РФ Мәгариф һәм Фән министрлыгы Федераль мәгариф агентлыгы

РФ Мәгариф һәм Фән министрлыгы Федераль мәгариф агентлыгы “Чаллы дәүләт педагогия институты” Татар теле һәм әдәбияты кафедрасы Тубыл-Иртыш диалекты Мөстәкыйль эшне үтәде: II курс, 931 нче төркем студенты Шакирова А. Р. 2010 ел

Тубыл-Иртыш диалекты: 1. Төмән сойләше 2. Тубыл сөйләше 3. Саз ягы сөйләше 4. Тара сөйләше 5. Тевриз сөйләше

Бу сөйләш Төмән өлкәсе Төмән, Ялутор, Түбән Тәүде, Яркәү авыллары Тура, районнарында Тубыл таралган. елгасы Татар бассейннарында урнашканнар. Сөйләшкә тагын Екатеринбург өлкәсе Слободотуринск районы Ләң Тугулым районы Утрау авыллары да керә. Сөйләш төньяктан — саз ягы, төньяк-көнбатышта чикләнә. тубыл сөйләшләре белән

Фонетик үзенчәлекләр а ~ ы: тула – тулы, тура - туры ә ~ э(е): йәцкә төшү Сузыклар – нечкә, кәмкә кемгә (а ы -ә) а-ә ~ ы-е: күрәрсез – күрерсез, киләрем - килермен албоға – алабуга ә ~ и: кәрәк – кирәк, арақ мәләш - миләш – аракы и ~ ә: чичәк/цицәк – чәчәк, тәрәс – тәрәзә түбәтий – түбәтәй у ~ о: сурау – сорау, пулар - болар ө ~ ү: пөгөн – бүген, Сузыклар өстәлү мөка- )мүк ( ү ~ ө: үнәр – һөнәр, и ~ о: питай - бодай қыра – кыр, басу а ~ о: маны - моны э(е) ~ и: негә – никах, эшетү – ишетү и ~ э(е): инә – энә

Авазлар төшү w ~ п: Ассимиляция қаwып – кабып асынта –таwып – табып астында пиргәмбес – биргәнбез б алында – алдындакирпеч ~ п: кирбец – пәйшәмпе – пәнҗешәмбе цулбы – чулпы эцеб аталар – эчеп яталар пестеңке – безнеке мйома – җомга – түбән ~ б: түмән йултап – юллап мөрлөгән – бөрлегән шәй – шулай п ~ ф: Авазлар өстәлү пайта – файда Метатеза Пума – Фома былцырақ – пычырак аспар – абзар қ ~ х: қәсер – хәзер хәтлек – хәтле w ~ қымрысқа ––кырмыска г: соwым сугыш себертке ––себерке түwәрәк түгәрәк ыртын – ындыр ң ~ н: җаңғыш ялгыш үләң – үлән колоп – клуб

Морфологик үзенчәлекләр Исемдә ныңқы / неңке кушымчасы тай / тәй, сүз төркемнәре, бәйлекләр: Ярдәмлек тайын / тәйен ярдәмендә кулланыла: рәвеше ясала: чагыштыру қәтле – кадәр саламныңқысы – саламныкы табақтийын – табактай пелән – белән киленцәгебеснеңке – киленебезнең пестәй––хәтле шикелле цикле безнең Сорау алмашлыкларында ай //әй: Хәз. з. хик. ф. ый / и(й), ты те: Кисәкчәләр: кемте – кем белмим пелмәйем – сурма – зурмы ницек те – – сорыйлар сурайтлар ничек қайтыты – кайда

Синтаксик үзенчәлекләр 1. Сүзтезмәләрне бернинди кушымчасыз куллану: 3. Раслауны белдерә торган әбик кисэкчэсе күзәтелә: йаңқыр ботқасы – яңгыр боткасы йылға буйта – елга буенда Қайта инде әбик (әйеме) 2. Кешене белдерә торган саналмышныярдәмендә 4. Сорау җөмләләр бары интонация күплек санда куллану: белдерәләр: Икке савучлар монта – Монда ике завуч Салам чәй? – чәй салыйммы?

Инә – әни Әкә – абый Сырт – арка Ыспайы – матур Питай – бодай Түпәлек – лапас Шабала – кашык Йемеш – конфет Ицке/кәчә – кәҗә Ағацлык/урман – чыршы Көн – кояш, көн

Бу сөйләш Тубыл елгасы, Иртыш елгасы бассейнарында (хәзерге Төмән өлкәсе Тубыл, Вагай һәм Уват районнарында) таралган. Көньяктан ул — төмән, төньяк-көнбатыштан — саз ягы, төньяк-көнчыгыштан тевриз сөйләшләре белән чикләнә.

Фонетик үзенчәлекләр ы~а: ғыны – гына ә ~ э (е): йигермә – егерме а ~ у: игән – иген шал – шул шантай – шундый пайрам – бәйрәм ләгү – эләгү кабыста – тире кәбестә цац – чәч паған – багана тәре битенә питнә––дару осон – озын төрмә өтөрмә – көмөш – көмеш пөттө – бетте пөлмәйем – белмим э(е) ~ и: эшетү – ишетү пелмән – пилмән и ~ э(е): ү ~ и: кигәвен пәлиш – бәлеш мәчит – мәчет күгәwен –

Ассимиляция: Тартыклар өстәлү: wарча – барча w ~ б: умпиш алда тыwық алтта – – унбиш – тобок – тубык цыцкан – тычкан йыллы – җылы мөкрәйү – бөкрәю м исге – иске ~ б: алтйапқыц – алъяпкыч эцкән қәләмпер – п ~ ф: – эчкән йомортқа – йомырка канәфер песгә – безгә Ч авазы еш кулланыла: Тартыклар төшү: Метатеза: чәбер – җәбер чафа – җәфа айнулла – Гайнулла цүлмәк – чүлмәк әчәл – әҗәл үтәләү ютәлләү үрмәцәк ––үрмәкүч аwылынын – авылының н ~ ң: белә – белән нийә – ашасан – ашасаң нигә Т А Р Т Ы К Л А Р

Морфологик үзенчәлекләр 4. Ярдәмлек, бәйлекләрдә: 1. Кеше исемнәрен кыскарту еш булган: шигелле – шикелле Әқмәди – Әхмәдулла сынны – төсле Ниғмәч – Нигъмәтулла 2. 1 5. Кисәкчә: һәм 2 зат алмашлыклары Ю. к. : магақуй – бит (актив кулланыла) – миңа саға – сиңа 6. Модаль сузләрдә (диалекталь вариант): 3. Рәвештә: әмән – ахрысы кәрәк – кирәк тереләй – тере әсерләйен – әзер

Л ексик үзенчәлекләр олтта – бабай цубыр – сипкел шешә – пыяла тур – сәке мушник – бөккән күмбалық – маймыл мишкәләк – гөмбә

Бу сөйләш Иртыш елгасы сулъяк кушылдыклары Алымка, Носкыбаш, Носка елгалары бассейнында таралган. Күлле сазлыклы булган бу җирләрдә Ачир, Лайтамак җирле үзидарәләренә караган 15 ләп татар авылы урнашкан. Бу сөйләш таралган территория көнбатышта — Екатеринбург өлкәсе, төньякта Ханты Манси милли округы белән тоташа. Саз ягы сөйләше вәкилләре себер татарларыннан берникадәр аерымланып яшиләр, чөнки авыллар арасында юллар булмау аларның аралашу мөмкинлекләрен чикли, мәдәни яктан да берникадәр изоляцияләнүгә китерә. Тарихи әдәбиятта саз ягында татар авыллары барлыкка килү мәсьәләсенә карата төрле фикерләр әйтелгән. Ал арны ханты манси кабиләләре катнашында формалашкан яисә Күчем ханнан калган төр кемнәр дип караучы галимнәр бар. Себер татарларының тарихын өйрә нүгәзур өлеш керткән Н. А. Томилов Күчем хан төркемнәренә кадәр үк әлеге җирләрдә, ханты мансилар белән бергә, төрки кабиләләр дә булган дип Күрсәтә