja zakłócenia), bądź jesteśmy pozbawieni cennych dla nas wartości, np. w trakcie rozłąki z rodziną lub w sytuacji deprywacji - w przypadku braku doznawania szacunku ze strony innych ludzi, itp. Innym przykładem sytuacji trudnej jest przeciążenie, tzn. taka sytuacja, kiedy człowiek wykonuje określone czynności na granicy zagrożenia fizycznego i społecznego. Sytuacja ta występuje wtedy, kiedy naruszenie określonej wartości nie dotyczy nas bezpośrednio lecz osób, na których nam zależy.

Pojęcie „stresu” Zostało wprowadzone do biologii przez wybitnego uczonego kanadyjskiego H. Selye’go. Badacz ten na podstawie badań nad funkcjonowaniem ustroju ludzkiego stwierdził, że organizm stykając się z czynnikami, które są dla niego szkodliwe, reaguje na nie pewnym swoistym zespołem zmian, niezależnie od specyficznych właściwości czynników wywołujących te zmiany. Te swoiste zmiany wywołane w organizmie zostały początkowo nazwane „stopniem zużycia się ustroju”, a potem mianem stresu, który może być wywołany zarówno przez czynniki fizyczne jak i psychologiczne.

Jak rozumiemy pojęcie „stres”? Najczęściej jako wewnętrzny stan organizmu, będący reakcją na wszelkiego rodzaju obciążenia (przeszkody), które zakłócają lub zaburzają procesy regulacji psychicznej i wywołują tym samym silny stan napięcia emocjonalnego. Innymi słowy stres występuje w chwili, kiedy człowiek nie może poradzić sobie w sytuacji, w której się znajduje i nie jest w stanie kontrolować tejże sytuacji.

Jak rozumiemy pojęcie „stres”? Innym ważnym czynnikiem wystąpienia stresu jest „waga problemu” (wartość, której nie udaje nam się uzyskać, bądź którą tracimy w naszym życiu). Im wyżej oceniamy stan, którego nie jesteśmy w stanie osiągnąć bądź właśnie przestał być naszym udziałem, tym silniej odczuwamy stres.

Stres traktowany jest jako reakcja organizmu na nowe wymagania środowiska. Może mieć także charakter pozytywny (np. nieoczekiwana, bardzo wysoka wygrana na loterii, awans wymagający zmiany miejsca pracy i jej charakteru) i nie jest o tyle czymś strasznym w życiu człowieka, o ile nieuniknioną częścią jego życia, z którą musi nauczyć się sobie radzić.

Stres wiąże się z koniecznością przystosowania się do zmian w naszym życiu Niektóre badania ujmują stres jako naturalną reakcję na zmiany spowodowane konsekwencjami biegu życia, tj. zmianami urody, odejścia z domu rodzinnego, przyjścia na świat nowego domownika, itp.

Fazy stresu: p. Pierwsza faza stresu - następuje faza reakcji instrumentalnych, kiedy obserwujemy naszą wzmożoną mobilizację przejawiającą się we wzroście szybkości i intensywności reakcji. p. Faza reakcji na stres - faza krytyczna, pojawia się wraz ze wzrostem natężenia stresu. Występuje ona wtedy, gdy natężenie stresu przekracza nasz próg odporności na stres. Mamy wówczas kłopoty z koncentracją uwagi, występują wyraźne przejawy reakcji emocjonalnych, takie jak gniew, strach czy lęk.

Fazy stresu, cd. p. Faza reakcji obrony przed stresem – obserwujemy wtedy, wzmożony stan napięcia emocjonalnego. W tej fazie często występuje agresja, która przejawia się zarówno w ataku fizycznym (pobicie, itp. ) jak i werbalnym (przekleństwa, groźby, itp. ). Niekiedy agresja bywa skierowana do wewnątrz, tzw. samoagresja - zachowania skierowanego na samego siebie (np. okaleczenie się przez więźniów). Oprócz agresji istnieje wiele innych form reakcji na nadmiernie silny stres. Do często występujących należą: ucieczka, wycofywanie się, fantazja, itp.

Do czynników zwiększających odporność na stres zaliczamy: prealistyczną, nie zaniżoną samoocenę; pumiarkowany trening w radzeniu sobie w sytuacjach stresowych; pposiadanie wysokich kompetencji w zakresie rozwiązywania określonego typu problemów; pwsparcie w rodzinie lub ze strony bliskich osób.

Wyuczona bezradność jako następstwo stresu W zasadzie każdy człowiek ma do czynienia z trudnymi sytuacjami, zdarzeniami, na które nie ma wpływu. Jeśli wysiłki człowieka nie zwiększają skuteczności jego działania, na skutek stałego powtarzania się negatywnych doświadczeń w jego zachowaniu następują zmiany, które noszą nazwę wyuczonej bezradności.

Zmiany te dotyczą: psfery intelektualnej (poznawczej); psfery motywacyjnej; psfery emocjonalnej.

Należą do nich: ppogorszenie wykonywania zadań; pniezdolność do uczenia się od nowa i kontrolowania własnego działania, gdy jest to możliwe; pbrak motywacji do działania.

Wielkość tych reakcji zależy od wielu czynników, między innymi: pod długotrwałości doznawania bezradności; pod częstości jego powtarzania; pod znaczenia dla danej osoby tej sfery działań, w których doświadczyła bezradności;

Czynniki, które łagodzą i zapobiegają poczuciu bezradności. Są to: pistnienie doświadczeń w zakresie radzenia sobie z sytuacją trudną (posiadanie w swojej biografii doświadczenia radzenia sobie ze stresem, kontrolowania sytuacji czy przezwyciężania określonych trudności); nprzewidywalność jako czynnik służący redukowaniu niepewności; nprzekonanie o sprawowaniu kontroli; nspecjalne terapie.

Integracyjny model radzenia sobie ze stresem Źródło: F. Terlak 1995, s. 288

Jak to wynika z tabeli jedną z podstawowych strategii preferencyjnych jest przystosowanie się do wymagań i możliwości środowiska, szkoły, zawodu, rodziny. Przystosowanie to wymaga pracy nad rozwojem swoich możliwości, tak aby człowiek sprostał codziennym, stresowym zdarzeniom życiowym. Nie zawsze jest to w pełni możliwe, jednakże rozbieżność między poziomem wymagań środowiska, a możliwościami jednostki prowadzi w efekcie do przejścia od strategii prewencyjnej do strategii zwalczania stresu.

Podstawowym czynnikiem wzmacniającym, który podtrzymuje różnorodne zachowania przez stosunkowo długi czas jest potwierdzenie własnej kompetencji (a więc przeświadczenia o znajomości problemu, umiejętności poradzenia sobie z nim, itp. )

Potwierdzeniem tego staje się uzyskiwanie panowania nad własnym środowiskiem zewnętrznym czy wewnętrznym (np. walka z chorobą). To, w jakim stopniu człowiek jest przekonany o możliwości kierowania własnym losem (a więc o ile posiada kontrolę wewnętrzną w przeciwieństwie do ludzi o umiejscowieniu kontroli zewnętrznej, którzy są przekonani o swojej determinacji przez środowisko w takim stopniu, że to co mogliby zrobić nie zmieniłoby ostatecznego rezultatu), warunkuje jego umiejętność radzenia sobie w sytuacji stresowej.

Trzecia strategia wymaga zmiany wzorców zachowań, które wywołują stres, takich jak: pnadmierna wrażliwość emocjonalna; pnerwowość (reaktywność) przejawiająca się ustawicznym poczuciem zagrożenia; prywalizacja, dominacja, wrogość, itp. Zmiana ukształtowanych nawyków w zachowaniu człowieka jest procesem długotrwałym, wymagającym zaangażowania własnego, a niekiedy pomocy ze strony otoczenia czy wręcz ingerencji psychoterapeuty.

Czwarta strategia prewencyjna wiąże się z rozwojem odporności na stres w zakresie możliwości: pfizjologicznych; ppsychologicznych; pintelektualnych (poznawczych); pspołecznych; pekonomicznych.

Możliwości fizjologiczne Troska o nie sprowadza się do prowadzenia higienicznego stylu życia, unikania zagrożenia w postaci infekcji i innych chorób, unikania ryzyka chorób psychosomatycznych (np. nikotyny, alkoholu, itp. )

Możliwości psychologiczne można optymalizować przez: pwzrost zaufania do siebie i innych; ppoczucie kontroli nad otoczeniem; prealistyczną, nie zaniżoną samoocenę.

Możliwości intelektualne (poznawcze) rozwijają się przez: pzdobywanie wiedzy kompetencji (umiejętności radzenia sobie z konkretnymi problemami praktycznymi;

Możliwości społeczne człowieka zwiększają się kiedy: prozszerza się krąg jego znajomych; ppotrafi on nawiązywać przyjaźnie; pw miarę bezkonfliktowo współżyć z innymi ludźmi; posiągać cele działając w grupie; pmobilizując innych do działania.

Ekonomiczne możliwości człowieka zapobiegające ewentualnemu stresowi to: pniezależność ekonomiczna; pzdolność do zarobkowania; pmożliwość uzyskania wsparcia ze strony instytucji społecznych.

Zwalczanie stresu obejmuje pięć strategii

Pierwsza strategia zwalczania stresu Zaleca rejestrowanie czynników wywołujących stres (stresorów) i objawów stresu, tak szybko jak to jest możliwe, aby zapobiec stanom chronicznym. Wczesne wykrywanie stresorów pozwoli bowiem często ograniczyć ich zasięg, przygotować się do walki, itp. . Wszelkie późniejsze formy walki ze stresem mają szanse na powodzenie, jeśli zostanie on wcześniej zidentyfikowany.

Druga strategia zwalczania stresu Sprowadza się do oceny możliwości człowieka w obliczu stresu. Człowiek ocenia swoje szanse w przyszłej walce. Ta ocena staje się podstawą przygotowania do efektywnej walki ze stresem. Strategia ta stanowi w zasadzie początek zmagań ze stresorem.

Trzecia strategia zwalczania stresu p. Koncentruje się na próbie eliminowania czynników stresowych w następujących aspektach: nrozwiązywania problemów; nstanowczości; nobniżania wrażliwości.

Rozwiązywanie problemów Wydaje się być najważniejszą racjonalną próbą poradzenia sobie ze stresem. Rozwiązując problem pozbywamy się bowiem przyczyny stresu. Problemy wywołujące stres są problemami trudnymi, dlatego też nie zawsze można zastosować taką strategię.

Stanowczość Oznacza konsekwentne usiłowanie zwalczania stresu, mimo piętrzących się trudności, w sytuacji gdy widzimy, że walka nasza ma sens i przybliża nas do zamierzonego celu.

Obniżenie wrażliwości Wiąże się z podjęciem działania mającego na celu przyzwyczajenie się do bodźców, przedmiotów, które poprzednio wywoływały negatywne reakcje, np. fobie, lęki. Obniżenie wrażliwości dokonuje się poprzez zwiększenie tolerancji człowieka na zbliżone bodźce lub przedmioty, aż wreszcie nastąpi wygaszenie reakcji. Zazwyczaj proces ten odbywa się pod kontrolą terapeuty (psychologa). Wrażliwość na stresy wiąże się także z określonym typem układu nerwowego, co sprawia, że działania te mogą być mniej lub bardziej skuteczne.

Czwarta strategia zwalczania stresu Realizuje się ją wówczas, gdy zawiodą strategie poprzednio stosowane, a szczególnie eliminowanie czynników stresowych. Obejmuje ona: pprzepracowanie intelektualne sytuacji; pzaprzeczenie rzeczywistości; pkoncentrację uwagi na zadaniu.

Intelektualne przepracowanie sytuacji Sprawia, że człowiek nie musi reagować na sytuację, jaka jest mu dana, lecz może za pomocą swojej wyobraźni określić sytuację, tak aby dopasować ją do swoich potrzeb, motywów, uznawanych wartości, zmniejszyć zagrożenie i zdobyć nad nią kontrolę. Dzięki takiej kontroli można dłużej znosić jakiś nieprzyjemny stan, uczucie głodu, ból, itp. .

Zaprzeczenie rzeczywistości Tolerowanie stresu wymaga niekiedy ucieczki od rzeczywistości poprzez mechanizmy obronne: pwyparcia (zapominanie rzeczy przykrych); pkompensacji (niepowodzenia na jednym polu, mogą zostać zastąpione sukcesami na innych. Wszystkie te działania nie rozwiązują problemu, który wywołał stres, ale obniżają poziom napięcia emocjonalnego (zdenerwowania) pozwalając przetrwać trudny okres.

Skoncentrowanie uwagi na zadaniu Sprawia, że człowiek koncentruje uwagę na czynniku stresowym bardziej niż na reakcji emocjonalnej, która go wywołuje. Pozwala to na stworzenie dystansu między stresorem a człowiekiem będącym w stanie stresu. Dopiero wówczas można bardziej obiektywnie ocenić rzeczywiste zagrożenie i wykorzystać dotychczasowe doświadczenia z podobnymi sytuacjami bądź znaleźć nowatorskie rozwiązanie.

Dziękuję Państwu za uwagę