SHMP Rrjetet për komunikime pa tela dhe sistemet

SHMP Rrjetet për komunikime pa tela dhe sistemet celulare

Kapitulli II Sistemet komunikuese mobile celulare Pjesa 2

Interfejsi ajror - Um (1) • E lidh stacionin mobile (MS) me stacionin bazë (BTS) • Kanalet komunikuese realizohen me kombinim të teknologjive FDMA dhe TDMA • FDD, ndarja e up-linkut dhe down-linkut

Interfejsi ajror - Um (2) Brezi frekuencor ndahet në nën breze me gjërsi nga 200 Khz përkatësisht në bartësat frekuencor në distancë 200 Khz • GSM 900 – 124 kanale (bartësa frekuencor) te bazuar ne FDMA • DCS 1800 – 374 kanale FDMA, maksimalisht • PCS 1900 – 299 kanale FDMA, maksimalisht • 1 deri 3 bartësa frekuencor i ndahen një celule – Për ngarkesa normale të komunikacionit • Deri në 6 frekuenca për celulë – Në zona me dendësi të madhe të parapaguesve

Interfejsi ajror – Um (3) • Çdo bartës frekuencor është i ndarë në 8 intervale (sllota) kohore që e formojnë një kornizë • Kohëzgjatja e një kornize është 4, 615 ms • Çdo sllot brenda një kornize paraqet një kanal fizik TDMA – Kohëzgjatja e një slloti është 0, 577 ms – Çdo kanal e shfrytëzon bartësin në kohëzgjatje 0, 577 ms çdo 4, 615 ms – I njëjti sllot përdoret për up-link dhe down-link, me zhvendosje kohore prej 3 sllotësh • Kornizat organizohen në multikorniza, superkorniza dhe hyperkorniza

Interfejsi ajror - Um (4) Organizimi hierarkik: kornizë, multikornizë, superkornizë dhe hyperkornizë • Multikorniza e trafikut – 26 korniza • Multikorniza e informacioneve kontrolluese – 51 korniza : • 51 multikorniza me nga 26 korniza ose 26 multikorniza me nga 51 korniza e formojne superkornizen • 2048 superkorniza e formojne hyperkornizen – 3, 5 H – 2 715 648 korniza

Interfejsi ajror - Um (5) Organizimi hierarkik: kornizë, multikornizë, superkornizë dhe hyperkornizë hyperframe 0 1 2 . . . 2045 2046 2047 3 h 28 min 53. 76 s superframe 0 1 0 2 . . . 1 48 . . . 49 24 50 6. 12 s 25 multiframe 0 1 . . . 0 1 24 2 120 ms 25 . . . 48 49 50 235. 4 ms frame 0 1 slot . . . 6 7 4. 615 ms 577 µs

Interfejsi ajror - Um (6) • Transmetimi i informacioneve në „Bursta“ – Bursti normal, perdoret per transmetimin e informacioneve burimore dhe sinjalizimit – Bursti për korrigjimin e oscilatorit lokal të MS, shmangjen e interferences me kanale fqinje – Bursti për sinkronizim, sinkronizimi i MS me BTS – Bursti për akses, vendojen e lidhjes MS-BTS – Dummy burst, nëse nuk ka informacione të transmetohen në sllot

Interfejsi ajror - Um (7) • Bursti normal – Transmetimin e informacioneve burimore dhe sinjalizimit – Përbehët prej 148 (2 x 74) bitëve, kohezgjatja e burstit 546, 5 µs – Koha e mbetur 30, 5 µs përdoret si „hapësirë mbrojtëse“ per t‘iu shmang interferences me burstët tjerë për shkak të vonesave të ndryshme – Nëse i tërë slloti prej 577 µs, plotësohet me bita rezulton në 156, 25 bita – Çdo kanal fizik TDM e ka shpejtësinë 33, 8 kbit/s – Çdo bartës frekuencor transmeton 270 kbit/s nëpër interfejsin Um.

Interfejsi Ajror - Um (8) • Tre bitat e pare dhe te fundit te burstit normal jane zero – Permiresimin e performancave te marresit • Sekuenca per trajnim – Perbehet prej 26 bitave – Adaptimin e parametrave te marresit ne karakteristikat e mediumit transmetues – Per ta zgjedhur sinjalin me te fuqishem te transmetimi multipath • Flegu S tregon se çka përmban fusha e të dhënave – Perbehet prej 2 x 1 bitave – Informacione te shfrytezuesit – Informacione kontrolluese te rrjetit

Interfejsi ajror - Um (9) Kanalet - TDMA/FDMA ku e nc a 935 -960 MHz 124 kanale (200 k. Hz) Down-link fre 890 -915 MHz 124 kanale (200 k. Hz) Up-link Struktura e kornizave me te larta koha Korniza TDMA 1 2 3 4 5 6 7 8 4. 615 ms sloti kohor (normal burst) guard space tail 3 bits user data S Training S user data tail 57 bits 1 26 bits 1 57 bits 3 guard space 546. 5 µs 577 µs

Interfejsi ajror - Um (10) Kanalet logjike • Traffic Channels - TCHs – Numri maksimal i TCHs është 8 • 8 perdorues shërbehen njëkohësisht • Control Channels – CCHs – Së paku një kanal CCHs për celulë • Nëse ekziston vetëm një bartës në celulë, ekzisojnë vetëm 7 TCHs. • Alokimi – Kanalet TCHs dhe CCHs alokohen (mapohen) në kanale fizike në bazë të renditjes së caktuar

Interfejsi ajror - Um (11) • Kanalet e trafikut (TCH-Traffic Channels) – TCH/F (full-rate TCH) 22, 8 kbit/s për transmetimin e të folurit – TCH/H (half-rate TCH) 11, 4 kbit/s, të folurit – TCH/4, 8 kbit/s; TCH/9, 6 kbit/s; TCH/14, 4 kbit/s për transmetimin e të dhënave

Interfejsi ajror – Um (12) • Kanalet per sinjalizim (CCH - Control Channels) – BCCH (Broadcast Control Channel) • FCCH (Frequency Correction Channel) • SCH (Synchronization Channel) – CCCH(Common Control Channels) • PCH (Paging Channel) • RACH (Random Access Channel) • AGCH (Access Grant Channel) – DDCH (Dedicated Control Channel) • SDDCH (Stand Alone Dedicated Control Channel) • SACCH (Slow Associated Control Channel) • FACCH (Fast Associated Control Channel) Shembull: C 1 C 2 C 1 XC 1 C 2

Adresat në GSM (1) • IMSI (International Mobile Subscriber Identity) – Identifikues i vecante qe i ndahet parapaguesit; perbehet prej: – MCC (Mobile Country Code), 3 shifra decimale, p. sh. 232 (Austria), 212 (Monaco), 293 (Sllovenia), 276 (Shqiperia) (sipas ITU-T E. 212): – MNC (Mobile Network Code), 2 shifror, p. sh. 01 (rrjeti mobil A 1, Austri) – MSIN (Mobile Subscriber Identification Number), maksimalisht 10 shifra decimale, numer per identifikimin e parapaguesit ne rrjetin shtepiak • MSISDN (Mobile Subscriber ISDN Number) – Numri telefonik i vertete i parapaguesit mobil eshte MSISDN (sipas ITU-T E. 164): – CC (Country Code), deri ne tri shifra decimale, p. sh. 43 (Austria), 1 (USA), 355 Shqiperia – NDC (National Destination Code), zakonisht 2 -3 shifra decimal, p. sh. 664 (A 1), 44, 45 (VALA), 49 (IPKO) – SN (Subscriber Number), maksimalisht 10 shifra decimale

Adresat në GSM (2) • MSRN (Mobile Station Roaming Number) – MSRN e ka strukturen e njëjtë sikur MSISDN – Eshtë numër i përkohshëm i varur nga lokacioni – Caktohet nga VLR per cdo MS qe ndodhet ne zonen e VLR-se – Thirrjet rrugohen deri te MS duke e përdorur numrin MSRN – Sipas kerkeses numri MSRN dergohet nga HLR te GMSC • TMSI (Temporary Mobile Subscriber Identity) – Përdoret per ta mshehur identitetin e parapaguesit, ka vetem rendesi lokale – VLR e zgjedh TMSI dhe e nderron periodikisht Ka vetëm rëndësi lokale – Varet nga operatori dhe mund te perbehet deri ne 4 bajt – Sëbashku me LAI aktuale, TMSI mundeson identifikimin e parapaguesit, dmth per komunikime ne shkuarje numri IMSI zëvendësohet me numrat (TMSI, LAI).

Adresat në GSM (3) • LAI (Location Area Identity) – Identifikues unik, i caktohet LAs (Location Area) dhe përbehet prej: – CC (Country Code), deri ne 3 shifra decimale, p. sh. 355 (Shqiperia), 43 (Austria), 1 (USA) – MNC (Mobile Network Code), 2 shifra decimale, p. sh. 01 (A 1) – LAC (Location Area Code), maksimalisht 5 shifra decimale, ose maksimalisht 2 x 8 bita te paraqaiture në kodin heksadecimal (LAC < FFFFhex) • IMEI (International Mobile Equipment Identity) – Identifikues unik; është numër serik i caktuar nga prodhuesi i pajisjes, regjistrohet nga operatori i rrjetit, regjistrohet ne EIR – Permes IMEI identifikohen pajisjet qe jane ne funksion, jashtefunksionit, te vjeteruara, te vjedhura. – Per kete qellim IMEI klasifikohen ne njeren prej ketyre tri kategorive brenda EIR: – Lista e bardhë, lista e zezë, dhe lista e përhimtë

Adresat në GSM (4) Equipment Identification Register MSC BSC Authentication Centre EIR Home Location Register AUC HLR SIM BTS BSIC CI LAI IMEI Visitor Location VLR Register IMSI IMEI IMSI MSISDN MSRN TMSI SIM - Subscriber Identity Module EIR - Equipment Identification Register AUC - Authentication Centre HLR - Home Location Register VLS - Visitor Location Register BSC - Base Station Controller BTS - Base Transceiver Station MSC - Mobile Switching Centre IMSI MSISDN MSRN LMSI TMSI LAI MSISDN - Mobile Subscriber ISDN Number TMSI - Temporary Mobile Subscriber Identity MSRN - Mobile Station Roaming Number LMSI - Local Mobile Station Identity IMEI - International Mobile Equipment Identity IMSI - International Mobile Subscriber Identity BSIC - Base Transceiver Station Identity Code CI - Cell Identity LAI - Location Area Identity

Kodet shtetërore mobile (E. 212) Europa 2 xx Albanien Andora Armenien Belarus Belgien Bosnien Bulgarien Dänemark Deutschland Estland Finnland Frankreich Georgien Gibraltar Griechenland Irland Island Italien Jugoslawien Kroatien Lettland Litauen Luxemburg Malta Moldau Monaco Niederlande Norwegen 276 213 xxx 257 206 218 284 233 262 248 244 208 282 266 202 274 222 220 219 247 246 270 278 259 212 204 242 Österreich 232 Polen 260 Portugal 268 Rumänien 226 Russland 250 Schweden 240 Schweiz 228 Slowakei 231 Slowenien 293 Spanien 214 Türkei 286 Tschechien 230 UK 234 + 235 Ukraine 255 Ungarn 216 Zypern 280 Nordamerika 3 xx Haiti 372 Kanada 302 Kuba 368 Mexiko 334 USA 310 -316 Asien 4 xx Afghanistan Bangladesch Bahrain China 412 470 426 460 Hongkong 454 Indien 404 Irak 418 Iran 432 Israel 425 Japan 440 -441 Jemen 421 Jordanien 416 Laos 457 Libanon 415 Mongolei 428 Nepal 429 Nord-Korea 467 Oman 422 Pakistan 410 Saudi Arabien 420 Sri Lanka 413 Süd-Korea 450 Syrien 417 Taiwan 466 Vietnam 452 Ozeanien 5 xx Australien Indonesien Malaysia Neuseeland Philippinen Singapur Thailand 505 510 502 530 515 520 Afrika 6 xx Ägypten Algerien Angola Äthiopien Benin Botsuana Burundi Ivorküste Dschibuti Eritrea Gabun Gambia Ghana Guinea Kamerun Kap Verde Kenia Kongo Liberia Libyen Malawi Mauritius Mosambik Namibia Nigeria Ruanda Sambia 602 603 631 636 616 652 642 612 638 636 628 607 620 611 624 625 639 629 618 606 650 617 643 649 614 621 635 645 Senegal Simbabwe Somalia Sudan Südafrika Swasiland Tansania Tunesien Tschad Uganda 608 648 637 634 655 653 640 605 622 641 Süd-Amerika 7 xx Argentinien Brasilien Bolivien Chile Costa Rica Ecuador El Salvador Guayana Honduras Kolumbien Nicaragua Panama Pararguay Peru Surinam Uruguay Venezuela 722 724 736 730 712 740 706 738 708 732 710 714 744 716 748 734

Rrjeti GSM VALA (1) • Vala – Operator i rrjetit per komunikime mobile ne territorin e Kosoves i bazuar ne sistemin GSM 900 dhe GSM 1800 – Ofrues i sherbimeve telekomunikuese mobile – Eshte operatori i pare mobil i licensuar nga ART ne territorin e Kosoves – Vala eshte njesi biznesi ne kuader te PTK SH. A. – Njesite tjera te biznesit ne kuader te PTK SH. A. • Posta e Kosoves • Telekomi i Kosoves (telefonia fikse) • Darda. Net, ofruesi i sherbime te Internetit

Rrjeti GSM VALA (2) Mbulueshmëria e rrjetit Vala Vendbanimet në të cilat është i shtrirë rrjeti Vala janë: Prishtina, Peja, Prizreni, Gjakova, Gjilani, Besiana, Ferizaji, Mitrovica, Deçani, Vushtrria, Drenasi, Theranda, Skenderaj, Vitia, Malisheva, Rahoveci, Xërxe, Dragashi, Lypjani, Shtime, FushëKosova, Kaçaniku, Klina, Kijeva, Dardana, Zhuri, Hani i Elezit, Juniku, Hajvalia, Orllani, Mushtishta, Korisha etj. Roamingu Momentalisht janë mbi 180 operatorë nga 85 shtete të ndryshme, me të cilat ekziston marrëveshje per roaming

Rrjeti GSM VALA (3) Arkitektura e rrjetit VALA • Tri nensistemeve • RSS (Radio Subsystem) • NSS (Network and Switching Subsystem) • OMS (Operation and Maintanance Subsystem) • Përbëhet nga • Tre MSC/VLR • Nje HLR • Pese BSC • Shtate LAI te kontrolluara nga 5 BSC • Te gjitha pajisjet jane te prodhuesit Alcatel

Rrjeti GSM VALA (4) Arkitektura e rrjetit VALA • LAI i parë përfshinë regjionin e Prishtinës dhe Besianës dhe kontrollohet nga BSC-ja e parë dhe e tretë • LAI i dytë përfshinë regjionin e Gjilanit dhe kontrollohet nga BSC-ja e katërt dhe e pestë • LAI i tretë përfshinë regjionin e Ferizajit dhe kontrollohet nga BSC-ja e parë dhe e tretë • LAI i katërt përfshinë regjionin e Mitrovicës dhe Vushtrrisë dhe kontrollohet nga BSCja e katërt dhe e pestë • LAI i pestë përfshinë regjionin e Pejës dhe kontrollohet nga BSC-ja e dytë dhe e katërt • LAI i gjashtë përfshinë regjionin e Gjakovës dhe kontrollohet nga BSC-ja e dytë dhe e katërt • LAI i shtatë përfshinë regjionin e Prizrenit dhe kontrollohet nga BSC-ja e dytë dhe e pestë.

Rrjeti GSM VALA (5) Arkitektura e rrjetit VALA BSC BTS Celula sektor TRX Regjioni I 43 104 321 Prishtina, Besiana, Ferizaj II 29 85 250 Peja, Gjakova, Prizreni III 33 82 254 Prishtina, Ferizaj IV 23 67 192 Gjilani, Peja, Gjakova, Mitrovica, Vushtria V 30 88 257 Gjilani, Mitrovica, Vushtrria

Alokimi i radio frekuencave • Sipas planit tё alokimit frekuencor (FMO, KFOR) ART eshte pergjegjese t’i menaxhoje brezet frekuencore • 890 MHz – 915 MHz (uplink) dhe 935 MHz – 960 MHz (downlink) • 1710 – 1785 MHz (uplink) dhe 1805 – 1885 MHz (downlink) • Nё bazё tё FMO (Frequency Management Office) • Brezet frekuencore 890 – 900. 8 MHz (kanalet 1 deri 54, uplink) dhe 935 – 945. 8 MHz (kanalet 1 deri 54, downlink) shfrytёzohen nga Operatori i liçensuar GSM Vala • Brezet 901 MHz – 904. 8 MHz dhe 946 – 949. 8 MHz (kanalet 55 deri 74) nё bazё tё planit frekuencor, janё tё dedikuara pёr qёllime ushtarake (KFOR-it) • Brezet 905 – 914. 8 MHz dhe 950 – 959. 8 MHz (kanalet 75 deri 124) shfrytёzohen nga operatori Ipko • Brezi frekuencor 1710 – 1785 MHz (kanalet 1 deri 372, uplink) dhe 1805 – 1885 MHz (kanalet 1 deri 372, downlink) menaxhohet nga ART-ja • Kanali 76 (1725 MHz & 1820 MHz) dhe kanali 77 (1725. 2 MHz & 1820. 2 MHz) janё tё zёna nga KFOR-i.

Alokimi i radio frekuencave GSM 900 MHz 959. 800 950. 000 949. 800 946. 000 Downlink channel 1 to 54 Ipko. Net Vala 900 945. 800 Uplink channel 75 to 124 935. 000 914. 800 905. 000 904. 800 901. 000 900. 800 890. 000 Uplink channel 1 to 54 Downlink channel 75 to 124 Ipko. Net Vala 900 Downlink channel Uplink channel 55 to 74 KFOR DCS 1800 MHz Downlink channel 1 to 372 Kanlet 1725. 000 MHz & 1820. 000 MHz -kanali 76, dhe 1725. 200 MHz & 1820. 200 MHz -kanali 77 jane te zena nga KFOR -i 1880. 000 1805. 00 1785. 00 1710. 000 Uplink channel 1 to 372

Alokimi i radio frekuencave Sipas PTK SH. A. operatori Vala i shfrytёzon kanalet frekuencore tё paraqitura ne tabelёn e mёposhtme Uplinku Downlinku Kanali 1 deri 58 890 MHz – 901. 6 MHz 935. 2 MHz – 946. 6 MHz Kanali 62 deri 71 902. 4 MHz – 904. 2 MHz 947. 4 MHz – 949. 2 MHz Brezi 900 MHz

Operatori Ipko. Net • Operatori Ipko. Net ёshtё liçensuar nё Prill tё vitit 2007 • Liçensa ka tё bёjё me ofrimin e serviseve mobile sipas standardeve GSM tё ETSI • Kёtij operatori i janё ndarё kёto breze frekuencash: • Nga spektri GSM 900, 905 -914. 8 MHz (up-link) dhe 950 -959. 8 MHz (down-link) • Nga spektri GSM 1800, 1710. 2 -1722 MHz (up-link) dhe 1805. 2 -1817 MHz (down-link) • Kanalet 75 -124, gjithsej 49 kanale, 2 * 10 MHz, kanali 125 pёr mbrojtje • Kanalet 512 – 561, gjithsej 49 kanale, 2 * 10 MHz , kanali 562 pёr mbrojtje

Rrjetet mobile në Austri • 650 Rrjeti GSM dhe UMTS tele. ring • 664 Rrjeti GSM dhe UMTS mobilkom Austria • 676 Rrjeti GSM dhe UMTS T-Mobile Austria • 699 Rrjeti GSM dhe UMTS Connect Austria • 660 Rrjeti GSM dhe UMTS Hutchison 3 G

Arkitektura e protokolleve të sistemit GSM (1) Um Abis MS A BTS MSC BSC CM CM MM MM BSSAP RR RR’ BTSM BSSAP RR’ BTSM SS 7 LAPDm LAPD RF PCM PCM LAPD RF SS 7

Arkitektura e protokolleve të sistemit GSM (2) • Numër shumë më i madh i sinjaleve se sa te rrjetet fikse • Shtresa fizike në Um i kryen te gjitha funksionet e nevojshme për radio transmetim: – Krijimin e burstave – multipleksimin e tyre ne korniza TDMA – sinkronizimin me BTS • korrigjimin e vonesave mes te MS-ave dhe BTS-it – detektimin e kanaleve te lira – matjen e kualitetit te kanalit ne dounlink • Ne shtresen fizike Um kryhen edhe keto veprime: – Enkriptimin dhe dekriptimin (ne mes te MS dhe BTS) – Modulimi GMSK – Kodimi i kanalit – Korrigjimi dhe detektimi i gabimeve • Në shtresën fizike të interfejsave A dhe Abis shfrytëzohen linjat e huazuara PCM.

Arkitektura e protokolleve të sistemit GSM (2) • Për sinjalizim në shtresen e dytë përdoret: – Protokoli LAPD (link access procedure D channel), në Interfejsin Abis – Protokoli LAPDm, në Interfejsin Um – SS 7, per sinjalizim ne mes te BSC dhe MSC – SS 7 përdoret edhe për transmetimin e të gjitha informacioneve për menaxhim në mes të OMC dhe MSC, HLR, VLR, Au. C, EIR

Arkitektura e protokolleve të sistemit GSM (3) • Shtresa e rrjetit – RR (Radio Resource management) – MM (Mobility Management) – CM (Call Management)

Arkitektura e protokolleve të sistemit GSM (4) • Shtresa e rrjetit – RR (Radio Resource management) • Vetem nje pjese (RR‘) e kesaj shtrese eshte e implementuar ne BTS • Pjesa tjeter eshte e implementuar ne BSC • Funksionet kryesore te RR‘ jane: vendosja, mbikqyrja dhe ndërprerja e radio kanaleve • Funksionet e RR‘ jane te mbeshtetura nga BSC permes protokolit BTSM – MM (Mobility Management) • Regjistrim, autentifikim, identifikim, azhurimi i lokacionit • Caktimii i TMSI (Temporary Mobile Subscriber Identity) në vend të IMSI, për ta fshehur identitetin e parapaguesit në Um.

Arkitektura e protokolleve të sistemit GSM (5) • CM (Call Management), permban tri entitete: – CC (Call Control) • Lidhjen poit-to-point në mes të dy terminaleve • Përdoret nga shtresat më të larta për vendosje të lidhjes, lirimin e lidhjes dhe ndërrimin e parametrave të thirrjes – SMS (Short Message Service) • Mundëson transferimin e mesazheve – SS (Suplementary Service) • Identifikimin parapaguesit • Forvardimin e thirrjeve

Arkitektura e protokolleve të sistemit GSM (6) – Protokolli BSSAP (BSS Application Part) • Per komunikim ne mes te MSC dhe BSC • Per komunikim ne mes te MSC dhe MS • BSSAP ndahet ne dy pjese: – BSSMAP (BSS Management Application Part) » I permban mesazhet e gjeneruara ne BSS ose qe i dedikohen BSS – DTAP (Direct Transafer Application Part) » I permban mesazhet prej MSC te MS dhe anasjelltas (transparente per BSS)

Serviset e rrjetit GSM (1) • Ne GSM serviset jane te ndara ne keto kategori: – Serviset themelore • Bearer Services • Tele Services – Serviset shtese (supplementary services) – Serviset me vlera te shtuara (value added services) bearer services MS TE MT R, S GSM-PLMN Um transit network (PSTN, ISDN) tele services source/ destination network TE (U, S, R)

Serviset e rrjetit GSM (2) Stacionit mobil (MS), perbehet prej dy komponenteve: – MT (Mobile termination) dhe TE (Terminal Equipment) – MT i kryen te gjitha fuksionet qe kane te bejne me rrjetin • TDMA, FDMA, kodimin, dhe ofron interfejsin S (te TE) per transmetimin e te dhenave – TE mund te jete e pavarur nga rrjeti (interfejsi S e mundeson) – Varesisht nga TE mund te nevojiten edhe interfejsa te tjere p. sh. R (modeli referent i ISDN)

Serviset bearer • Te gjitha serviset qe mundesojne transferimin transparent te te dhenave ne mes te interfejsave per qasje ne rrjet • Per specifikimin e ketyre servise nevojiten vetem tri shtresat e para te modelit OSI. • Llojllojshmeri e serviseve bearer per transmetim – Serviset e te dhenave te bazuara ne komutim te kanaleve • Per transmetime sinkrone: 2. 4, 4. 8 or 9. 6 kbit/s • Per transmetime asinkrone: 300 - 1200 bit/s – Serviset e te dhenave te bazuara ne komutim te paketeve • Per transmetime sinkrone : 2. 4, 4. 8 or 9. 6 kbit/s • Per transmetime asinkrone: 300 - 9600 bit/s

Serviset tele (1) • Specifikohen per komunikim end-to-end, prej TE deri te TE • Varen nga aplikacioni prandaj mund te nevojiten te gjitha shtresat e modelit OSI • Serviset e ofruara – Telefonia mobile, qellimi paresor i GSM-it – Numrat emergjent, ne Evrope numer i perbashket eshte 112 • Te gjithe provajderet e serviseve jane te obliguar ta afrojne kete sherbimin emergjent ne kete numer • Pa pagese • Prioritet te larte – Multinumbering • Disa numra ISDN per parapagues

Serviset tele (2) Servise tjera – – group 3 fax voice mailbox electronic mail Short Message Service (SMS) • Transmetimi/pranimi i simboleve alfanumerike nga MT duke e shfrytezuar kanalin per sinjalizim, dmth mundesohet shfrytezimi I serviseve themelore dhe SMS

Serviset suplementare • Jane servise shtese qe nuk mund te ofrohen si te pavarura nga serviset themelore • Mund te dallojne ne varshmeri nga provajderi, shteti dhe versioni i protokollit qe perdoret. • Servise te rendesishme ne kete grup jane – – Identifikimi i numrit qe therret Forvardimi i thirrjes Thirrja automatike call-back Mundesimi i konferences me deri 7 parapagues maksimalisht

Serviset me vlerë të shtuar Value added Services – Informacione, p. sh. per ngjarje kulturore – Rezervime, p. sh rezervimi te hotelit, udhetimit, biletave – Lajmet sportive – Varen nga provajderi i serviseve dhe Operatori i rrjetit

Sistemet mobile 2. 5 G (1) • Konsiderohen si teknologji kalimtare prej 2 G ne 3 G • Jane me te avansuara se sistemet 2 G – Teknologjia e komutimit te paketave – Ofrimi i shpejtesive me te medha se sistemet 2 G • Ekzistojne disa sisteme mobile 2. 5 G – HSCSD (High Speed Circuit Switched Data) – GPRS (General Packet Radio System) – EDGE (Enhanced Data Rates for GSM Evolution) – CDMA 2000 phase 1

Sistemet Mobile 2. 5 G (2) • Sistemi HSCSD – Bazohet ne teknologjine me komutim te kanaleve – I perdor bartesat ne distance 200 k. Hz dhe kornizen me strukture te njejte si GSM-i – Ofron shpejtesi me te medha se GSM duke perdore me shume slota brenda kornizes 8 slotsh – Përdorimi i 4 slota nga 14, 4 kbit/s rezulton ne shpejtesine 57, 6 kbit/s • Sistemi GPRS – Bazohet ne teknologjine me komutim te paketave – I perdor bartesat ne distance 200 k. Hz dhe kornizen me strukture te njejte si GSM-i – Ofron shpejtesi shume me te medha se GSM – Perdore me shume slota brenda kornizes 8 slotshe – Teoritikisht shpejtesia maksimale eshte 171, 2 kbit/s

Sistemet mobile 2. 5 G (3) • Sistemi EDGE – I perdor bartesat ne distance 200 k. Hz dhe kornizen 8 slotshe si GSM/GPRS – Ofron shpejtesi deri ne 384 kbit/s – Perdor modulimin 8 Phase Shift Keying (8 – PSK) • Sistemi CDMA 2000 phase 1 – Gurthemel per sistemin 3 G CDMA – Kompatibil me sistemin IS-95 – E avanson sistemin IS-95 nga sistemi per servisin e te folurit ne rrjet paketor me shpejtesi te madhe – I mbeshtet te gjitha serviset ekzistuese te sistemit IS-95 • Te folurit • SMS • Transmetimin e te dhenave me komutim te kanaleve

Sistemi GPRS • Sistemi me i popullarizuar mobil i gjeneratës 2. 5 • Bazohet ne teknologjine e komutimit te paketave – Komutimi i paketave ne interfejsin ajror dhe ne backbone – Parapaguesi i perdor resurset e rrjetit vetem kur i transmeton/pranon informacionet – Mundeson perdorimin e lidhjeve josimetrike – Perdorim me efikas te resurseve te rrjetit – Aplikacione, servise te Internetit • Mund te konsiderohet si zgjerim i sistemit GSM – Domeni me komutim ta kanaleve (GSM) – Domeni me komutim te paketave (GPRS) • Gurthemel per sistemin UMTS • Versioni fillestar i UMTS i perdor funksionalitetet e GPRS-it

Arkitektura e rrjetit GPRS (1) SGSN (Serving GPRS Support Node) GGSN (Gateway GPRS Support Node)

Arkitektura e rrjetit GPRS (2) SGSN – Ndërmjetëson (interfejs) ne mes te rrjetit radio dhe backbonit te GPRS-it – Eshte i ngjashem me MSC/VLR te domenit me komutim te kanaleve – Kryen funksione te shumta • Transmetimin e paketave te dhenave prej MS dhe kah MS • Menaxhimin e mobilitetit • Sigurine e transmetimit te informacioneve • Faturimin e sherbimeve – I sherben disa BSC – Interfejsi SGSN-BSC (Gb) • Bart informacionin sinjalizues dhe burimor te SGSN dhe prej SGSN – SGSN komunikon drejtperdrejt me MS permes interfejsit logjik

Arkitektura e rrjetit GPRS (3) – SGSN lidhet me MSC permes interfejsit Gs (SS 7) • Permes Gs behet koordinimi ne mes te MSC/VLR dhe SGSN per parapaguesit qe shfrytezoje serviset e te folurit (MSC/VLR) dhe serviset e te dhenave (packet data, SGSN) – SGSN lidhet me HLR permes interfejsit Gr (SS 7) • Azhurimi i lokacionit ne HLR per parapaguesit GPRS • Per t`i marre informacionet per parapaguesit GPRS te lokalizuar ne zonen e SGSN-se – SGSN lidhet me SGSN tjere permes interfejsit Gn (IP) • Shkembimin e profilit te parapaguesit kur ai zhvendoset prej nje SGSN ne tjetrin • Tunelimin e paketave prej SGSN se meparshem te SGSN aktual – SGSN lidhet me SMSC permes interfejsit Gd (SS 7) • U mundeson parapaguesve dërgimin dhe pranimin e mesazhe te shkurtra përmes interfejsit ajror dhe rrjetit GPRS

Arkitektura e rrjetit GPRS (4) GGSN – E lidh rrjetin GPRS me rrjete te tjera GPRS dhe me rrjete te tjera paketore (IP, X. 25) – Kryen funksione te shumta • Rrugimit (routing) • Shnderrimin e adresave dhe protokolleve • Shnderrimin e formatit te paketave p. sh prej IP ne GPRS dhe anasjelltas • Autentifikimin • Faturimin e sherbimeve – Nje SGSN mund te lidhet me nje ose me shume GGSN dhe mund t’i transmetoj paketat permes nje ose me shume GGSN-ve – GGSN lidhet me SGSN permes interfejsit Gn (i bazuar ne IP) – GGSN mund ta perdor interfejsin Gc me HLR kur duhet ta caktojë SGSN qe aktualisht e sherben parapaguesin – GGSN lidhet me rrjete te jashtme permes interfejsit Gi – IP router qe i mban te gjitha IP adresat e MS-ave te sherbyer prej GGSN-it

Arkitektura e rrjetit GPRS (5) PCU (Packet Control Unit) – Eshte pergjegjes per disa funksione qe kane te bejne me GPRS (domenin me komutim te paketeve) • Kontrollimin e qasjes se interfejsit ajror (air interface access control) • Shedulimin e paketave ne interfejsin ajror • Assemblimin dhe riassemblimin e paketave – Mund te vendoset ne BTS, ose BSC, ose ne SGSN – Ne implementimet praktike PCU fizikisht eshte e integruar me BSC

Interfejsi ajror (1) • GPRS perdor te njejtat breze frekuencore dhe te njajten strukture FDM/TDMA sikurse sistemi GSM • MS mund te perdor me shume slota brenda kornizes 8 slotshe • Mundeson qe disa nga slotat e kornizes te shfrytezohen per trafik GSM e te tjeret per trafik (te dhena) GPRS • Alokimi on-demand i resurseve – Nje sllot mund te perdoret per transmetimin e te folurit e pastaj te dhenave

Interfejsi ajror (2) Kanalet logjike PDCH (Packet Data Channels) – Traffic Channels • PDTCH (Packet Data Traffic Channels) • Transmetim te informacioneve te parapagueseve neper interfejs ajror • Nje MS mund te shfrytezoj maksimalisht 8 kanale PDTCH njekohesisht • PDTCH jane kanale njekahshe, uplink ose downlink – Control Channels • Numer i madh i kanaleve sinjalizuese • Shfrytezohen per: transmetim broadcast te informacioneve te pergjithshme te sistemit, sinkronizim, alokim te kanaleve, paging • PRACH, PPCH, PAGCH

Terminalet e parapaguesve • Klasa A – Mbeshtesin njekohesisht serviset e bazuara ne komutim te kanaleve dhe komutim te paketave • Klasa B – Mbeshtesin serviset e bazuara ne komutim te kanaleve dhe komutim te paketave por jo njekohesisht – Kalimi prej nje servisi ne tjetrin mund te behet automatikisht • Klasa C – Mbeshtesin serviset e bazuara ne komutim te kanaleve dhe komutim te paketave por jo njekohesisht – Kalimi prej nje servisi ne tjetrin behet ne menyre manuele

Arkitektura e protokolleve të sistemit GPRS (1) • Rafshi i transmetimit (Transmission Plane) – Perbehet prej protokolleve per transmetimin e informacioneve te parapaguesve dhe informacioneve shoqeruese per: • Flou kontrol (flow control) • Detektim te gabimeve • Korrigjim te gabimeve • Rafshi i sinjalizimit (Control Plane) – Perfshine protokollet per sinjalizim, te cilat e kontrollojne dhe mbeshtesin transmetimin e informacioneve te parapaguesve

Arkitektura e protokolleve të sistemit GPRS (2) Rrafshi i transmetimit (Transmission Plane) – GTP (GPRS Tunneling Protocol) • Perdoret per transferimin e te gjitha informacionet brenda Backbonit te GPRS-it • TCP ose UDP per transport protokoll • IP per protokoll te rrjetit ne Backbone te GPRS-it – SNDCP (Sub. Network Dependent Convergence Protocol) • Perdoret ne mes te SGSN dhe MS per t´i perkrah karakteristikat e ndryshme te rrjetit fizik (underlaying network) • Mundeson multipleksimin e paketave (packet stream) ne nje link logjik ne mes te SGSN dhe MS • Mundeson komprimimin e informacioneve dhe hederave per ta permiresuar efikasitetin e kanaleve

Arkitektura e protokolleve të sistemit GPRS (3) Rrafshi i transmetimit – Protokolli LLC (Logical Link Control) operon ne interfejsat Um dhe Gb • Krijon link me siguri te larte per transmetim te paketeve (MS – SGSN) • Bazohet ne protokollin LAPD (HDLC) – Flow control, sequence control – Detektimin e gabimeve gjate transmetimit – Ritransmetimin • Transmetimi ne mes te MS dhe SGSN behet ne paketa LL-PDU (Logical Link Protocol Data Unit) – Nen protokollin LLC ekziston protokoli BSSGP (Base Station Subssytem GPRS) • Per transmetimin e informacioneve te rrugimit dhe Qo. S, ne mes te BSS dhe SGSN

Arkitektura e protokolleve të sistemit GPRS (4) Rrafshi i transmetimit – Protokolli NS (undelaying Network Service) • Vepron nen protokolin BSSGP • Bazohet ne protokollin Frame Relay • Ne BSS funksioni Relay i percjell LL-PDU prej interfejsit Gb te interfejsi Um • Ne SGSN funksioni Relay i percjell PDP-PDUs (Packet Data Protocol-Protocol Data Units) ne mes te interfejsave Gn dhe Gb. – Shtresa RLC/MAC • Ofron servisin e transferimit te LLC PDU-ve ne mes te disa MS-ve dhe rrjetit neper mediumin e perbashket • RLC e bene segmentimin dhe ribashkimin e paketave LLC PDU • Protokolli MAC i kryen disa funksione: – Realizon kanale te ndryshme logjike te nevojshme per shfrytezimin e mediumit te perbashket transmetues nga disa MS-a. – Mundeson qe nje MS te perdor disa kanale fizike paralelisht – Multipleksimin e disa MS-ve neper nje kanal fizik

Arkitektura e protokolleve të sistemit GPRS (5) Rrafshi i transmetimit – Shtresa fizike ne mes te MS dhe BTS-ave eshte e ndare ne dy nenshtresa: • PLL (Physical Link Sublayer) – Krijon disa kanale per shtresen RLC/MAC – Kodimi i kanalit, FEC, interleaving, monitorimi i kualitetit te radio linkut • RFL (physical RF Layer) – Transmetimin dhe pranimin e barteseve te moduluar

Arkitektura e protokolleve të sistemit GPRS (6) Rrafshi i transmetimit MS Um Gb BSS Gn SGSN GGSN App. IP/X. 25 Relay SNDCP LLC GTP LLC RLC UDP/TCP BSSGP Relay RLC UDP/TCP IP IP BSSGP MAC NS NS Layer 2 RF RF Layer 1 Gi

Arkitektura e protokolleve të sistemit GPRS (7) • Rafshi i sinjalizimit (Control Plane) – Perbehet prej protokolleve qe e kontrollojne dhe mbeshtesin transmetimin e informacioneve te parapaguesve – Protokollet e shtresave te poshtme jane identike me ato te rrafshit te transmetimit • Alokimin e resurseve te rrjetit • GPRS attach – Procedura me te cilien MS e informon rrjetin GPRS (SGSN) se eshte ne dispozicion per trafik te te dhenave (data traffic) • GPRS deatach – Pocedura e deaktivizimit te MS nga rrjeti GPRS – Ne shtresat e larta jane te definuara protokollet • GPRS Mobility Management dhe Session Management (GMM/SM), ne vend te SNDC

Arkitektura e protokolleve të sistemit GPRS (8) Rrafshi i sinjalizimit Gb Um MS BSS SGSN GMM/SM LLC RLC BSSGP Relay RLC BSSGP MAC NS NS RF RF Layer 1

Serviset e rrjetit GPRS • Transmetimi i te dhenave – Teoritikisht ofron lidhje me kapacitet (shpejtesi) 171, 2 kbit/s – Praktikisht 100 kbit/s – Shpjtesite me reale jane 40 kbit/s – 53 kbit/s • Serviset – Web browsing – Email me atacment te fajllave – Transferimin e fajllave – Aplikacionet m-commerce – Mesazhet e menjihershme (Instant messages) – Serviset interaktive • GPRS mbeshtet Qo. S (Quality of Service) – Parapaguesi specifikon profilin Qo. S • Faturimi i serviseve – Ne baze te vellimit e jo te kohes