Сабақтың тақырыбы: Жүйке жүйесінің маңызы Сабақтың мақсаты: Жүйке жүйесінің маңызын түсіндіру Тілдік мақсаты № Қазақ тілі Русский язык Еnglish 1 Нейроны Neurons 2 Дендриты Dendrites 3 Аксоны Axon 4 Рецепторы Receptor 5 Сезгіш Сенсорных нейрон Sensory neuron 6 Байланыстырғыш Вставочных (промежуточных) interneuron 7 Қозғалтқыш Двигательных (эфферентных) Motor neuron 8 Ми Головной мозг Brain 9 Жұлын Спинной мозг Spinal cord 10 Орталық жүйке жүйесі Центральная нервная система (ЦНС) Central nervous system 11 Шеткі жүйке жүйесі Периферическая нервная система Peripheral nervous system 12 Соматикалық жүйке жүйесі Соматическая нервная система Somatic nerves 13 Автономды (вегетативті) ж ж Автономный (Вегетативная) нервная система Autonomic nerves
Жүйке жасушасы Нейрон құрылысы Жүйек жасушалары –Нейрон денесінен, ұзын және қысқа өсінділерден тұрады. Нейронның денесі цитоплазмамен ядро болады. Аксон ми мен жұлынның кез келген бөлімімен байланысуын қамтамассыз етеді. Аксонның сырты май текті ақ қабықша мен қапталған. Бұлар шоғырланып ми мен жұлынның ақ затын түзеді. Дендрит нейронның қысқа өсіндісі, бұлар жинақталып сұр зат түзеді. Нейронда ұзын әрі тарамдалмаған бір аксон болады. Нейронның денесіне қозу дендрит арқылы келеді.
Жүйке жүйесі Орталық Шеткі Ми, Жұлын Орталық жүйесінен тысқары барлық жүйкелер мен жүйке түйіндері Соматикалық жүйке жүйесі Ерікті (бағынышты) қаңқа бұлшықеттерін бақылау Сенсорлы (Сезгіш) Моторлы (қозғалтқыш) Өсімді немесе автономды жүйке жүйесі Еріксіз (бағынышты емес) ішкі мүшелерді бақылау Симпатикалық Паросимпатикалық
Өсімді жүйке жүйесінің кейбір мүшелердің қызметіне әсері Мүшелер Симпатикалық жүйкелер Парасимпатикалық жүйкелер Жүрек Соғу жиілейді, жиырылуы күшейеді Соғуы баяулайды, жиырылу бәсеңдейді. Қантамырлар Тарылады Кеңейеді Көздің қарашығы Үлкейеді Кішірейеді Сілекей бездері Сөл аз бөлінеді Сөл көп бөлінеді Қарын мен ішектің бірыңғай салалы бұлшықеттері Босаңсиды (жиырылу тежеледі) Жиырылу күшейеді, (артады) Бауыр Өттің бөлінуі азаяды Өттің бөлінуі күшейеді Тер бездері Тердің бөлінуі күшейеді Әсер етпейді Қуық Жиырылады Босаңсиды
Ми Жұлын Шеткі жүйкелер Жүйке жүйесіне –ми, жұлын және жүйкелер жатады. Жүйкелер – жүйке жасушаларының өсінділерінен түзіледі. Жүйкелер адам денесінің барлық жеріне таралған, барлық мүшелерді ми мен жұлынмен байланыстырады. Егер қозғалтықыш нейронның ұзын өсіндісінен тұрса, ол қозғалтқыш жүйке. Сезгіш нейронның қысқа өсінділерінен тұрса, ол сезгіш жүйке деп аталады. Бұл жүйкелерден басқа аралас жүйкелер де болады, ол нейронның аксоны мен дендритінен түзіледі. Аралас жүйкелер арқылы қозу орталық жүйке жүйесіне және одан мүшелерге беріледі. Жұлыннан 31 жұп жүйке тармақтары таратылады. Жүйке жүйесі 1 -Рецепторлық, 2 -сигналды өңдеп электрлық импульсқа айналдырады- бұны трансдукация д/а, 3 -басқа мамандандырылған жасушаларда елеулі қашықтықтарда импульстардың жиі өтуі–Эффекторам, сигналды қабылдағаннан кейін олар теңдей жауап қайтаруға қабілетті. .
Жүйке жүйесінің маңызы 1. Жүйке жүйесі денедегі мүшелердің жұмысын ретейді. Мысалы: жүрек пен бұлшықеттердің жиырылуы; сүйектердің қозғалысқа келуі; тер, сілекей, сүт, қарын сөлінің бөлінуі және т. б. Осы әрекететтердің барлығы датікелей жүйке жүйесінің қатысуымен жүреді. 2. Барлық мүшелер мен мүшелер жүйесінің бірімен бірінің байланысы үйлесімді жұмыс істеуін басқарады. Мысалы: адам жүгіргенде аяқ бұлшықеттерінің жұмысы күшиетіндіктен, зат алмасу үдерісі қарқынды жүреді; тынысалу мен жүрек соғысы жиілейді; қан аз баратындықтан, асқорыту мүшелерінің жұмысы баяулайды. 3. Жүйке жүйесі ағза мен сыртқы ортаның байланысын қамтамассыз етеді. Сыртқы ортаның әр түрлі құбылыстарынан қорғану әрекеті адамның жүйке жүйесінің әсерінен болады. Мысалы: жақын келген көлікті өтіп кеткенше тоқтап күтіп тұру; аса ыстық немесе суықтан қорғану ; денені зақымддайтын заттарға жоламау және т. б. Адамның ойлауы, саналы мінез-құлқы жүйке жүйесінің күрделі дамуына тәуелді. Жануарлардың үйлесімдік реттелуі екіге бөлінеді. Ол жүйке жүйесі арқылы және гормондар арқылы Жүйкелік реттелу Гормондар арқылы реттелу Электірлік және химиялық сигналдар арқылы(жүйкелік импульстар арқылы және нейромедияторлар арқылы) Қан айналым жүйесі арқылы химиялық жолмен жүреді. Жылдам өтетін және жауап қайтаратын құбылысы Жай жүретін және уақытынан кейіңе қалдырылған жауап. Негізі аз уақыттың ішінде өзгеріске түседі. Негізі ұзақ уақыттың ішінде өзгеріске түседі. Сигналды таратудың мамандарылған жолы бар Сигнал таратудың оөзіне тән жолы жоқ бірақ өзіне тән бағыт бар. Жауап жие болады әрі қысқа жайылмайды нақты жерде мысалы; бір ғана бұлшықетте Соңғы жауабы жалпылама болуы мүмкін. Мысалы; бойы
Сабақтың тақырыбы: Рефлекс. Рефлекторлық доға Сабақтың мақсаты: «Рефлекс» , «Рефлекторлық доға» ұғымдарын біледі Тілдік мақсаты № Қазақ тілі Русский язык Еnglish 1 Нейроны Neurons 2 Дендриты Dendrites 3 Аксоны Axon 4 Рецепторы Receptor 5 Сезгіш Сенсорных нейрон Sensory neuron 6 Байланыстырғыш Вставочных (промежуточных) interneuron 7 Қозғалтқыш Двигательных (эфферентных) Motor neuron 8 Ми Головной мозг Brain 9 Жұлын Спинной мозг Spinal cord 10 Орталық жүйке жүйесі Центральная нервная система (ЦНС) Central nervous system 11 Шеткі жүйке жүйесі Периферическая нервная система Peripheral nervous system 12 Соматикалық жүйке жүйесі Соматическая нервная система Somatic nerves 13 Автономды (вегетативті) ж ж Автономный (Вегетативная) нервная система Autonomic nerves
Құрылымы мен қызметі Нейрондар 3 топқа бөлінеді. 1. Сезгіш (афферентті) (сенсорлық –қозу шеткі мүшелерден орталық жүйке жүйесіне өтеді) 2. Байланыстырғыш (эфферентті)(нейрондар алмасуы) –қозуды сезгіш нейрондардан қозғалтқыш нейрондарға өткізеді. 3. Қозғалтқыш (мотор)нейрондар –қозуды орталық жүйке жүйесінен бұлшықеттер мен ішкі мүшелерге өткізеді. Рефлекс доға. Рефлекс –сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерге орталық жүйке жүйесі арқылы ағзаның жауап қайтару әрекеті. Рефлекстер рефлекстік доға, қозу өтетін жолдар арқылы жүзеге асады. 1 -Жүйке ұштары –Рецепторлар 2 -Сезгіш нейрондар (Сенсорлы) 3 -Жүйке орталығы (Байланыстырғыш нейрондар) орталық жүйке жүйесі 4 - Қозғалтқыш нейрондар (мотор) 5 - тітіркендіруге жауап қайтаратын мүшелер (бұлшықеттер) Бұл құбылыс 50 миллисекунд ішінде жауап қайтарады.
Рефлекторлық доға (рефлекторная дуга); (лат. reflexus — шағылысу) — сыртқы және ішкі әсер етуші факторларға организмнің жауап беру реакциясы кезінде пайда болған жүйке толқынының жүретін жолы. Рефлекторлық доғаны кем дегенде сезімтал, байланыстырғыш (аралық), қозғалтқыш нейроциттер тізбегі құрайды. Рефлекторлық доға қабылдағыш аппараттан (рецептордан), орталыққа тепкіш (афферентті) жолдан, орталықтан (жүйке жүйесіндегі орталықтар нейроциттерден тұрады), орталықтан тепкіш (эфферентті) жолдан, жауап беру мүшесі (эффектор) бөлімдерінен құралады. Қарапайым рефлекторлық доға жұлын арқылы тұйықталады, ал күрделі рефлекторлық доға жүлын және мидың қатысуымен іске асады. Рефлекс доға – нейрондар желісінің ең қарапайым түрі. Бұл – өте аз нейрондардан тұратын жол, сол себепті мұнда жауап қайтару жылдам жүреді. Мысалы, егер сіз қолыңызды ыстық жерге қойсаңыз, жұлындағы сенсорлы нейронға хабарлама жетіп, мотор нейрон бұлшықетке жауап қайтарады, соның салдарынан адам қолын ыстықтан бірден тартып алады. Ми қатыспағандықтан, жол қысқа болады және тек бірнеше синапстардан тұрады, сол себепті реакция өте тез және автоматты түрде жүреді.
Рецепторлар тітіркенуіне нерв жүйесінің қатысуымен организмнің қайтаратын жауап реакциясын рефлекс деп атайды. Рефлекторлық реакцияны кез келген сыртқы немесе ішкі ортаның өзгерісі туындатады. Рефлекс жасалуында қозу өтетін жол рефлекторлық доға деп аталады. Рефлекторлық доға – рефлексті іске асыратын, спецификалық ұйымдасқан және өзара әрекеттесетін нерв элементтерінің кешені. Рефлекторлық доғаның негізгі бес звеносын ажыратады: рецептор; афференттік нервтік жол; рефлекторлық орталық; эфференттік нервтік жол; эффектор немесе жұмыс органы. Белгілі бір рефлексті тудыратын тітіркендіргіш әсерін қабылдайтын рецепторлар жиынтығын рефлекстің рецептивтік алаңы деп атайды. Рецептор – тітіркену энергиясын нерв импульс энергиясына айналдыратын сезімтал құрлым. Оларды негізгі 3 топқа бөледі: 1. эксерорецепторлар – тітіркендіруді сыртқы ортадан қабылдайды; 2. интеро- нмесе висцерорецепторлар — тітіркендіруді организмнің ішкі ортасынан қабылдайды; 3. проприорецепторлар – дененің кеңістіктегі қалпының өзгерісін қабылдайды. Ең қарапайым рефлекторлық доға екі нейроннан: афферентік және эфферентік нейрондардан түзеледі, аталық нейрон болмайды. Бұларда бір ғана синапс байланыстырады жєне оны моносинапстық доға деп атайды. Бірақ күрделі рефлекстердің барлығында рефлекторлық доғалар көп нейроннан түзеледі, яғни көптеген синапстық байланыстары болады. Сондықтан оларды полисинапсты доғалар деп атайды. Тітіркендіргіш әсер еткеннен бастап жауап реакциясы туғанға дейінгі уақытты рефлекс уақыты деп атайды. Рефлекс уақыты тітіркендіргіш күшіне, синапстық байланыстар санына т. б. байланысты болады.
Рефлекстерді бірнеше топтарға жіктейді. Биологиялық маңызына қарай рефлекстерді қоректік, қорғану, жыныстық, бағдарлау т. б деп топтап атайды. Рецепция белгісіне қарай экстерорецептивтік, интерорецептивтік, проприорецептивтік деп бөледі. Орындалатын реакцияның сипатына қарап қозғалу, секреторлық, трофикалық, тамыр қозғағыш, висцеромоторлық т. б рефлекстерді айырады. Орталық нерв жүйесінің қай бөлімінің міндетті түрде қатысатындығына байланысты да рефлекстерді жіктейді: жұлын рефлекстер жұлын сегменттеріндегі нейрондар қатысуының нєтижесінде орындалады; бульбарлық рефлекстер — сопақша мидың; мезенцефальдық рефлекстер — ортаңғы мидың, диэнцефальдық рефлекстер — аралық мидың; кортикальдық рефлекстер — ми қыртысы нейрондардың міндетті түрде қатысуында орындалады. Организмнің барлық рефлекстерін шығу тегіне қарай шартсыз және шартты деп үлкен екі топқа бөледі. Қаңқа еттеріне келетін қозғағыш нервтер арқылы іске асатын рефлекстерді сомотикалық деп, симпатикалық және парасимпатиқалық невтер арқылы іске асатындарды вегетативтік рефлекстер деп атайды. Рефлекторлық доғаны тек салыстырмалы түрде доға ретінде қарастырады, себебі эффектор мен рефлекторлық орталық арасында кері байланыс жолы болады. Егер тура байланыс арқылы орталық нерв жүйесі эффекторрдың қызметін басқарса, кері байланыс арқылы эффектордың жағдайы туралы мәлімет алады, эффектордың жауап реакциясын бағалайды және қателік кетсе әр уақыт үзіндісінде түзету ендіре алады.
Сабақтың тақырыбы: Рефлекторлық қалыптың табиғаты. Сабақтың мақсаты: Рефлекторлық қалыптың табиғатын түсіндіре алады. Тілдік мақсаты № Қазақ тілі Русский язык Еnglish 1 Нейроны Neurons 2 Дендриты Dendrites 3 Аксоны Axon 4 Рецепторы Receptor 5 Сезгіш Сенсорных нейрон Sensory neuron 6 Байланыстырғыш Вставочных (промежуточных) interneuron 7 Қозғалтқыш Двигательных (эфферентных) Motor neuron 8 Ми Головной мозг Brain 9 Жұлын Спинной мозг Spinal cord 10 Орталық жүйке жүйесі Центральная нервная система (ЦНС) Central nervous system 11 Шеткі жүйке жүйесі Периферическая нервная система Peripheral nervous system 12 Соматикалық жүйке жүйесі Соматическая нервная система Somatic nerves 13 Автономды (вегетативті) ж ж Автономный (Вегетативная) нервная система Autonomic nerves
Көзді қорғау үшін көз тез ашып-жұмылады, бұл – рефлекторлық іс-әрекеттің мысалы, сонымен қатар, көз қарашығының жарықтың әсерінен үлкейіп, кішіреюі де рефлекторлық іс-әрекетке жатады. Омыртқа жотасы зақымданған кезде нейрон жолдарындағы өзгерісті байқау үшін дәрігер тізеден төмен сіңірді соғып, тізе рефлексін тексереді. Тізе рефлексі мүсінді тік ұстауға және тепе-теңдік сақтауға көмектеседі.
Сабақтың тақырыбы: Орталық жүйкесінің құрылысы мен қызметі Сабақтың мақсаты: Рефлекторлық қалыптың табиғатын түсіндіре алады. Тілдік мақсаты № Қазақ тілі Русский язык Еnglish 1 Нейроны Neurons 2 Дендриты Dendrites 3 Аксоны Axon 4 Рецепторы Receptor 5 Сезгіш Сенсорных нейрон Sensory neuron 6 Байланыстырғыш Вставочных (промежуточных) interneuron 7 Қозғалтқыш Двигательных (эфферентных) Motor neuron 8 Ми Головной мозг Brain 9 Жұлын Спинной мозг Spinal cord 10 Орталық жүйке жүйесі Центральная нервная система (ЦНС) Central nervous system 11 Шеткі жүйке жүйесі Периферическая нервная система Peripheral nervous system 12 Соматикалық жүйке жүйесі Соматическая нервная система Somatic nerves 13 Автономды (вегетативті) ж ж Автономный (Вегетативная) нервная система Autonomic nerves
Бас ми Төбе бөлігі Маңдай бөлігі Шүйде бөлігі Самай бөлігі Мишық Ми көпірі Сопақша ми
1. Аралық мида: төмпешік асты аймақ (гипоталамус) пен көру төмпешіктері – таламусты ажыратады. Таламус-мидың ортасында орналасқан. Бұның орналасқан жері негізгі ми және аралық мидың арасында. Бұның қызметі бірнеше маңызды аймақтармен байланысты, соның ішінде еске түсіреді, түс және сезу арқылы тусіну талдау. Олар құрылысын және қызметін, оның орналасқан жерін анықтайды 1. Гипаталамус ол ең маңызды қызмет атқарад, ол жүйке жүйесі мен эндокриндік жүйенің арасын байланыстырады. Гипофиздік бездер арқылы. Гипоталамустың төмеңгі жағында орналасқан және ми бағанасының сәл жоғарғы жағында орналасқан. 1. Ми бағанасы көптеген негізгі қызметтерді атқарады, соның ішінде жүректің соғысының реттелуін, тыныс алуды, Қорғану (жөтелу, құсу, түшкіру) және тамақтанудың (сөл бөлу, ему, жұту, асқорыту бездері) жұмысын реттейді. Ол өзіне сопақша миды қосады, воралив көпіршесі(ми көпіршесі) және орталық ми қосылады. сопақша мидың ұзындығы 2, 5 -3 см 1. Бас ми: Адам миының ең үлкен Барлығымен байланыс жасап үлк қызмет атқарады, ойланады және (етеді) тигізеді. Бас ми бөлігі 4 бөлі тұрады; маңдай, төбе, самай, шүй Мишық сезім жүйесі арқылы ақпарат алады, жұлын және басқа мидың бөліктері арқылы және кейін ол қимыл қозғалысты реттейді. Мишық ерікті қозғалыстарды үйлестіреді, қаңқа бұлшықеттерінің үйлесімді жұмыс жасауын, тепе-теңдік, сөз, қозғалыс және қаңқа бұлшықеттерінің жұмысын реттейді.
1. Жұлынның мойындық бөлімі, С 1 -С 8 ге дейін. Мойындық жүйке орталықтары С 1 -С 4 дейін. Ал С 5 -С 8 дейін иықтық орталықтар. Бұл жүйкелер бастың артқы бөлігін, иық, қол мен қолбасын және көкетті жүйкелендіреді. 1. Жұлынның кеуделік бөлігі Т 1 -Т 12 ге дейін. Бұл аймақ иықтық өрімнің бір бөлігі, қабырға аралық бұлшық еттермен, арқаның терең бұлшық еттері және іштік қуыстың жеке аймақтары мен тікелей байланысқан. 1. Жұлынның белдік бөлігі (L 1 -L 5 ке дейін) Жұлынның белдік бөлігінің 5 жүйкенің 4 арқаның төменгі бөлігі және сан мен аяқтың белгілі бір бөліктерін жүйкелендіретін орталық белдік өрім құрайды. L 4 пен L 5 сегізкөздік жүйкелердің алғашқы төртеуімен байланысады. 1. Жұлынның сегізкөздік бөлімі S 1 -S 5. Сегізкөздік орталық L 5 -S 3 ке дейін және құйымшақтық өрімдер S 4 -S 5 сан және бөксе бұлшықеттерін, аяқ пен аяқбасының терісі мен бұлшықеттерін, артқы өтіс және жыныстық ағзалар аймағын жүйкелендіреді.
Скачать презентацию Сабақтың тақырыбы Жүйке жүйесінің маңызы Сабақтың мақсаты Жүйке
Рефлекс.pptx