Сабақтың тақырыбы ТРАНСФОРМАТОР 1 Жаңа сабақ 2

Сабақтың тақырыбы: ТРАНСФОРМАТОР 1

Жаңа сабақ 2

Трансформатор 3

n Көптеген жағдайда бiр ток көзiнен әртүрлi кернеуге арналған құралдарды қоректендiру қажет болады. Мысалы, теледидарды 220 В-тық ток көзiне қосқан кезде оның iшiндегi қыздыру шамдарына 6, 3 В, транзисторларға 1 -2 В, ал электрондысәулелендiру түтiкшесiне 15000 В кернеу беру қажет. Кернеудi осылай қажетiмiзше көтерiп, немесе төмендету үшiн трансформаторлар деп аталатын құралдар пайдаланылады. Қуаттың тұрақты дерлік мәнінде айнымалы ток кернеуінің ток күшімен қатар өзгеруін айнымалы токтың трансформациясы дейді. Айнымалы токтың трансформациясын жүзеге асыратын құрал трансформатор деп аталады. Ол электромагниттік индукция құбылысына негізделген. Трансформаторды алғаш рет 1878 жылы орыс ғалымы П. Н. Яблочков ойлап тапқан, кейін оны 1882 жылы И. Ф. Усагин жетілдірді. Қарапайым трансформатор ферромагниттi өзекшеге кигiзiлген өткiзгiштердiң екi жақты орамдарынан тұрады 4

Павел Николаевич Яблочков (1847 – 1894) 5

Иван Филиппович Усагин (1855 -1919) 6

Трансформатордың құрылысы Темір өзекше 7

Бiрiншi реттi орам қоректендiрушi кернеу көзiне, ал екiншi реттi орам тұтынушыларға қосылған. Олардың сәйкес орамдарының саны n 1 және n 2 -ге тең. Трансформатордың жұмыс iстеу принципi электромагниттiк индукция құбылысына негiзделген. Бiрiншi реттi орамдар арқылы айнымалы ток өткен кезде ферромагниттiк өзекшеде айнымалы магнит ағыны пайда болады. Бұл магнит ағыны өз кезегiнде екiншi реттi орамдарды да тесiп өтетiн болғандықтан осы орамдарда индукциялық ЭҚК-iн туғызады. Егер екiншi реттi орамдар тұтынушыларға қосылған болса, онда бұл тiзбектен де айнымалы ток өтедi. Ал бұл айнымалы ток өзекшеде қайтадан өзiнiң айнымалы магнит ағынын туғызады. Екiншi орамдардың туғызған магнит ағыны өзекшедегi толық магнит ағынын кемiтедi, бұл өз кезегiнде бiрiншi реттi орамдардағы өздiк индукция ЭҚК-iнiң кемуiне алып келедi. Өздiк индукция ЭҚК-iнiң кемуiнен бiрiншi реттi тiзбекте ток арта бастайды да, қоректендiрушi кернеудiң мәнi өздiк индукция ЭҚК-iне теңескенде жүйеде тепе-теңдiк орнайды. Орамдар санының бiр-бiрiне қатынасын 8

n трансформациялау коэффициентi деп атайды. К>1 болғанда трансформаторлар төмендеткiш, ал K<1 болса жоғарылатқыш трансформаторлар болып табылады. Бiрiншi және екiншi орамдардағы ток күшi, кернеу мен орам сандарының арасында мынадай байланыс бар Энергияның сақталу заңына сәйкес Р 2=P 1 -Pор-Pөз мұндағы Р 2=I 2 U 2 cosφ2 – екiншi тiзбектен тұтынушылар пайдаланатын қуат, Р 1 =I 1 U 1 cosφ1 – бiрiншi тiзбекке қоректену көзiнен берiлетiн қуат, ал Рор=I 12 r 1+I 22 r 2 – актив кедергiлерi r 1 және r 2 – ге тең орамдардағы қуат шығыны да, Рөз– ферромагниттiк өзекшенiң магниттелуiмен байланысты қуат шығыны. 9

Трансформатордың жұмыс принципі Айнымалы ток көзі жүктеме II I Трансформатордың пайдалы әсер коэффициентi (ПӘК) 10

Айнымалы ток көзі жүктеме n n II I ЭҚК катушкаға әсер етуі; Екі катушканың орам саны бірдей болғанда, трансформаор кернеуінің өзгеруі; 11

Трансформатордың түзілуі N 2 N 1 Айнымалы ток көзі жүктеме 12

Бүгiнгi күннiң технологиялары ПӘК-i 97 -98% болатын трансформаторлар жасауға мүмкiндiк бередi. Трансформаторлардың электр энергиясын тасымалдаудағы ролi ерекше. Электр энергиясын қашық аралықтарға тасымалдау күрделi ғылыми-техникалық мәселе болып табылады. Бұл жердегi негiзгi мәселе энергия шығынымен байланысты. Өткiзгiштердiң қызуынан болатын энергия шығыны Джоуль-Ленц заңына сәйкес тiзбектегi ток күшiнiң квадратына пропорционал, яғни Q=I 2 Rt. Олай болса, тасымалдау кезiндегi бос шығынды азайту үшiн тасымалданатын қуатты кемiтпестен, ток күшiн мүмкiндiгiнше азайту қажет. Оның бiрден-бiр жолы кернеудiң шамасын аса жоғары, жүздеген мың вольтқа көтеру. Жоғарғы вольтты электр тасымалдау жүйелерiнiң болуы осымен байланысты. Электр энергиясын өндiретiн жерде кернеудi трансформаторлардың көмегiмен 400 -500 мың вольтқа дейiн жоғарылатады да, тасымалдап жеткiзген соң энергияны тұтынатын жерде керiсiнше өндiрiстiк 220 вольтқа дейiн кемiтедi. 13

Трансформатордың мінездемесін дәптерге жазып алыңдар: n U 1, U 2 – бірінші және екінші жүктеменің электр кернеуі. n I 1, I 2 – бірінші және екінші жүктеменің ток күші n N 1, N 2 – бірінші және екінші жүктеменің орама саны n k –трансформация коэффициенті 14

Трансформатордың ПӘК-і n n Р 1 и Р 2 – бірінші және екінші жүктеменің қуат күші η – Пайдалы әсер коэффициенті 15

Трансформатордың ПӘК-і n Бүгiнгi күннiң технологиялары ПӘК-i 97 -98% болатын трансформаторлар жасауға мүмкiндiк бередi 16

Трансформатордың сызбалық белгісі 17

Трансформатордың түрлері 18

Бекіту сұрақтары: Трансформатор не үшін қажет? Трансформатор құрылысы? Трансформатордың шартты белгісі? Трансформация коэффициентінің формуласы? Төмендеткіш және жоғарылатқыш трансформатор дегеніміз не? 19

ЕСЕП ШЫҒАРУ № 976(Р) Трансформатор кернеуді 220 – дан 660 В-қа дейін арттырады, оның бірінші реттік орамасы 840 орамнан тұрады. Трансформация коэффициенті қандай? Екінші реттік орамада қанша орам бар? Қай орамдағы өткізгіштің қимасы артық? № 979(Р) Трансформатор төмендеуі 120 В болғанда 20 А ток береді. Алғашқы кернеуі 22000 В-қа тең. Онда бірінші жүктеменің ПӘК 90 % болса, трансформатордың бастапқы ток күші мен 20 кіріс-шығыс қуаты неге тең?