СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ Д ріс та ырыбы:

СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ Д ріс та ырыбы: ә қ ТАМА ТАНУ ж не АУРУ Қ ә Та амтану ж не гигиеналы ғ ә қ п ндер каф. а а о ытушысы Г. К. Турдунова ә ғ қ

Д рісә жоспары: « Тама тану ж не ауру қ ә » т сінігі. ү Тама тану б зылуыны жіктелуі. қ ұ ң Алиментарлы ауруларды алдын ң алуы.

ДДС ассамблеясыны ң ірі зерттеу проектісінде б кіл д ниенін ртурлі ү ү ә региондарыны эксперттеріні ң ң м ліметтерін талдау бойынша, ә планета халы ыны денсаулы ғ ң қ денгейі мен лімге шырауды ө ұ аны тайтын ауып атер қ қ қ факторлары белгіленген.

Адам денсаулы ына ауыпты негізгі ғ қ 10 факторлар микронутриент тапшылы ы ғ Арты дене қ салма ы ғ ан рамында Қ құ холестеринні жо ары ң ғ болуы АЛКОГОЛИЗМ Шамадан кем тама тану қ Жо ары ғ ан ысымы қ қ Т мен ө сапалы су ж не ә та амдар ғ Осы 10 фактор ішінде ДДС Ұ аны тауы қ бойынша 7 тама тануды қ ң б зылуымен ұ байлансты. Темекі шегу ауыпсыз Қ емес секс Б лме ішінде ө атты отынды қ жа у т тіні ғ ү

ДДС аны тауы бойыншаҰ қ лемдегі адамдарды Ә ң лім себебтеріні ө ң 60% ж не ә барлы ауруларды 70% қ ң д рыс тама танбаумен байлансты ұ қ , ал зиянды экологиялы факторларды қ ң 75 -80% адам организміне та ам німдерімен т седі ғ ө ү (Х. Брутланд, генеральный директор ВОЗ)

ТА м л меттері бойынша Қ ә ә аза станда Қ қ ж рек – антамыр ү қ аурша ды ынан лімге шырау те ң ғ ө ұ ө жо ары денгейде ғ , сонымен атар қ атерлі ісік пен диабет арулары да қ жо ары денгейде. ғ Б дан бас а, со ы жылдары ұ қ ңғ мемлекетімізде « те жедел лімдік» ө ө деген ауыпты феномен аны талды қ қ (20 — 50 ж аралы ында ы адамдарда). ғ ғ

азіргі кезде Қ тама тану рационық – згертуге болатын, ө созылмалы ауруларды негізгі детерминанты ң бол анды ы белгілі ғ ғ. ылыми м ліметтер келесі к з Ғ ә ө арастарды д лелдейді: қ ә 1. біріншіден, та амды рационда ы згерістер ғ қ ғ ө адамны денсаулы ына б кіл мір бойы сер ң ғ ү ө ә к рсетеді (жа ымды да, жа ымсыз да); ө ғ ғ 22. . екіншіден, рационда ы згерістер д л осы уа ытта ғ ө ә қ адам денсаулы ына сер етіп ана оймай, ғ ә қ қадам денсаулы ына сер етіп ана оймай, ғ ә қ қ сонымен оса болаша та ол адамда ателрі ісік, қ қ қсонымен оса болаша та ол адамда ателрі ісік, қ қ қ ж рек- ан тамыр аурулары ж не диабет даму ү қ ә м мкіндігін аны тайды; ү қ

Созылмалы ауруларды алдын алуда ң жа сы н тижелерге жету шін қ ә ү о амды денсаулы са тау қ ғ қ қ қ ж йесіндегі азіргі та да ж зеге ү қ ң ү асырылатын стратегияларда ы ж не ғ ә саясатта ы ғ та амды рационны ғ қ ң басты ролін толы мойындау ажет. қ қ

Аруларды халы аралы 10 ң қ қ жіктелуіне (АХЖ-МКБ 10 ) с йкес ә этиологиясымен, патогенетикасымен ж не жанама ә т рде тама танумен байланысты ү қ алиментарлы ауруларды 5 тобы ң ажыратылады:

1) Организмні тама тануыны біріншілік ң қ ң (экзогенді) б зылыстары ұ мен жеткіліксіз ж не ә арты тама тануды біріншілік аурулары қ қ ң — алиментарлы аурулар; 2) Организмні тама тануыны екіншілік ң қ ң (эндогенді) б зылыстары мен ұ жеткіліксіз ж не ә арты тама тануды екіншілік аурулары қ қ ң ; 3) Патология дамуыны алиментарлы ауіп ң қ — атер қ факторлары (А Ф) бар аурулар; Қ 4) Та амды жа паушылы а байланысты ғ қ қ ққ аурулар ; 5) Патология оздыр ышыны алиментарлы қ ғ ң берілу факторлары бар аурулар.

Тама тануды б зылу сқ ң ұ тадиялары клиникаалды — (латентті, преморбитті) Дене салма ыны ғ ң арты шылы ы қ ғ Темірдін латентті тапшылы ы ғ манифестті арнайы клиникалы қ к ріністер ө семіздік Темір тапшылы ты қ анемия

Тама тануды жеткіліксіздік ж не қ ң ә арты шылы ты қ қ ң біріншілік аурулары— б л на ыз алиментарлы аурулар болып ұ ғ қ саналады. Бас а аурулар а ара анда б л аруларды қ ғ ұ ң этиологиясы тікелей д рыс ұ тама танбаумен байланысты, ж неде қ ә тама тануды сапалы ж не санды қ ә згерту ар ылы ана олар емделуі ө қ ғ м мк н ү ү

Тама тануды біріншілік б зылыс қ ң ұ аурулары арасында жиі кездесетін ж не е к п тарал андар а келесілер ә ң ө ғ ғ жатады: белокті-энергиялы жетіспеушілік; қ семіздік; темір тапшылы ты анемия; қ йод тапшылы ты аурулар; қ А ж не В авитаминоздары. ә

Арты дене қ салма ы бар ғ адамдарда диабетпен ауру ауыбы 6 есе қ жо ары ғ болады, ал гипертониямен — 3 есе. Семіздікті ауыр ң т рі бар ү адамдарда, 25 -35 ж аралы ында ғ лімге шырау ө ұ 12 ретке жо ары, ғ болады.

Организм тама тануыны екіншілік б зылыстарық ң ұ эндогенді себептермен сипатталады —я ни т рлі ғ ү м шелер мен ж йелерді ауруларымен байланысты ү ү ң болып, келесілерге келіп со атын аурулар: ә ғ асты орытылуы (мальдигестиялар) мен ң қ нутриенттерді сі ірілуіні (мальабсорбциялар) ң ң ң б зылуына, ұ катаболизм мен та амды заттар шы ыныны ғ қ ғ ң к шеюіне, оларды метаболикалы утилизациясыны ү ң қ ң нашарлауына, организмнен нутриенттерді шамадан тыс ң шы арылуына, ғ анорексиямен (т бетті болмауымен) байланысты ә ң тама ты пайдалануды шектеуіне қ Н тижесінде нутриенттерді тапшылы ы, тіпті жеткіліксіз ә ң ғ тама тануды екіншілік ауруларына дейін дамиды, қ ң мысалы:

Екіншілік белокті- энергетикалы қ полимикронутриенттік жетіспеушілік к птеген инфекциялы ө қ ж не онкологиялы ауруларды ә қ ң н тижесінде пайда болады, сонымен ә атар, эндокринді ж енін , б йрек қ ү ү ауруларында, хирургиялы қ операциядан кейін, к йік арудан со ү ң ж не т. б. ә

Нервті анорексия дисморфоманиямен негізделеді — з ө т ріні кемдігін патологиялы т рде ү ң қ ү сезініп ойлау, ж неде семіздіктен ә психопатиялы ор у қ қ қ (шошыну) Б л ұ кезде аурулар тама тануды ай ын қ қ т рде шектеп, ашы ады, жасанды ү ғ т рде ло суды ша ырады, іш ү қ қ ткізетін д рілерді олданады. ө ә қ

Патология дамуыны алиментарлы ң ауіп қ — атер факторы (А Ф) бар ауруларқ Қ Б л топ а к пшілік (жаппай) ж палы емес ұ қ ө ұқ ауруларды жат ызу а болады : қ ғ атеросклероз бен онымен байланысты коронарлы ж не цереброваскулярлы ә патологияны, артериалді гипертензияны, ант диабетін, қ ас орыту м шелеріні созылмалы ауруларын, қ ү ң кейбір атерлі ісіктерді, қ остеопорозды, б йректас ауруын ж не т. б. ү ә

Та амды к тереалмаушылы пен ғ қ ө қ байланысты аурулар Та ам к тереалмаушылы ғ ө қ (интолеранттік) — б л ү кейбір адамдарда та ам компоненттеріне ғ патологиялы қ реакциялары. азіргі кездегі Қ интолеранттік т сінігі бойынша оны негізгі бес ү ң тобын ажыратады: та амды ғ қ аллергия; та амды жал ан ғ қ ғ аллергия; ішектік ферментопати ялары ; бас ауруы — мигрень; та амды ғ психоген ді к тереалмаушылы. ө қ

Патология оздыр ышыны алиментарлы қ ғ ң берілу факторлары бар аурулар. Этиологиялы берілу факторынын қ механизымына та амны кірісуімен ғ ң сипатталатын к п теген жедел ж не ө ә созылмалы аурулар тама танумен қ байланысты ж не де олар ә эпидемиологиялы т р ыдан ма ызды қ ұ ғ ң болады

Барлы ж палы ж не паразитарлы аурулар қ ұқ ә оздыр ыштарына алиментарлы берілу жолы т н қ ғ ә болады, біра : қ Кейбір ж палы аурулар шін патология ұқ ү оздыр ышыны алиментарлы берілу жолы қ ғ ң басты жол, біра жал ыз жолы емес қ ғ ( сальмонеллез, иерсиниоз, листериоз ж не т. б ә. ), ал бас алары шін — те сирек жолы болып қ ү ө табылады (ж палы мононуклеоз, кенелік ұқ энцефалит ж не т. б. ) ә. Ж палы аурулардан кейбір гельминтоздарды ұқ ң айырмашылы ы, олар тек алиментарлы жолмен ғ инвазиялану кезінде ана пайда болуы ғ м мкін( ү трихинеллез, тениаринхоз, описторхоз ж не т. б) ә.

Алиментарлы жолмен сонымен атар қ потенциальды ауіпті қ химиялы заттар қ ( П ХЗҚ ) да беріледі: пестицидтер, полихлорирленген бифинилдер, нитраттар мен нитриттер, сынап, ор асын, кадмий ж не т. б. қ ғ ә П ХЗ жалпы аталуы Қ ксенобиотиктер, ягни “тіршілік шін б где заттар” ү ө

Казіргі медицинада, ештенені со ы ңғ на ты деп айту а болмайды, себебі қ ғ бір м селеге з арастын ә қө қ эволюциялы згеруі ж реді , ө ү сондайя қ «тама тану ж не ауру» қ ә м селесінеде. ә Сонды тан, қ популяция денгейінде оптималді деп, алиментарлы аурулардын алуды амтитін қ физиологиялы т р ыдан нды қ ұ ғ құ ( тымды) тама тануды ұ қ есептеуге болады

Д РЫС ТАМА ТАНУ А ОН АДАМҰ Қ Ғ Қ 1. Д рыс баланстал ан тама тану ұ ғ қ жануар текті емес, басым б лігі сімдік ө ө текті рт рлі азы -т ліктерге ә ү қ ү негізделуі ажет. қ

2. Нан, макарон німдерінен ж не да ылдардан ө ә қ жасал ан та ам німдерін, картопты к ніне ғ ғ ө ү бірнеше рет пайдалан ан д рыс. ғ ұ

3. рт рлі жеміс- жидектерді к ні бойы бірнеше рет Ә ү ү ж не картоп а осымша 400 г/т аз емес м лшерде ә қ қ ө пайдалану ажет. Жергілікті жа дайда сірілетін қ ғ ө жеміс-жидектерді та дау керек. ң Олар фенол ж не полифенол ә осылыстары сия ты қ қ антиканцерогенді факторлар а бай: ғ брокколь орамжапыра ы — ғ сульфарофан, шай – катехиндер, ызана – қ қ ликопендер, жапыра т різді салаттар – қ ә лютеин , сарымса , пияз- қ кварцетиндер , соялы б рша тар – қ ұ қ изофлавондар, ызыл шарап – қ фенол ыш ылы, қ қ цитрустар – лимоноидтар

4. Майды м лшері т мен с т ж не с т ң ө ө ү ә ү німдерін (айран, ыш ыл с т, сыр, ө қ қ ү йогурт, ірімшік. . . ) к нделікті пайдалану ү ажет. қ

5. Малы ет ж не ет ә німдерін б рша ө ұ қ т ымдаста ылар, ұқ ғ балы , с еті қ құ немесе етті ары ң қ сортымен алмастыру ажет. қ Ет, балы немесе қ с етіні құ ң порциялары аз м лшерлі болу ө керек.

6. Ет, с т ж не бас а німдердегі майды оса, ү ә қ ө қ жалпы майды ж не та амды дайындау шін ә ғ ү олданылатын майды пайдалануды т уліктік қ ң ә Э 15 тен 30% ру ажет. німдерді буда Қ құ қ Ө айнату, пысыру немесе микротол ынды қ қ пештерде дайындауды та дау керек. ң Та амдары дайындауда май м лшерін шектеп ғ ө азайту ажет. қ

7. Сі ірілетін к мірсуларды м лшері ң ө т мен емд мді та дау ажет (рационны ө ә ң қ ң т уліктік Э 10% к п емес). ә Қ ө

8. Ас т зды жалпы пайдалану ұ ң м лшері, німдердегі оны м лшерін ө ө ң ө есепке алып, к ніне 1 шай асы ынан ү қ ғ (6 г) аспауы керек. Йодтал ан ас ғ т зды ұ пайдалану сынылады. ұ

9. М лтіксіз (идеальная) дене салма ы (МДС) ү ғ сыныл ан шекаралар а с йкес келуі ажет ұ ғ ғ ә қ (МДС, немесе Кетле индексі, 18, 5 — 24, 9 кг/м 2 ). Хотя бы орташа физикалы белсенділік қ де гейін са тау керек (жаяу ж ру …). ң қ ү

МДС ж не осарлан ан ауруларды ауіпі бойынша дене салма ыны ә қ ғ ң жетіспеушілігі мен арты шылы ыны ДДС жіктеуі қ ғ ң Ұ ДДС жіктеуі Ұ МДС кг/м 2 осарлан ан ауруларды Қ ғ ң ауіпі қ Дене салма ыны ғ ң жетіспеушілігі алыпты дене Қ салма ы ғ Арты дене қ салма ы ғ Семіру алды Семіру I д режедегі семіру ә III д режедегі семіру ә 25, 0 -29, 9 > 30, 0 -34, 9 35, 0 -39, 9 40, 0 Т мен (бас а ө қ проблемалар-ды ауіпі ң қ жо ары) ғ алыпты Қ Жо ары ғ те жо ары Ө ғ Шектен тыс жо ары ғ

10. Ішімдікті пайдалану к ніне 2 порциядан к п ү ө болмауы ажет ( рбір порцияда 10 г алкоголь қ ә бар). Ішімдікке т уелділік даму ауіпін т мендету ә қ ө шін оны к нделікті пайдаланудан бас тарту ү ү керек ( 1 ед. — 10 г. 100% спирт; немесе 30 г. ара қ немесе коньяк; немесе 110 -120 г. ызыл шарап ; қ немесе 330 г. сыра).

ТА АМДЫ ПИРАМИДАҒ Қ Жармалар, макарон, нан. К к ніс, жеміс, ө ө жидектер Майлар, тәттілер, тұз С т, ет, ж мырт а ү ұ қ балы ж не те із қ ә ң німдері өАз м лшерде олдану ө қ сынылады ұ Шамалы м лшерде ө олдану қ ( умеренно) Жиі т рде ү олдану ажет қ қ Рационны ң негізі

Д рыс тама тануұ қ : Жеміс-жидек, к к ністер ө ө фортифицирленген німдер ө Жануар текті майлар, ант, т з қ ұ Инфекция Ж А Қ артаюҚ Д рыс тама тану – уа ытынан б рын артаю ж не ұ қ қ ұ қ ә ауруларды ң алдын алу негізі атерлі ісік ҚАнтиоксиданттарды ң жетіспеушілігі Жеміс- жидектерді пайдалануды ң т мендеуі ө Оксиданттарды ң арты қ м лшеріө Майлылы ы жо ары ғ ғ та ам + ғ рафинирленген німдерді жиі олдану ө қ

Назары ыз а рахметң ғ