Сабақтың тақырыбы Дәрумендер мен минералдар Өндірістеөндірілген дәрумендер

Сабақтың тақырыбы: Дәрумендер мен минералдар

Өндірістеөндірілген дәрумендер

Дәрумендер туралы жалпы түсінік • Дәрумен (Витамин)– адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың организміндегі зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық белсенді органикалық қосылыстар. Витамин (латынша vіta – тіршілік) туралы ілім.

Дәрумендердің ашылу тарихынан. . . 1881 жылы орыс дәрігері Н. И. Лунин өз эксперименттері негізінде тамақ құрамындағы қандайда бір ерекше заттардың болмауынан ауруға ұшырауын анықтады. 1911 жылы поляк ғалымы К. Функ тазартылмаған күрішпен қоректенген көгершіндерді сал(паралич) ауруынан емдеген затты күріш кебегінен алды. Ол бұл затты витамин(лат. vita-тіршілік)деп атады.

Дәрумендер Майда еритіндер Суда еритіндер Н С В В 2 В 12 Q 3 2 В 6 6 А F D Е К

Ағзадағы дәрумендер концентрациясының бұзылуы • • ГИПОВИТАМИНОЗ ағзадағы витаминдердің жетіспеушілігі • ГИПЕРВИТАМИНОЗ ағзадағы витаминдер мөлшерінің артуы (А және Д витаминдерінің ғана артуы ағзаны ауруға шалдықтырады) АВИТАМИНОЗ қандай да бір витаминнің күрт жетіспеушілігінен болатын ауру. (Мысалы: бери-бери, пеллагра, құрқұлақ(цинга) және т. б. )

Дәрумендерге сипаттама Дәрумен атауы А дәрумені (Ретинол) Тәуліктік мөлшері Маңызы Гиповитаминоз

Дәрумендерге сипаттама Дәрумен атауы Тәуліктік мөлшері Маңызы Гиповитаминоз А дәрумені (Ретинол) 1 -1, 5 мг Эпителий ұлпаларының дамуын, қалыпт ы өсуін реттейді; Ферменттер жұмысын күшейтеді; Көру пигменті – родопсиннің түзілуін қамтамасыз етеді; -Тері құрғап жарылады; -Қасаң қабығы бұзылады; -Ақшам соқыр ауруына шалдығады. -Баста қайызғақ пайда болады; -Тамақтың сілемейлі қабықшасы жиі-жиі қабынады;

А дәрумені • Эпителий ұлпаларының дамуын, қалыпты өсуін реттейді; • Ферменттер жұмысын күшейтеді; • Көру пигменті –родопсиннің түзілуін қамтамасыз етеді; • Өсу витамині деп атайды; • Жануартекті өнімдердебауыр, сарымай, балық майында көп. • Өсімдіктекті өнімдерде-құрамында каротин бар сәбіз, қызан, асқабақ, тәтті қызыл бұрыш, өрікте көп. • Тәуліктік мөлшері 1 -1, 5 мг.

Қызғылт пигмент – каротин • КАРОТИНОИДТАР ( лат. carota -сәбіз және грек. eidos - • • түр), қызғылт және сарғыш табиғи пигменттер тобы. Жарық сәулесін сіңіру арқылы фотосинтез процесіне қатысады; сперматозоидтың қалыптасуына; Эндоплазмалық тордың жарғақшасында сіңіріліп , секреттік, тасымалдаушы нәруыздардың қалыптасуына әсер етеді; Митоз үрдісінде жасушаның бөлінуін реттейді. Адам ағзасына тағаммен түскен каратиноидтардан А дәрумені түзіледі.

Сізге А витамині жетіспеушілігін білдіретін белгілер: • Күндізгі жарық көзіңізге әдеттен тыс көп әсер етсе; • Сізге қарсы келе жатқан көлік жарығы көзіңізге қатты әсер етсе; • Ымыртта немесе түнде көруіңіз нашарласа, яғни ақшам сокырлықты байқасаңыз; • Шынтағыңыз, тізеңіз, бөксеңіз қызарып кетсе; • Тамағыңыздың сілемейлі қабықшасы жиі-жиі қабынса; • Басыңызда қайызғақ пайда болса.

D дәрумені (кальциферол) - Сүйектердің қалыпты дұрыс дамуын қамтамасыз етеді; - Бұлшықет тонусын күшейтеді; - Ферменттер жұмысына әсер етеді; - Ағзадағы кальций алмасуын жүзеге асырады; - Күннің ультракүлгін сәулелері арқылы ағзада түзіледі; - Тәуліктік қажеттілігі 1 мг; - Балық майында, бауырда, жұмыртқа сарыуызында т. б. кездеседі.

Мешел (рахит) ауруы Фосфор– кальцийлік алмасу бұзылады; - - Бойдың өсуі баяулайды; - Сүйектің беріктігі төмендейді; - Аяқ сүйектері қисаяды; - Бас, қарын үлкен болады.

К дәрумені - 1935 жылы дат биохимигі Хенрик Дам анықтады, 1943 жылы осы еңбегі үшін Нобель сыйлығына ие болды; -Салат жапырағында, бауырда көп кездеседі; -Қан ұюына , ішекте органикалық заттардың сіңірілуіне қатысады; -К витамині жетіспеушілігі өте сирек кездеседі, себебі ішек қабырғасында жеткілікті мөлшерде түзіледі. К авитаминозы

Витамин (Тиамин) -Көмірсулар алмасуына қатысады; -Жүрек, бұлшықет, жүйке жүйесі мүшелерінің қызметін реттейді; -Тазартылмаған астық тұқымынының дәндерінде, бұршақ тұқымдастарында, жұмыртқа сарыуызында кездеседі; -В 1 витамині жетіспеуінен “Бери- бери” (полиневрит) ауруы пайда болды. Кептердегі В 1 авитаминозы

Витамин (Рибофлавин) -ХІХ ғасырдың 30 жылдары алғаш анықталды; -Етте, сүтте, бауырда, жұмыртқада, астық дәндерінде, сары түсті көкөністерде кездеседі; -Рибитол спиртінен және изоллоксазиннен тұрады; -Жетіспеушілігінен көздің мөлдір қабықшасы қабынады, ауыз қуысының сілемейлі қабықшасы қабынады. Авитаминоз: Анемия пайда болады

В 5 дәрумені (никотин қышқылы ниацин немесе РР) -Тотығу реакцияларындағы катализаторферментердің құрамына енеді; -Май қышқылдарының синтезіне қатысады; -Аминқышқылдары айналымына қатысады; -Қарбызда, алмада, сыра ашытқы кебектерінде, бауырда, етте көп кездеседі; - Тәуліктік мөлшері 20 мг.

РР дәруменінің авитаминозы Пеллагра ауруы немесе “үш Д ауруы” деп атайды. Дерматит Теріде дақтар мен көпіршіктер пайда болуы Диарея Деменция Асқорыту Психиканың мүшелерінің нашарлауы, қызметі Ақыл-естің бұзылып, іштің бұзылуы қатты өтуі

Витамин Жетіспеушілігінен: (Пиридоксин) -Ақуыз алмасуына қатысады; -Қантамырлар қабырғасында холестериннің жинақталуына кедергі жасайды; -Арпа, бауыр, бидай ұнтақтарында, сыра ащытқыларында кездеседі. -бауырдың семіруі; - көкбауырдың бұзылуы; -Қалқанша безі қызметінің нашарлауы байқалады. -атеросклероздың дамуы; -Тері ауруы (эритема, эдема) дамуы Тышқандардағы авитаминозы

Витамин -Азотты қосылыстар синтез реакцияларына кофермент ретінде қатысады; - Қан жасушалары-эритроциттер, тромбоциттердің түзілуін жүзеге асырады; - Жануартекті тағам құрамында- бауырда, бүйректе, жұмыртқада, сүтте кездеседі. - Жетіспеушілігінен қаназдық (анемия) ауруы пайда болады. Доңыздағы қаназдық ауруы

В тобындағы дәрумендер • В тобы дәрумендердің 15 –ке жуық түрлері бар; • Зат алмасуда маңызды қызмет аткаратын ацетилхолин құрамына кіреді. • Астық, бұршақ тұқымдастарда, қызылшада, бауырда, жұмыртқа сарыуызында, ашытқыда кездеседі. Соя

В тобындағы витаминдер жетіспеушілігін білдіретін белгілер: -Тіліңіз қызарып кетсе; - Жүйкеңіздің жұқаруы жиі-жиі байқалса; - Ұйқыңыз қашып, берекетіңіз кетсе; - Ұзаққа созылған бас айналу жиі-жиі қайталанса; - Көз алдыңыз қарауытып, әлдебір”дақтар” ұшып жүрсе; -Тынысыңыз тарылып, деміңіз жиі-жиі жетпей қалса.

С дәрумені (аскорбин қышқылы) - Тотығу-тотықсыздану С дәрумені реакция айналымына қатысады; - Көптеген ферменттер құрамына кіреді; - Ақуыз синтезіне қатысады; - Антиденелердің қалыптасуын жүзеге асырады; - Дентин, шеміршектің қалыптасуына қатысады, ішекке темір элементінің сіңірілу процесін күшейтеді; - Бүйрек үсті бездерінде норадреналиннің түзілуін жүзеге асырады; - Итмұрын, қара жидек, бүлдірген, апельсин, лимон, пияз, сарымсақ, қырыққабат, алма т. б. Құрамында кездеседі; - жағымды дәмі бар; - Тәулігіне 50 -100 мг қажет.

Құрқұлақ (цинга) ауруының белгілері 1. Тез шаршау; 2. Қызылиек қанталайды, қан кетеді; 3. Бұлшықеттер ауырады; 4. Қылтамырлар үзіледі; 5. Буын ауырады; 6. Тістер босап түседі; 7. Ағзаның ауруларға қарсы тұруы төмендейді.

Сізге С дәрумені жетіспеушілігін білдіретін белгілер: • Қызылиегіңіз жиі-жиі ісіп, қанталаса; • Жай ғана соққыдан денеңіз тез көгеріп, қызарса; • Бұлшықеттеріңіз себепсіз ауырса; • Тістеріңіз босай бастаса.

Сарамандық жұмысқа нұсқаулық «Алма мен апельсин шырындарынан С дәруменін анықтау» • Дәріханалық йод тұнбасын 40 есе сұйылту. • 20 мл шырынды 100 мл –ге дейін сумен сұйылтып, оған аздаған крахмал ерітіндісін құю. (200 мл суға 1 гр крахмал қатынасындағы • Содан кейін алынған қоспаға тамшуырдың көмегімен йод ерітіндісін тамызу. • Аскарбин қышқылын йод толық тотықтырғаннан кейін , келесі тамшы ерітіндіні көк түске бояйды. Бұл титрлеудің аяқталғанын көрсетеді. Титрлеуге қанша йод кеткенін білу үшін , алдын ала бір тамшы йодтың көлемін анықтап алу керек. Тамшы санын миллилитрге айналдырып , оны0, 88 ге көбейту керек. Бір тамшы йодтың көлемін білу үшін тамшуырдың көмегімен анықтау.

1 мл йод ерітіндісінде – 28 тамшы йод бар Х мл йод ерітіндісінде - 32 тамшы йод, осыдан аскорбин қышқылының тотығуына 1, 14 мл йод жұмсалды. 1 мл 5 % йод ерітіндісі - 35 мг аскорбин қышқылы 1. 14 мл 5 % йод ерітіндісі – Х мг аскорбин қышқылы => Х = 1, 14× 35 = 40 мг

1 мл 5 % йод ерітіндісінде – 35 мг аскорбин қышқылы 39 тамшы йод аскорбин қышқылын титрлеуге кетті. 1. 4 мл 5 % йод ерітіндісінде Х мг аскорбин қышқылы. 1. 4 мл 5 % йод ерітіндісі – Х мг аскорбин қышқылы => Х = 1, 4× 35= 49 мг аскорбин қышқылы- 35 г қызыл бұрышта Х мг акорбин қышқылы – 100 г бұрышта, 140 мг. Тұтас қызыл бұрышта ( m=130 г) 182 мг аскорбин қышқылы.

Жаңа сабақты қайталау

А дәрумені Тәуліктік мөлшері 1 -1, 5 мг Өсу витамині Родопсиннің түзілуі Ферменттер Жұмысын күшейтеді Эпителий ұлпаларының өсуін реттейді

В тобы дәрумендері Тәуліктік мөлшері 0, 2 -14 мг Ақуыз алмасуына қатысады Қан жасушаларының түзілуін жүзеге асырады Ес, зейін, жүйке жүйесі қызметіне әсер етеді Жүрек, бұлшықет, эпителий ұлпасының қызметін жақсартады

С дәрумені Тәуліктік мөлшері 50 -100 мг Ферменттердің құрам бөлігі Ақуыз синтезіне қатысады Иммунитетті күшейтеді Антиденелердің Қалыптасуын жүзеге асырады

D дәрумені Тәуліктік мөлшері 1 мг Фосфор алмасуына қатысады Кальций алмасуына қатысады Өсу витамині Сүйектің қалыпты дамуына әсер етеді

B I N G O Carotene zinc chromium magnesium Iron Vitamin D selenium Free Space! Vitamin A Vitamin E riboflavin niacin Biotin potassium Vitamin B 12 folic acid Vitamin C Vitamin B 6 copper manganese phosphorus thiamin iodine Vitamin K calcium Asorbic acid

Біздің өміріміздегі минералды заттар

Сиыр мен ешкі сүтіндегі макро- және микроэлементтер

Жүгері қытырлағының құрамынан темірді анықтау Зертханалық жұмысқа қажетті құрал -жабдықтар 1. Қытырлақты келіге салып ұнтақтау 2. Полиэтилен пакетке салып су құйып, араластыру. 10 минут қойып қою. 3. Полиэтилен пакеттің сыртынан магнитпен баяу жүргізу. Қарайып жинақталған темір ұнтағын көруге болады

1. Эскимостар қажетті дәрумендерді қайдан алады: 2. Шпинатты қандай жағдайда пайдаланғанда дәрумендері жақсы сақталады? 3. Жылдың қай мезгілінде сүттегі дәрумендердің мөлшері 2 есе көбейеді? 1. Егер вегетариандық ас мәзірін қолдансаңыз, сіздің ағзаңызға қандай дәрумен тағаммен түспейді? 2. Күн сәулесінің көмегімен ағзада түзілетін дәрумен: 3. Қыс айларында аз түсетін күн сәулесін мөлшерін, ненің көмегімен алмастыруға болады? 4. Қандай азықтық тағамда дәруменнің әр түрі және көп мөлшері бар? 5. С дәруменінің күндік нормасын орындау үшін нені қолданған жөн:

1. Балық майы мен етінен, ақ аю мен түлендердің етінен 2. Балауса күйінде, әрі шпинатты жуғанда өте тез жуу керек. 3. Жаз кезінде. Сүттің құрамында кальции мен дәрумендер көп мөлшерде болады. 4. Етте болатын В 12 ДӘРУМЕНІ. 5. Д дәрумені 6. Жұмыртқаның сары уызымен. 7. 100 гр бауыр 7 түрлі дәрумендердің бір күндік қажеттілігін өтей алады: А, С және В тобындағы дәрумендер. 8. 1 кг апельсинді.

ТЕСТ «Менде АВИТАМИНОЗ бар ма? » 1. Күз бен қысқа қарағанда көктемде сізге суық жиі тие ме? А – иә Б- жоқ 2. Қысқы және күзгі суық тигенге қарағанда көктемгі суық тигеннен ауырырақ өтеді. А – иә Б- жоқ 3. Басқа жыл мезгілдеріне қарағанда көктемде ұйықтау мен ояну қиын. А – иә Б- жоқ 4. Сізге көктемде тез шаршау және тез ашулану тән бе? А – иә Б- жоқ 5. Күз бен жаз мезгіліндегі сияқты шашыңыз бен теріңіздің түсі жақсы көріне ме? А – иә Б- жоқ 6. Көктемде ас қорыту жолыңызда ешқандай мазалау болмай ма? А – иә Б- жоқ 7. Көктемде сізде физикалық жүктемені азайту керек сәті жиі кездесе ме? А – иә Б- жоқ 8. Балауса көкеністерді термиялық өңдеуден өткізу жө санайсыз ба? А – иә Б- жоқ 9. Әр күні сіздің дастарханыңызда көкеністер мен балауса жасыл дәмдеуіштер бола ма? А – иә Б- жоқ 10. Сіз таза ауада көп уақыт боласвыз ба? А – иә Б- жоқ

Қорытындыны есептеу Әрбір «А» жауабы - 1 балл, Әрбір «Б» жауабы - 0 балл. Сіз – мүлтіксіз адамсыз! Сізге қарап бой түзеу керек. 1 – 2 балл. Авитаминозға қауіп жоғары емес. 3 – 5 балл. Аздап дәруменнің жетіспеушілігі түрімнен көрініп тұр. 6 – 8 балл. Авитаминоз – сіздің өміріңіздің көлеңкесі. 9 – 10 балл. Өзіңіздің тіршілік әрекетіңізді тұтастай өзгерту керек.

Үй тапсырмасы: • Оқулық пен қосымша әдебиеттерді пайдаланып, витаминдерді сипаттау; • С витаминін нұсқау бойынша алма шырынынан анықтау; • Витаминдерге берілген кестені аяқтау. • http: //moodle. nis. edu. kz/ • http: //nis. edu. kz/