Презентация Жаа Заман философиясы

АРА АНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІҚ Ғ аза стан тарихы ж не саяси Қ қ ә — леуметтік ә п ндер кафедрасы ә ара анды Қ ғ

Рационализм (лат. гаtiо — «разум» ) — болмыс пен танымның негізі ақыл-ой деп сенетін философиялық бағыт. Рационализм 3 т ү рге жіктеледі: 1 онтологиял ық 2. гно с еологиялық 3. этикалық рационализм

Онтологиялы қ рационализм бойы нш а болмыс негізі де аң қ ыл ды бастама жатыр, я ни болмыс о бастан ғ ак ыл ды. Ос ын ысымен рационализм — идеализмге сап ұқ кеткенімен (мысалы, Платонны «таза идеялары» ), басты ң айырмашылы ы матер ғ иян ы (боң л мысты) идея а ғ кара анда ы бірі ғ ғ нш ілігін ж ә не матер ия ы (болмысты ) ң ң зінде а ыл барын (болу ө қ ын ) мойы н дауында. Сондық т ан, болмысты исындылы ы мен а ылды ң қ ғ қ йымдастырыл анды ұ ғ ғ ын а сенетін материалис т ер (Демокрит, Эпикур, т. б. ) — рационалистер. Гносеолог иял ы рационализмні ба қ ң с ты идеясы — «д ниені тан ү ып білетін бірден-бір құ рал — адам а ыл-ойы» деген т жырымда. Сонды тан гносеологиялы қ ұ қ қ рационалистер бір жа ынан орта а ғ ғ с ырлы теология мен қ схоластика а ар ғ қ с ы шы са, екінші жақ ғ ынан эмпиристерге оппонент болды. «Білім-к ш» дев ү и зін станатұ ын эмпиристер таным негізінде сезімдік т ә жірибе жатыр деп сенді («Сезімде болма ан н ғ ә рсе — а ық лда болуы м мкін емес») ү.

Рационалистерді эмң пи ристерге қ арсы оятқ ын д ә лелдері: 1. а ыл с згісі қ ү н ен ткізілмеген сезім немесе ө т ә жірибе таным а негіз бола алмайды; ғ 2. а ыл сезім мен т қ ә жірибені атысынсыз-а ң қ қ здігінен жа а білім мен жа алы аша а ө ң ң қ л ады, ол жа алы ң қ т ар кейіннен т ә жірибе т рінде дү ә лелденуі м мкін. ү «Моральды — этикалы нормалар мен т ртіп қ қ ә негізі н де а қ ыл -ой жатыр» деген т сінік этикалы ү қ рационализм деп аталады.

Жаңа Заманның бас кезіндегі философияның хронологиясы

Бруно (1548-1600) Фр. Бэкон (1561-1626) Галилей (1564-1642) Капенелла (1568-1639) Локк (1632-1704) Ньютон (1643-1727) Вольтер (1694-1778)

Гоббс (1588-1679) Декарт (1569-1650) Спиноза (1632-1677) Лейбниц (1646-1716) Беркли (1685-1753) Юм (1711-1776)

Ежелгі д ние мен азіргі заман а дейінгі ү қ ғ к птеген философтарды (Платон, Демокрит, ө Эпикур, Сократ, Кант, т. б. ) рационалистер атарына жат ызу а болады. Алайда қ қ ғ рационализмні ресми философиялы ба ыт а ң қ ғ қ айналуына лес ос андар Р. Декарт, Спиноза ү қ қ болды. Эмпиризм — таным негізінде тек сезім мен т жірибе жатыр деген пікірді жа тайтын ә қ философиялы ба ыт. XVII асырда ы Англияда, қ ғ ғ ғ одан кейінгі кезе де А Ш-та ке тарады. ң Қ ң Негізін алаушы қ — Фр. Бэкон. К рнекті кілдері ө ө Т. Гоббс, Дж. Локк, Дж. Дьюи. Эмпиристер рационалистермен дауласты.

Дек а рт философиясы Рационализмні негізін алаушы — француз ң қ философы, алым-математик ғ Рене Декарт (1596-1650) деп саналады. Декартты философияда ы лесі мынадай: ң ғ ү 1. д ү ни ені тануда ы а ыл-ойдғ қ ың р лін негіздеді; ө 2. субстанция, оны атрибут ң т ары мен модустары туралы ілімді сынды; ұ 3. философияда ы материализм мен идеализм ғ ба ғ ыт тарын келісімге келтіруге тырысып, дуа л изм теориясын негіздеді; 4. танымны ң ғ ылыми ә дісі ж ә не «туа біткен» и деялар теориясын ұ с ы нды.

Болмыс пен таным негізінде а ыл-ой жат анын Декарт былай қ қ д лелдеді ә : 1. д ниеде адам а т сініксіз заттар мен ү ғ ү қ ұ былы ст ар к п (мысалы: ө дай деген бар ма? Құ Он ың ажеті андай? лемні шеті-шегі бар қ қ Ә ң ма? т. б. ); 2. есесіне кез-келген қ ұ былыс пен зат а к мқ ү ә ндану а болады ғ (д ние шынымен тіршілік ете ме? К н шы ү ү ыпғ т р аны раұ ғ с па? т. б. ); 3. т сініксіз, аны емес заттармен, былыстармен ү қ құ салыстыр а ғ н да к мү ә ндану нақ т ы асиет, шын процесс жқ ә не д ә лелді ажет етпейді; қ 4. к м ү ә ндану — ойды асиеті, демек, к мң қ ү ә ндана отыр ып адам ойлайды ; 5. ш ын тіршілік ететін адам ана ойлай алады; ғ 6. ойлау — а ылд қ ың ж мысы бол андыұ ғ қ т ан, болмыс пен тану негізінде а ыл ана жата алады. қ ғ Осы ан байланысты Декарт: «Мен ойлай ғ м ын (к м нданамын), ү ә демек, мен тіршілік етемін» афоризміні авторына айналды. ң

Болмыс м селесін зерттеу барысында Декарт болмыс ә м нін сипаттайтын базалы , негіз болатын ымды ә қ үғ табу а талпынды. ғ з ізденістері н тижесіӨ ә н де Декарт с убстания ұғ ым ын т жырымдады. ұ Субстанция — з тіршілігі шін зінен бас аны ө ү ө қ ажетс қ ін бейтінні ң б ә рі. О н дай асиетке ( з тіршілігі қ ө шін бас аны ажетсінбеу) тек субстанция ана ие ж ү қ қ ғ ә не ондай с уб с танция Қ ұ дай ана бола алады. ғ Қ дұ ай м ә гі, ң қ ұ дірет т і, жойылмай д ы ж ә не барлы н қ ә рсені себебі мен ң зегі. ө Қ д ұ ай зі Субстанция, зі Жаратушы бол анды тан ө ө ғ қ субстанциялардан р құ ал ан д ниені жарағ ү тты. Қ ұ дай жарат ан субстанциялар да (жеке заттар, идеялар) қ субстанциялы басты асиетке ие — тіршілік ету шін қ қ ү зінен бас ө қ аны қ ажет етпейді. Алайда бір-біріне атысты қ ал анда зіне- зі жетімді (жеткілікті) бол анмен К ғ ө ө ғ дұ ай а ғ атысты ал анда оларды б қ ғ ң ә рі екінші ж не о ан т уелді ә ғ ә ( йткені оларды жаса ан ө ғ Қ ұ дай).

Жаратыл ан субстанцияларды Декарт екі текке жіктейдіғ : 1. материалды (зат т ар), 2. рухани (идеялар). Сонымен қ оса оларды ң ә р айсысқ ының тек здеріне ана тиесілі ө ғ асиеттері (а қ т рибуттары) болат ынын атап к рсетеді: ө д ә йектілік — материалды зат т ардікі, ойлау- рухани идеялардікі. Осылайша, барлы материалды субстанцияларды б ріне т н асиет қ ң ә ә қ д йектілік ( зы ды ына, еніне, биіктігіне, тере дігіне арай) ж не олар ә ұ ң ғ ң қ ә сансыз к п рет (шексіздікке дейін) б ліне береді. ө ө Рухани субстанциялар а ойлау асиеті т н ж не олар, керісінше, ғ қ ә ә б лінбейді. ө Материалды ж не рухани субстанцияларды басты асиеттерінен ә ң қ (атрибуттарынан) тарайтын бас а да асиеттері қ қ модустар деп аталады. Мысалы, д йектілікті модустары — форма, оз алыс, ке істіктегі ә ң қ ғ ң жа дай, т. б. ; ойлауды модустары — сезімдер, тілектер, т йсіктер, т. б. ғ ң ү Адам, Декарт пікірінше, екі — материалды (т ндік-д йекті) ж не ә ә ә рухани (ойлаушы) субстанциялардан рал ан. құ ғ Адам — з бойына екі бірдей субстанцияны ( рі материалды, рі ө ә ә рухани) атар біріктіретін тіршілік иесі, сонды тан ол таби аттан жо ары қ қ ғ ғ к теріле алады. ө

Шын тіршілік ететін жалғыз, мәңгі, Құдіретті, ешкім жаратпаған, ешқашан жойылмайтын, барлық нәрсенің себебі — Жоғары субстанция ( Құдай ) Көптеген субстанциялардан тұратын, жаратылғпн дүние Материалды Модустары Ф о Р м а Қ О З Ғ А Л Ы с Ж А Ғ Д А й т. Б. Дәйектілік Ойлау. Рухани Модустары С Е З І М Д Е Р Т І Л Е К Т Е Р Т Ү Й С І К Т Е р Т. Б. Атрибуттары ( өзіне ғана тән қасиеттері бар ) Сонымен қоса атрибуттардан тарайтын модустары бар адам Материалды бубстанция + Рухани субстанция

Қос субстанция Адам з бойында екі субстанцияны и атар ө қ біріктіретіндіктен келіп дуализм (екі дайлы , ұ қ осарлылы ) идеясы туындайды. қ қ Р. Декарт «философияны негізгі с ра ын» да ң ұ ғ дуализм т р ысынан шешеді: «Не бірінші: материя ұ ғ ма, лде, сана ма? таласы ма ынасыз. Материя мен ә ғ сана тек адам бойында бірігетіндіктен, адам таби аты дуалистік бол анды тан ( з бойында екі ғ ғ қ ө материалды ж не рухани — субстанцияны ә біріктіретіндіктен), материя да, сана да бірінші бола алмайды — олар р ашан бол ан ж не т тас ә қ ғ ә ұ болмысты екі т рлі к рінісі» . Таным м селесін ң ү ө ә зерттеуде Р. Декарт ылыми діске ерекше м н ғ ә ә береді.

Физикада, математикада, т. б. т рлі ылым ү ғ салаларында олданылатын ылыми діс таным қ ғ ә процесінде олданылмайды, дейді Декарт. ылыми қ Ғ дісті таным процесінде белсенді олдану ар ылы ә қ қ таным процесін лде айда ал а ә қ ғ жылжыту а, танымды ндірістен нерк сіп ғ ө ө ә ндірісіне айналдыру а болады. ө ғ Ондай ылыми діс ретінде Декарт ғ ә дедукцияны сынады. Декарттын философиялы , ұ қ гносеологиялы дісіні ма ынасы — таным қ ә ң ғ процесінде тек абсолютті, деректі, шын білімге с йену ж не а ыл ар ылы логикалы т сілдер ү ә қ қ қ ә ар ылы жа а, а и ат білім алу. қ ң қ қ Декарт пікірі бойынша, дедукция дісін ә пайдалану ар ылы ана танымны барлы қ ғ ң қ салаларында шын білімге ол жеткізуге болады. қ

Рационалистік — дедуктивті дісті олданумен ә қ атар Декарт мынадай зерттеу т сілдерін қ ә сынады: ұ 1. зерттеу барыс ын да бастап ы а идалар ретінде қ қ ғ тек а и ат, ш қ қ ын , ақ ыл мен ж ә не логикамен д ә лелденген, ешбір к дік ту ызбай ү ғ тын білімдерді ана пайдалану; ғ 2. к ү рделі м ә селені арапайым б лшектерге б қ ө ө ліп арастыру; қ 3. белгілі ж ә не д л ә е лденген с рұ а тардан белгісіз, қ д ә лелденбеген с ра ұ қ т ар а жғ ү йелі т рде ту; ү ө 4. зерттеуді ж йелілігін, логикалы тізбегін ата ң ү қ қ ң са тап, сол тізбек қ т егі бірде-бір зерттеу бө л шегін тыс ары алдырмау. қ қ

Декарт туа біткен идеялар теорияс ын сынды: таным жұ ә не дедукция ар ылы қ алынатын білімдермен қ атар, ешбір д ә лелді ажет етпейтін ерекше, туа біткен идеялар қ болады. Ол а и ат қ қ т ар (аксиомалар) о ба с тан ай ын ж қ ә не шын, олар Қ ұ дай ақ ыл ы мен адам а ылында қ ә рдайым бол ан жғ ә не болатын, рп ұ а қ тан- рпа а беріліп отыратын білімдер. ұ ққ Ол білімдер екі т рде: ү 1. ұғ ым дар; 2. пікірлер т рінде беріледі. ү

• Туа біткен ымдар а ұғ ғ жататындар: • « Қ ұ дай» (бар); • «сан» (бар); • «ерік» ; • «т ә н» ; • «жан» ; • « р құ ылым» , т. б. • Туа біткен пікірлер: • «б ін з ү ө б ө л шектерінен лкен» ; ү • «жо қ тан еште е ң пайда болмайды» ; • «бір мезгілде болу ж ә не болмау м мкін емес» , т. б. ү

Декарт практикалы танымды жа тады: қ қ Декарт ойынша таным ма қ сат т ары мынадай болуы тиі с : 1. адамны орша ан д ние туралы ң қ ғ ү білімдерін ке ейту ж ң ә не тере ң дету; 2. ол білімдерді адам м дде ү с і шін ү таби ат ғ т ы барынша пайдалану а олдану; ғ қ 3. адамды жетілдіруге 4. т пкі ма ү қ сат — адамн ың таби атғ қ а с ү т емдігіне пайдалану.

Галилей. Кеплер. Дж. Бруно. Коперник Фр. Бэкон Декарт Дуализм Деизм Механицизм Рационализм Окказионализм Жан мен тәннің дербес әрекеттесуінің мүмкін еместігі; өзара әреккеттесу тек қана Құдайдың тікелей қатысуымен іске асады ( Клауберг, Мальбранш ) Пантеизм. Монизм Спиноза Пор — Рояльдің грамматикасы және логикасы. Ньютон Лейбниц Алдын — ала қалыптастырылған Гармония туралы ілім сенсуализм Локк Руссо. Вольтер

Спиноза философиясы Бенедикт (Барух) Сп и ноза (1632-1677) — евро пал ы қ рационализм ні ң к рнекті кілі, Р. Декарт ө ө ілімін жал астырушы, Жа а Зама ғ ң нғ ы жетілдірілген, тол ы қ ж ә не не гі зделген философиялы ж қ ү йені авторы. ң Спинозаны философиялы зерт ң қ т еулері ні ң п ә ні: 1. субст анци я м ә селесі; 2. таным теориясы; 3. этика с р ұ ақ т ары, бостанды қ ж ә не ажеқ тт ілі к м ә селелері. Спинозаны философияда ы ма ызды лесі — болмыс ң ғ ң ү м ні арастырылатын субстанция теориясын жасауында. ә қ Негізіне Декартты субстанция туралы теориясы ң алын анымен, зі онымен келіскенімен, Спиноза ғ ө Декартты теориясыны кемшіліктерін жойып, з ң ң ө ж йесін алыптастыру а тырысты. ү қ ғ

Спиноза Декартты субстанция туралы ң теориясыны басты кемшілігі — оны ң ң дуализмінде деп санады. Онда ы айшылы — з ғ қ қ ө тіршілігі шін зінен згені ажет етпейтін м н ү ө ө қ ә бол андарына арамастан барлы ғ қ қ субстанцияларды жарат ан Жал ыз ж не Е қ ғ ә ң жо ар ы Е а и ат субстанция — дай болып, ғ ғ ң қ қ Құ барлы бас а субстанциялар о ан тікелей т уелді қ қ ғ ә болуында. Субстанцияларды зара т уелсіздігі ң ө ә мен оларды б ріні бір мезгілде бас а ң ә ң қ субстанция а — дай а жаппай, бірдей ғ Құ ғ т уелділігі де. ә ң

Б л айшылы ты Спиноза зіні бірт тас субстанция туралы ұ қ қ ө ң ұ ілімінде шешуге тырысты. Спиноза теорияс ын ы м ң ә ні мынада: 1. жо ар ы субстанция — ғ ғ Құ дай мен Ол жарат ан субсқ т анц иялар арасында айырмашылы жо ; қ қ 2. барлы ын, б ғ ү кіл тіршілікті зі амтып жатө қ қ ан бір ана субстанция ғ бар; 3. ол субстанция Таби ат пен ғ Қ ұ дайды атар амтиды; қ қ 4. Таби ат — ғ Қ ұ дай — бір; 5. Таби ат ғ т ан тыс ары немесе Таби аттан жо ары тқ ғ ғ ұ р ан дай жок; ғ Құ 6. Қ ұ дай Таби атғ ты іші де; ң ң 7. тек бірт тас Таби ұ ғ ат + Қ дайұ ана жарата алады; ғ 8. «Жаратушы лем» бірт ә ұ т ас Таби ат + ғ Қ дұ ай — «жаратыл ан ғ д ниені» — жеке зат ү т арды жасайды; 9. жеке зат т ар з бетінше тіршілік етпейді, ол бірт ө ұ т ас субстанцияны ң — Таби ат + дайд ғ Құ ың «модустары» — к ріністері ана: ө ғ 10. модустар тірш ілі гіні сырт ы к рінісі — бірт ң қ ө ұ т ас суб с тан ци я (Таби ат + дай), модустар О ан б ғ Құ ғ ү тіндей т ә уелді. Моду с тар ке істікте ж ң ә не уа ытта коз алады, оларды тіршілігіні басы мен қ ғ ң ң ая ы бар. ғ

Субстанцияны (Таби ат + ң ғ Қ дұ ай) зіні ө ң м ын адай асиет қ т ері бар: 1. тіршілік етеді; 2. дербес, еште еге т ң ә уелді емес; 3. з- зіні ө ө ң ішкі себебі бар (модустар си я тқ ы сырт қ ы емес); 4. к птеген асиеттерге (атрибут ө қ т ар а) ие, оларды ғ ң негізгілері (ойлау мен д йектілік) Декарт ә т а жеке модустарды сипаты болса, Сп ң и ноза ілімінде б кіл ү субстанцияны асиеті; ң қ 5. уа қ ыт пен ке істікте шексіз; ң 6. м ә гі (ешкім жасамайды ж ң ә не жойылмайды); 7. оз алыссыз. қ ғ

Спиоза философиясындағы онтология және гносеология

Гносеология м селелерін зерттей келіп Спиноза ә танымны ш сатысын жіктейді: ң ү 1. тікелей адам танымынан бастау алатын ж ә не ешбір сырт ы себептерге (сезім, т қ ә н, т. б. ) т ә уелді болмайтын «таза т рдегі таным» — танымны ү ң жо ар ы т рі; ғ ғ ү 2. а и қ қ атты ы т мен, акыл ғ ө ә рекеті н ә тижесінде логикалы операциялар алыптасатын таным; қ қ 3. корша ан д ниені ғ ү ң санада бейнеленуі н ә тижесінде кал ып тасатын таным. Спиноза пікірінше, ол білімдер ай ын емес, толы қ қ емес, тере емес, д ң ә лелмен негізделмеген. Біра қ олар а и ат білім алуда лкен р л ат арады. қ қ ү ө қ

Спиноза этикасының өзекті мәселелері: 1. детерминизм (таби атта ыны б ріні шарттылы ы); ғ ғ ң ә ң ғ 2. бостанды пен ажеттілік ара атынасы. қ қ қ Оларды зерттей келіп Спиноза мынадай орытындылар т йеді: қ ү 1. субстанцияда бостанды пен ажеттілік т тасып, бірігеді; қ қ ұ 2. Қ ұ дай (Таби ат) толы бостандығ қ ққ а ие, біра қ Ол ажетқ т ілік ше бері де ана ң ң ғ ә рекет етеді; 3. модустарда (жеке зат т арда) еркіндік жо қ ж ә не олар ажетқ т ілікке б тіндей т ү ә уелді; 4. адам — модус бас а модустардан ойлауымен ерекшеленеді, демек, қ боста н ды а мтылады. Біра ол зі де модус бол анды тан азат емес ққ ұ қ ө ғ қ ж ә не ажет қ т ілік ті ң құ рсауында ана ғ ә рекет етеді; 5. жаны азат т ы ты ала анымен, адам кажет қ қ ғ тілік талабына к ніп, ө ажетт қ ілік а ынымен жғ ү зеді (Спиноза тілінде — «рухани автомат» болып таб ыл ады); 6. сырт ы ажетт қ қ ілі ктерді — ішкі ажеттілікке айналдыру — қ бостанды ка апаратын қ жол; 7. боста ды ң қ — б ұ л таныл ан ғ қ ажет т ілік.

Жо ары д режедегі бостанды а жету шін ғ ә ққ ү Спиноза пікірінпе мынадай шарттар орындалуы ажет: қ 1. Таби ат — дай субстанциясы т ріндегі ғ Құ ү ажет қ т ілікті барынша (максималды) танып білу; 2. аффектілерден ( қ ай ы, уаныш, ғ қ у ә е стену, т. б. ) арылу ажет, йткені олар қ ө бостандык а кедергі жасап, адамды ажеттілік қ қ бойынша ә рекет етуге м ә жб рлейді. ү Спинозанын мірлік девизі: ө «К лмеу, ү жыламау, ар амау-т сіну!. » қ ғ ү

Спиноза философиясының қайнарлары және ықпалы

пгне Дж. Бруно Фр. Бэкон Гоббс Декарт Дуализм Деизм Рационализм Маймонид Ибн Гебрил Монизм Пантеизм Рационализм Діндерді сынау СПИНОЗА Дидро. Француз ағартушылары Дидро Ламетри Гольбах Шеллинг Неміс класскалық философиясы Шеллинг Гегель Фейербах

Фр. Бэкон философиясы Жа а Заман а ылшын философиясыны к ркейген кезе іне ң ғ ң ө ң айналды. ХУІІ-ХУШ асырларда ы а ылшын философиясыны жалпы сипаты: ғ ғ ғ ң 1. материалистік ба ыттылы (а ылш ғ қ ғ ын философтарыны ң к пшілігі бас а елдер философтарына, мысалы, осы кезе ө қ ң дегі немі с философтар ын а кері сінше, болмыс м ә селелерін материалистік т р ыдан т ұ ғ ү сіндіріп, идеализмді ата сқ ң ын ады); 2. эмпиризмні рационал ң из мнен стемдігі (Англия — ү философияда ы эмпиристік ба ғ ғ ы т же іске жеткен, шешуші р л ң ө а қ ыл а, рационализмге емес, тғ ә жірибе мен сезімдік абылдауқ ғ а берілген аз санды елдер тоб ын а енді); 3. саяси- ә леуметтік м селелерге лкен ызы ушыл ә ү қ ғ ық (а ылш ғ ын философтары б о лмыс пен таным м ә селелерін, адамны ң д ниедегі р лін т сіндіруге тырысып ү ө ү ана оймай, о ам мен қ қ қ ғ мемлекетті пайда болуыны себептерін іздеп, мемлекет тіршілігін ң ң д рыс йымдастыру жобаларын сынды ұ ұ ұ ).

А ылшын философиясы XYII. шін озы ғ ғ Ү қ лгіде дамыды. А ылшын философиясыны ү ғ ң алыптасуына ы пал еткен саяси о ы алар: қ қ қ ғ XYII. ортасында ы Оливер Кромвельді ғ ғ ң революциясы (корольді лату мен жазалау, құ республиканы аз мерзімді тіршілігі, ң индепенденттер оз алысы); қ ғ 1688 жыл ы ғ « да ты револяцияңқ » ; протестентизмні толы же ісі, англикан ң қ ң Шіркеуіні Рим папасына т уелсіздігі мен ішкі ң ә автономия а ол жеткізуі; ғ қ парламент роліні орны уы; ң ғ жа а буржуазиялы о амды -экономикалы ң қ қ ғ қ қ атынастарды дамуы. қ ң

Жаңа Заманғы ағылшын философиясында үлкен із қалдырғандар: Фр. Бэкон – философиядағы эмпиристік бағыттың негізін қалаушы; Томас Гобсс (мемлекет мәселесін зерттеп, «қоғамдық келісім» теориясын ұсынды); Дж. Локк (Т. Гобсс дәстүрін жалғастырып, мәселесін зерттеді).

Фр. Бэкон ( 1561-1626)- философияда ы эмпириялы ғ қ (т жірибелік) ба ытты негізін ала ан а ылшын философы ә ғ ң қ ғ ғ ж не саяси айраткері (1620-1621)- лыбритания ә қ Ұ лордканцлері, корольдан кейінгі екінші т л асы. ұ ғ Негізгі е бектері: ң « ылымдар табысы» Ғ «Жа а Органон» ң «Жа а Атлантида» ң Фр. Бэконны философиялы идеясыны — эмпиризмні ң қ ң ң м ні: таным негізінде тек ана т жірибе жататынды ында. ә қ ә ғ Жеке адам немесе адамзатты т жірибесі (теориялы , ң ә қ практикалы ) к бейген сайын ол а и ат білімге жа ындай қ ө қ қ қ т седі. Біра а и ат білім — т пкі ма сат емес. Білім мен ү қ қ қ ү қ т жірибені басты ма саты — экономиканы дамуына, жа а ә ң қ ң ң н рселерді , адамныі з рекетінде практикалы жетістіктерге ә ң ө ә қ жетуіне, адамны таби ат а стемдік етуіне к мектесу. ң ғ қ ү ө

Фр. Бэконны философияля кредосын бейнелейтін афоризмі: ң қ «Білім-к ш» . ү Фр. Бэкон «танымны басты дісі индукция болу а тиіс» деген ң ә ғ новаторлы идея сынды. қ ұ Индукция — к птеген жеке былыстарды жалпылау негізінде ө құ жалпы орытындылар жасау (мысалы, «т рлі металл т рлері бал итын қ ү ү қ болса, барлы металдар бал у асиетіне ие» ) деп т сіндіреді Фр. Бэкон. қ қ қ ү Индукция дісін Бэкон Декарт сын ан дедукция дісіне арсы ә ұ ғ ә қ ойды. қ Фр. Бэкон пікірінше, индукция дісіні дедукциядан арты шылы ы — ә ң қ ғ м мкіндіктерді л аюы мен таным процесіні к шеюінде. ү ң ұ ғ ң ү Индукцияны кемшілігі -оны т пкілікті ай ын болмауы, болжамды ң ң ү қ қ сипаты ( йткені бірнеше затты немесе былысты белгілері орта ө ң құ ң қ болса, осы тектес заттарды , бьлыстарды барлы ы атал ан белгіге ие ң құ ң ғ ғ дегенді білдірмейді: рбір былыс р жолы т жірибе ж зіндегі ә құ ә ә ү тексеруді ажет етеді). қ

Адамзатты білімні барлы салаларында ң ң қ барынша к п т жірибе жинауы — индукцияны ө ә ң басты кемшілігін (ай ынсызды ын, болжамды қ ғ қ сипатын) жою жолы, деп т сінді Бэкон. ү «Танымны басты дісі — индукция» деп ң ә аны тап берген философ таным рекеті іске қ ә асатын на ты жолдарды к рсетеді. қ ө Олар: « рмекші жолы» ө « мырс а жолы» құ қ «ара жолы»

« рмекші жолы» Ө — «таза а ылдан» рационалистік жолмен қ алынатын білім. Б л жол на ты фактілерді , практикалы ұ қ ң қ т жірибені м нін т мендетеді немесе ескермейді. ә ң ә ө Рационалистер, Бэкон пікірінше, шын д ниеден ол зіп ү қ ү догматизмге салынады, «ой рнегін з ойларынан то иды» . ө ө қ « мырс а жолы» Құ қ — тек ана т жірибеге с йеніп білім қ ә ү алу жолы немесе догматты эмпиризм ( мірден ол зген қ ө қ ү рационализмге керісінше). Б л діс те біржа ты. «Таза ұ ә қ эмпириктер» з назарын практикалы т жірибеге, т рлі ө қ ә ү фактілерді, д лелдерді жинау а аударып, білімні сырт ы ә ғ ң қ к рінісін, м селені сыртынан, « и ашынан» ана к ріп, ө ә қ ғ ғ ө м селені ішінен к ре алмайды, зерттеліп отыр ан заттар мен ә ө ғ былыстарды ішкі м нін т сіне алмайды. құ ң ә ү «Ара жолы» — танымны е д рыс жолы. Осы жолды ң ң ұ ста ан зерттеуші философ « рмекші жолы» мен « мырс а ұ ғ ө құ қ жолдарыны » жа сы жа тарын алып, оларды ң қ қ ң кемшіліктерінен арылады. «Ара жолын» стана отырып ұ фактілерді жинап, жалпылап (м селеге «сыртынан» арап), ә қ а ыл м мкіндігін олданып м селені «ішіне» іліп, м нін қ ү қ ә ң үң ә т сіну ажет. ү қ

Бэкон пікірінше танымны е д рыс жолы — ң ң ұ индукция а негізделетін (фактілерді жинау ж не ғ ә жалпылау, т жірибе жинау) заттар мен ә былыстарды ішкі м нін а ылмен т сінуді құ ң ә қ ү ң рационалистік т сілдерін пайдаланатын эмпиризм. ә Фр. Бэкон таным процесі тетін жолдарды ө к рсетіп ана оймай, адамны (адамзатты ) ө қ қ ң ң а и ат білім алуына кедергі болатын себептерді қ қ к рсетіп берді. Ол себептерді Бэкон «елестер» ө ( «идолдар» ) деп атап, т рт т рге б ліп сипаттайды: ө ү ө 1. тектік елестер; 2. нгір елестері; ү 3. базар елестері; 4. театр елесі;

Тектік ж не гір елестері — д ниені тануда таным таби аты мен ә үң ү ғ з таби атын алмастырудан туатын, адамдарды туа біткен ө ғ ң адасушылы тары. қ «Тектік елестер» — танымн ы ң адам (адамзат) м ә дениеті «с згісінен» тіп барып іске асатынын, сонды ү ө қ таным н тижесіне ә ә сер етіп, білімні аки ат ң қ т ығ ын т мендететінін білдіреді. ө « гір елесіні » м Үң ң ә ні — на ты адамнқ ың (танушы субъектті ) ң т ұ л асынын таным процесіне ғ сә ері, н ә тижесінде адамны бң ұ ан ғ дейінгі сенім — нанымдары, а қ иғ далары — таным н ә тижесінде к ріні ө с беретіндігі ( « гір» — адасушыүң л ы қ ). Базар — театр елестері — ж ре пайда бол ан ада ү ғ с ушылы тар. қ Базар елестері — тілдегі, ұғ ымды а қ пп аратта ы с здерді, ғ ө аны тамаларды д қ ұ рыс оқ л данбаудан туатын адасушылы. қ Театр елестері — таным процесіне сол кезе ң дегі таным процесіні ң ә сері. К п жа дайда ескі философия танымды д рыө ғ ү с ба ыттан кері б р ғ ұ ып , жа а м мкіндіктерге кедергі жасайды ң ү (мысалы, схоластикалы философияны таным а қ ң ғ ә сері).

Осылайша, тан ым ны 4 т рлі негізгі кедергілерін ң ү зерттей отырып, Бэкон атал ан ғ «е л естерден» барынша алша ж ріп, олард қ ү ың ы палынан жо ары болқ ғ ып , «таза білімге» ұ мтылу а ке ес береді. ғ ң Фр. Бэкон ғ ыл ымдар классификация с ын жасау а ғ тырысты. Классификация негізі -адам а ылыны қ ң асиет қ т ері: Ес иял Қ пайым (рассудок) Еске — тарихи ылымдар, ғ иял а қ ғ — поэзия, пайым а ғ — барлы ылымдарды негізі — философия қ ғ ң с йкес келеді. ә

Философияны Бэкон: 1. Қ ұ дай; 2. таби ат; ғ 3. адам туралы ылым деп т ғ ұ жырымд а ды. Философияны атал ан 3 салас ң ғ ын адам т рлі жолдармен, ү рақұ лдармен таниды: 1. таби атты — тікелей сезімдік абылдау мен ғ қ т жірибе ар ылы; ә қ 2. Қ дұ айды-таби ат арғ қ ы лы; 3. зін — рефлексия ар ылы (ойды з- зіне ө қ ң ө ө ба ытталуы, ойд ғ ы ң ойды зерт т еуі).

Фр. Бэкон философиясы а ылшын философиясына, Жа а ғ ң Заман философиясына, одан кейінгі д уірлер философиясына ә лкен сер берді: ү ә 1. философияда ы эмпириялы (т жірибелік) ба ыт ғ қ ә ғ т ы ң негізі ала қ н ды; 2. гносеология (таным туралы ілім) философиян ы ң осал қ қ ы саласы болудан жо ары к теріліп, онтология (болмыс ғ ө туралы ілім) де гейіне жет ң ті; ж не кез-келген ә философиялы ж йені басты екі б ліміні біріне айналды; қ ү ң ө ң 3. философияны жа а ма саты аны талды — адам а ң ң қ қ ғ оны з ң ө ә рекетінде прак тик алы қ н ә тижелерге жетуіне к мектесу (осылайша Батыс философиясы жанама т рде ө ү болса да болаша америкалы прагматистік философия қ қ н ы ң негізін алады); қ 4. ылымдарды жіктеуге та ғ лпын ыс жасалды; 5. Англиямен оса, б кілевропалы антисхола қ ү қ с тикалык, буржуазиялы философия а серпін берілді. қ ғ

Фрэнсис Бэкон философиясының қайнарлары және ықпалы

Неоплатонизм Платон Аристотель онтология логика Скептицизм агностицизм Схоластикалық платонизм Схоластикалық периптетизм Ибн — Рушд “ Қос ақиқат” теориясы Ренессанстық платонизм Аверроизм “ Қос ақиқат” теориясы Галилей Эсперименталды әдіс ФРЕНСИС БЭКОН Индуктивті әдіс “ Ағартушылар” Ньютон. Декарт. Гоббс

Т. Гоббс философиясы Негізгі е бектері: ң «Азамат туралы бастап ы негіздеме» , қ «Левиафан — материя, форма, мемлеке тт ік, діни ж ә не азаматты билік» . қ Т. Гоббс (1588-1679) — Бэконны ң философиялы д ст рін жал астырушы ш кірті: қ ә ү ғ ә 1. теологиялы схоластикалы философия а арсы шы ты; қ қ ғ қ қ 2. философия ма саты — ылыми-техникалы прогреске жол қ ғ қ ашу, адам рекетіні практикалы н тижелеріне ол жеткізу ә ң қ ә қ деп т сінді; ү 3. эмпиризмді жа қ т ады, Декартты ң рационалистік философиясын сынады; 4. на ыз материалист болды; ғ 5. о ам мен мемлекет м қ ғ ә селесін ма ызды философиң ял ы қ м ә селе деп санады; 6. мемлекет теорияс ын жасады; 7. мемлекет пайда болу ыны ң негізінде о амды келісім қ ғ қ жатыр деген идеяны ал аш сынды. ғ ұ

Гоббст ы ң философиялы зерттеу пқ ә ні — гносеология ж ә не мемлекет м селесі. Гоббс адам танымы негізі ә н ен сезімдік абылдау қ ар ылы теді деп санады. Сезімдік абылдау — сезім м шелерін қ ө қ ү ің (к з, ө қ ұ ла , т. б. ) орша ан д ниеден сигналдарды абылдап, қ қ ғ ү қ ндеуі. Ол сипат ө т арды Т. Гоббс «белгілер» деп атап, былайша жіктейді: 1. дыбыстар — жануарлард ы ң з ө ә рекетін немесе ниетін (білдіретін сигналдар (к ұ стар « ә ні» , жырт ыштард қ ың ырылы т. б. ); 2. е н салу — атынас бары қ с ында адам ойлап тап ан белгілер; қ 3. таби и белгілер ғ — таби ат «ғ си гналдары» (найза ай, бғ лтұ , т. б. ); 4. еркін коммуникативті белгілер — тілдегі с здер; ө 5. белгілер р ліндегі белгілер ө — азшылы а ана тққ ғ ү сінікті, арнайы шифрлан ан с з ( ылыми тіл, діни тіл, жаргон, т. б. ); ғ ө ғ 6. белгілерді белгіс ң і — атауларды атауы — универсалиелер (жалпы ң ұғ ымдар). Таным дістері ретінде Т. Гоббс индукция мен дедукцияны атар ә қ олдануды жа тады. Философты ма саты адам а оны з қ қ ң қ ғ ң ө рекеттерінде практикалы жетістікке жетуге к мектесу бол анды тан, ә қ ө ғ қ ал адам о амда, на ты мемлекетте тіршілік ететіндіктен, о ам мен қ ғ қ қ ғ мемлекет м селесі философияда ы басты с ра тар. ә ғ ұ қ

Т. Гоббс зіні йгілі кітабы «Левиафанда» о ам ж не мемлекет теориясын ө ң ә қ ғ ә негіздеді. «Левиафан» ( « быжы » ) — Кромвельді диктатурасы кезінде 1651 Құ қ ң жылы жары к рді. қ ө % Ол теорияны м ні мынадай: ң ә 1. адам таби атынан залым; ғ 2. адам ә рекеттеріні оз аушы к штері — жеке пайда мен зімшілдік, ң қ ғ ү ө ә ркімні з ажет ң ө қ т іліктері, аффектілері; 3. атал ан асиет ғ қ т ер ә рбір адамны зіні барлы нң ө ң қ ә рсеге ылқұқ ы ын ғ с езінуге жетелейді; 4. ә рбір адамн ы ң б ә ріне қ ұ ылы ы бас ақ ғ қ н ы м ддесін ая асты етуіне, ң ү қ адамдард ы ң бірлескен д рыс мірі мен экономикалыұ ө қ прогреске м мкіү н дік бермейтін ж ә не же імпазы болуы м мкін еме ң ү с «б ә ріні бң ә ріне со ысына» ғ ә келді. 5. аман алу шін адамдар қ ү зара « о амды келісім» жасап, «бө қ ғ қ ә ріні ң б ә ріне ы құқ ын» жғ ә не иеленуге мтылысын шектеді; ұ 6. «б ә ріні б ң ә ріне со ысын» болдырмау, шектен шы ан зімшілдікті то тату ғ ққ ө қ шін ү қ о амды мірді ж йелеудіғ қ ө ү ң о амды механизмі (институты) — қ ғ қ мемлекет па й да болды; 7. міндет т ерін н ә тижелі ор ын дау ү ш ін мемлекет аса к шті болуы ажет; ү қ 8. мемлекет дегеніміз — «Левиафан» — з жолында ыны ө ғ ң б ә рін жеп, жойып отыратын, ар қ с ы т ру еш м мкін емеұ ү с , біра о ам тіршілігі жқ қ ғ ә е ң онда ы т ғ ә ртіп пен ә ділет т ілік шін те ажет, мыз ымайтын, к п бейнелі, аса ү ө қ ғ ө к ү шт і қ ұ быжы қ.

Гуго Гроций философиясы Г. Гроций (1583-1645) — Голландияны ң саяси- леуметтік ж не философиясыны ә ә ң к рнекті кілі, о ам айраткері, философ, ө ө қ ғ қ за гер. ң Ойшылды философиялң ы қ зерт т еулеріні ң бас т ы сала л ары: 1. гносеология (таным); 2. мемлекет ж ә не қ ұқ ы ; қ 3. со ыс ж ғ ә не бейбітшілік м сә еле с і; 4. халы аралык атынастар. қ қ

Гроций таби и ы теориясыны негізін алады. ғ құқ қ ң қ Б ұ л теория н ы ба ң с ты идеялары: 1. қ ұқ ы қ Қ ұ дайдан келген жо ; қ 2. құ ы бастап ыдан адам а т қ қ қ ғ ә н, тиесілі; 3. к ы атаулыны екі лкен б лімге топтау а болады: ұқ қ ү ө ғ таби и ғ құ ық қ ж ә не жазыл ан (позитивті) ғ қ ұ ы ; қ қ 4. таби и ғ құ ық қ — адам а таби атынан берілетін ғ ғ қ ұқ ы қ ( мір с руге ы ө ү құқ қ , т лұ алы ғ қ қ ұқ ы , бостанды қ қ ы ы, т. б. ) — жазыл ан-жазылма анына арамай, құқ ғ ғ ғ қ барлы қ т рі б ү ұ лжымай сақ т алынуы тиіс; 5. жаз ыл ан (позитивті) ы — адамдар здері ғ құқ қ ө шы арат ғ ын ж ә не арнайы деректерде жаз ыл атын т ә ртіп нормалары; 6. ресми (жазыл ан, позитивті) ғ қ ұ ы таби и қ қ ғ қ ұ ы а қ ққ с йенуі ж не о ан айшы келмеуі тиіс. ү ә ғ қ

Гоббс философиясының қайнарлары және ықпалы

Декарт. Гассенди. Галилей. Фр. Бэкон ГОБСС Механистік материализм “ Қоғамдық келісім” теориясы Д. Аламбер Дидро. Ламетри Вольтер. Монтескье Русео. Вольтер

Дж. Локк философиясы Дж. Локк (1632-1704) -. Бэкон мен Гоббсты ң философиялы идеяларын дамытып, Жа а қ ң Заманда ы а ылшын философиясыны ғ ғ ң эмпиристік ж не материалистік д ст рін ә ә ү жал астырды. ғ Негізгі е бегі: ң «Адамны а ыл — ойы туралы т жірибе» . ң қ ә

Дж. Локк философиясыны негізгі а идалары: ң қ ғ 1. д ние материалды; ү 2. таным негізінде тек ана т қ ә жірибе жатады ( «сезімде болма ан нғ ә рсе адам ой ын да (а ылында) болмайды» ); қ 3. адамда «туа біткен идеяларды » болуы мумкін емес, себебі ң идеялард ы ң зі тө ә жірибе арқ ыл ы пайда болады; 4. сана — ә р адам з міріндегі т жірибемен толтыратын бо ө ө ә с б лме ө (е m р t у c а b і n е t ), т ә жірибе жаз ыл ат ын «таза та та» ( қ tabula r а s а); 5. т ә жірибе к зі — сырт ы д ние; ө қ ү 6. фил о софия ма саты — адамны з қ ң ө ә рекетінде табыс а жетуіне қ к мектесу; ө 7. адам и деалы — сабырлы, за ң ды т ынд айтын ж ә не за ң ды сыйлайтын, адамгершілікті станаты ұ н , зін жан-жа ты жетілдіріп, з саласө қ ө ын да жа сы жетістіктерге жеткен джентльмен; қ 8. мемлекет идеалы — билікті за шы арушы, ор ң ң ғ ын даушы ж ә не федеративті ( с ырт ы саяси) бол қ ып жіктелген негізде қ ұ рыл ан ғ мемлекет. Мемлекеттегі билік б лінісі туралы бірінші айт ан Локк болды. ө қ

Локк философиясының қайнарлары және ықпалы

Локк Декарт. Ньютон. Гассенди Гоббс Фр. Бэкон Картезиандық Окказионализм Юм. Беркли Ағартушылар Англия Франция Пристли. Толланд Дидро. Гельвеций Ламетри. Кондильяк Вольтер

Г. Лейбниц философиясы Г. Лейбниц (1646-1716) — немісті ң математик- алымы, за гер, философ — Жа а Заман ғ ң ң философиясыны со ы к рнекті кілі ж не неміс ң ңғ ө ө ә классикалы философиясыны ізашары. қ ң Негізгі е бектері: «Монадология» , «Адамны ң ң а ыл — ойы туралы жа а т жірибелер» . Лейбниц қ ң ә философияда ы рационалистік ба ытты жа тады. ғ ғ қ Оны философиялы зерттеулеріні ң қ ң негізгі м селелері: ә 1. субстанция; 2. таным.

Лейбниц Декарт пен Спинозаны субстанция туралы ң теорияларын зерттей келіп оларды жетілмегендігі туралы ң орытынды а келді: қ ғ Лейбниц Декартты дуализмін абылдамады: ң қ 1. бірішіден, барлы қ субстанцияларды ( з тіршілігі шін ң ө ү зінен ажет етпейт ө қ ін ) жо ары субстанция — ғ Қ ұ дай а жғ ә не ол жарат ан зара т уелсіз субстанциялар а; қ ө ә ғ 2. екіншіден, жаратыл ан субста ғ нц ялард ы ң д ә йекті ж ә не руха ни (ойлайт ын ) болып б лінуі. ө Спинозаны барлы субстанцияларды біреуге — ң қ Таби ат- дай а біріктіруі Декартты дуализмін жой ан ғ Құ ғ ң ғ жо , йткені ол барлы модустарды екі топ а жіктеді -д йекті қ ө қ қ ә ж не ойлаушы. Я ни Декартта екі т рлі субстанция т рінде ә ғ ү ү берілетін схема Спиноза философиясында бір субстанцияны модустарыны к ріністері т рінде беріледі. ң ң ө ү Декарт пен Спиноза философиясына керісінше, Лейбниц монадалар туралы теория (субстанцияларды к птігі ң ө туралы) сынды. ұ

Лейбниц монадологиясын ың негізгі қағидалары : 1. б кіл дү ү ние к п санды субстанциядан рал ан, ө құ ғ субстанцияларды та ң б и аты дуалиғ с тік (Декарт пен С пин озада екіұ д ай) е мес; 2. ол с убстанциялар монадалар деп аталады (грек тілінен аудар а ғ н да «бір» , «біреу» ); 3. монада ара қ п айым, б лінбейді, дө ә йекті емес, материалды-затты қ рылым емес; құ 4. монадологияны 4 сапасы бар: мтылыс; ң ұ ә уе с те н у; абылдау; қ елестету. 5. м ні бойынша монада — з жа дайын здіксіз згертетін, бірт тас ә ө ғ ү ө ұ рекет. ә 6. зіні здіксіздігіне байланысты монада зін- зі сезінеді; ө ң ү ө ө 7. монадалар абсолютті т йы ж не бір-біріне т уелсіз (Лейбниц ұ қ ә ә пікірінше: бір н рсе кіретін, бір н рсе шы атын терезелері жо ). ә ә ғ қ

Барлық монадаларды Лейбниц 4 топқа жіктейді: 1. «жала аш монадалар» — неорганикалы ң қ таби ат монадалары (тастар, жер, пайдалы ғ азбалар); қ 2. жануарлар монадалары — т йсікке ж ү ә не жетілмеген зіндік сана а ие ө ғ ; 3. адам (жан) монадалары — сана а, еске, ойлау ғ абілетіне ие; қ 4. жо ар ы монада — ғ ғ Қ ұ дай. Монада класы жо ары бол ан сайын оны ғ ғ ң пайымдылы ы мен бостанды де гейі де ғ қ ң жо ары. ғ

Монадалар иерархиясы

Болмыс м селелері, субстанциялар (монадалар) туралы іліммен ә атар Лейбницті философиялы ызы ушылы тарыны келесі саласы қ ң қ қ ғ қ ң гносеология (таным философиясы) болды. Лейбниц эмпиризм мен рационализмді келісімге келтіру м селесін былай ә шешті: 1. барлы білімді екі т рге: «а қ ү қ ыл аки атқ ын а» , «факт а и қ қ ат ын а» б лді; ө 2. «а ыл а и ат қ қ қ т ары» а ылдан тарайды, логикалы қ қ т р ыдан дұ ғ ә лелденеді, ажет қ т і ж ә не жалпы сипат қ а ие; 3. «факт а и ат қ қ т ары» — эмпириялы (тқ ә жірибелік) жолмен ал ын ан білімдер ғ (мысалы, маг н ит тартылысы, суд ы ң айнау температурасы, т рлі қ ү металдард ы ң бал у температурасы); қ ә дет т е ондай білімдер фактіні ата аны, ғ на тыл қ а аны болмаса, себептерғ ін т сіндірмейді жү ә не болжамды сипатқ т а; 4. т ә жірибелік (эмпириялы , «факт а и ат қ қ қ т ары» ) т жірибелі білім «а ыл ә қ а и қ қ аттары» сияқ т ы емес, болжамды сипатта бол анымен, оны біқ ғ л ім ретінде ескермеуге болмайды. Осылайша, таным не ра ци оналды е т ң ә жірибелік болып білімні бір ң т ү рімен ана шектелмей, он ғ ың екі т рін де ажет етеді жү қ ә не оларды бірі — ң рационалды (а ыл негізінде алын ан) — шын білім де, ал екіншісі — қ ғ эмпириялы (т қ ә жірибеге негізделген) болжамды сипатқ т а ы білім. ғ

Лейбниц философиясының қайнарлары және ықпалы

Ежелгі дүние дәуірі Үнді философиясы Буддизм Антикалық философия Элеаттықтар Демокрит Платон Аристотель Ортағасырлық дәуір Фома Аквинский ЖАҢА ЗАМАН ЛЕЙБНИЦ Неміс классикалық философиясы Кант Фихте Шеллинг Гегель Фейербах. Вольф. ХХ ғ. Гусерль Уайтхед Локк. Ньютон. Спиноза. Декарт. Гоббс. Фр. Бэкон

А артушылы д уірі деп екінші (Да ты) а ылшын ғ қ ә ңқ ғ революциясы (1688-1689) мен ¥лы француз революциясыны ң (1789-1794) аралы ында ы кезе ді айтады. ғ ғ ң А артушылы кезе іні хронологиялы ше берінде ғ қ ң ң қ ң европалы субъективті идеализмні бастауы саналатын қ ң Дж. Беркли (1685-1753) ж не антикалы скетицизм мен ә қ агностицизм айта жандандыр ан Д. Юм (1711-1776) мір қ ғ ө с ріп, шы армашьшы пен айналысты. зіні леуметтік — ү ғ қ Ө ң ә саяси к з арастары бойынша Д. Юм А артушылар а жа ын ө қ ғ ғ қ болса, философиялы ілімі, керісінше, а артушылы қ ғ қ философиядан тіпті згеше. Сонымен атар б л кезе де ө қ ұ ң европалы мистиканы к рнекті кілі Э. Сведенборг мір қ ң ө ө ө с рді. ү А артушылы философия алдымен Англияда ғ қ алыптасты. Оны бастауында Дж. Локк, Дж Толланд қ ң (1670-1722), А. Коллинз (1676-1729) ж не Дж. Пристли т р. ә ұ

А артушылы философия Европада, А Ш елдерінде ғ қ Қ де дамыды. Америкалы а артушылар а А Ш қ ғ ғ Қ идеологиясын алыптастыру а ы пал еткен қ ғ қ Б. Франклинді (1706-1790), Т. Пейнді (1737-1809), Т. Джефферсонды (1743-1826) жат ызу а болады. қ ғ Неміс а артушылары атарына ғ қ Г. Э. Лессингті (1729-1781), белгілі д режеде ә Кантты (1724-1804) ендіруге болады. Б л кезе дегі Ресей к рнекті орыс а артушылары — ұ ң ө ғ А. Н. Радищев (1749-1802) ж не ә Н И. Новиков (1744-1818) болды. аза а артушылары — Қ қ ғ Ы. Алтынсарин , Ш. Уалиханов, А. нанбаев Құ ж не ә Ш. К дайберді лы ұ ұ да осы кезе де мір с ріп, шы армашылы пен ң ө ү ғ қ айналысты. А артушылы идеялар сонымен атар Польшада, ғ қ қ Венгрияда, Югославияда, Румынияда ке таралды. ң

Ағартушылық дәуір философиясының мыңызды жаңалықтары

№ Жа ңалықтары Философтар 1 Субъективті идеализмнің дамуы Беркли 2 Жаңа философиялық скептицизм мен агностицизмнің туып, дамуы Юм 3 Дін және шіркеуді сынау, діни скептицизм мен азаиойдың, содан соң атеизмнің кең тарауы Вольтер, Дидро, Гольбах, Ламетри, Кондильяк 4 Ньютонның механикасы негізінде қалыптасан деизмнің кең тарауы Вольтер, Монтескье, Руссо, Кант 5 Ньютонның механикасы негізінде қалыптасан механистик материализмнің кең тарауы Дидро, Даламбер, Ламетри, Гольбах, Кондильях 6 Материалистік және идеалистік сипаттағы сенсуализмнің кең тарауы Локк, Кондильяк, Беркли, Юм 7 Сенсуализм мен рационализмнің қарсы тұруы ( таным теориясы — сенсуализм негізінде құрылғанымен, рационализм — адам ақыл — ойының тегеурінді туралы тезистің теориялық фундаменті ролін атқарды ) 8 Әлеуметтік философияда : А ) географиялық детерминизм концепциясының пайда боуы Б ) ”қоғамдық келісім” теориясының одан арғы дамуы Руссо

Ағартушы дәуір хронологиясы

Колллинз 1676-1729 г. Толланд 1670-1722 г Пристли 1733-1804 г Беркли 1685-1753 Монтескье 1689-1755 Сведенборг 1688-1772 Вольтер 1694-1778 Франклин 1706-1790 Ламетри 1709-

Юм 1711-1776 Руссо 1712-1778 Дидро 1713-1784 Гельвеций 1715-1771 Кант 1724-1804Глоьбах 723-1789Кондильяк 1715-1780 Радищев 1749-1802Джефферсон 1743-1826Пейн 1737-1809Лессинг 1729-

ХҮШғ. француз ағартушылығы және оның өкілдері XVIII асырда ы француз философиясын ғ ғ А артушылы философия ғ қ деп атау абылдан ан. Б лай аталуы оны кілдеріні қ ғ ұ ң ө ң дай, орша ан д ние мен онда ы адам орны Құ қ ғ ү ғ туралы алыпты т сініктерді т пкілікті жойып, з қ ү ү ө философиялы ізденістерінде новаторлы қ қ к рсетіп, л айып келе жат ан буржуазиялы ө ұ ғ қ қ идеяларын ашы насихаттауында. қ Жалпы ал анда, француз а артушылары ғ ғ 1789-4794 жылдарда ы лы Француз ғ Ұ Революциясын идеологиялы т р ыдан қ ұ ғ дайындаушылар а айналды. ғ

Француз А артушылы философиясыны негізгі ғ қ ң ба ыттары ғ 3: 1. деи с тік; 2. атеистік — материалистік; 3. утопистік — социалистік (коммуни с тік). Деизм — (Декарт дуализмімен — материализм мен идеализмні ң те ң дігі ж ә не зара байланыстылы ы) — ө ғ жа таушылары мынадай а идаларды станатын қ қ ғ ұ философиялы ба ыт: қ ғ 1. жеке К д ұ ай и деясын теріске шы арады; ғ 2. дай мен Таби атты біріктірумен (пантеизммен) Құ ғ келіспейді; 3. дайды тек ал аш ы бастама, тіршілікке оз ау Құ ғ қ қ ғ берген себеп ана (одан арты емес!) деп есептейді; қ қ 4. таби и проце ғ с тер мен адамдар істеріне, тарих барысына, жаратыл аннан кейінгі орша ан д ниеге ғ қ ғ ү Қ ұ дайды ң қ атысын, ы палын мойындайды; қ

Деистік ба ытғ ты ң ө кілдері- Вольтер Монтескье Руссо Кондильяк. Атеистер ( t ео s — дай; а — жо ) кез-келген формада ы Құ қ ғ дай тіршілігі идеясын мойындамайды, д ние мен Құ ү адамны шы у ң ғ ын тек материалистік, ылыми-жаратылысты поз ғ қ иц иядан т сіндіреді, таным ү с ра ұ тқ арында эмпиризмді жа тайды. қ Атеистік — материалистік философиян ы ң кілдері: ө Мелье Ламетри Дидро Гельвеций Гольбах.

Утопиялы — социалистік (коммунистік) ба ыт ХУІІІ. ортасында қ ғ ғ алыптасты, ¥лы француз революциясы кезі мен одан кейінгі қ кезе де ке тарады. ң ң Француз социалист — уто пис тері (коммунистер): Мабли Морелли Бабеф Оуэн Сен-Симон. Негізгі назарды социалист — утопистер те дік пен леуметтік ң ә ділеттілікке негізделген мінсіз (идеалды) о ам ру м селесіне ә қ ғ құ ә аударды. К рнекті кілдері: Вольтер ө ө Монтескье Руссо Кондильяк.

Вольтер (шын фамилиясы — Аруэ) Франсуа (1694-1778) — философ, жазушы, публицист, француз А артушылы ы негізін ғ ғ алаушыларды бірі. қ ң 1. дінге, сіресе католизмге жан-т ә ә німен арсы шы ты (оны дінге қ қ ң атысты қ ә йгілі раны: «жаншып таста!» (Раздави гадину!); ұ 2. К ұ дайды тіршілікті бастамасы, айналада ы д ң ғ ү ниені негізі деп ң арастырады, біра ешбір теория мен практика Оны бар немесе жо қ қ ң қ екенін на ты д лелдей алмайды деп санады; қ ә 3. Қ ұ дайды бар екенін мойындау — о амды т ртіпті сң қ ғ қ ә а тау мен қ адамдард ы ң (К дұ ай жазасы алдында ы орғ қ ық ныш ар ылы) қ адамшылы бет — бейнені са тауы шін моральды -эстетикалы қ қ ү қ қ т ұ р ыдан аса ажет; ғ қ 4. таным а ғ қ атысты эмпиризмді жо ары ба алай отырып ғ ғ эмпиризм мен рационализмді біріктіруді жа тады; қ 5. халык а деген гуманды атынас а, оны қ қ қ ң құ қ ық т арын рметтеуге ша ырды; құ қ 6. мемлекет идеалы ретінде «білімді ә мірші» (просвещенный абсолютизм идеясы) бас аратын абсолютті монархияны жа тады. қ қ «Білімді» монархтарды біразымен (онын ішінде Ресей императрицасы ң II Елизавета да бар) хат жазысып, мемлекет м селесінде практикалы ә қ ке естер беріп т рды. ң ұ

Вольтер философиясының қайнарлары және ықпалы

БОЛЬТЕР Лейбниц. Локк. Ньютон. Декарт. Фр. Бэкон Д. Аламбер. Гольбах. Гельвеций. Дидро. Ламетри

Вольтерді замандасы — француз философы, жазушы, за гер, ң ң алым — ғ Шарль Луи Монтескье (1689-1755) болды. Ол: деистік позицияны станды — К ұ дұ айды Жаратушы деп таны анмен, Оны таби ат процестері мен адамдар істеріне араласу ғ ң ғ м ү мкіндігін терістеді; Құ дайды т ртіпті са тау ә қ жә не адамгершілікке т ә рбиелеу ралы ретінде арастырды; құ қ тарихты жасайтын дірет емес, адамдарды здері деп т йді; Құ ң ө ү адам жанын ы ң ажалсызды ын терістеді, христианды ты, ғ қ католик Шіркеуін о ам а ы пал етіп, билікке деген мтылыстары қ ғ ғ қ ұ ү ш ін, адам белсенділігін жаншып, дінге сенушілерді к п с ра тарда ө ұ қ алжастыратынды ы шін ата сынады; ғ ү қ ң о ам рылысын климат пен ге қ ғ құ егр афияны ң ә серімен т сіндірді (ауа райы ыссы о т стік елдері деспотизмге, сал ү ң ү қ ын климат т а ғ ыл ар — демократия а, орташа климатты ортаевропалы ғ қ о амдар — кезегімен деспотизмнен демократия а ж не керісінше қ ғ ғ ә алмасу бейімділігімен ерекшеленеді);

мемлекет пайда бол ан а дейін адамдар ғ ғ бір-бірімен санаспай, з инстинктері мен ө ажет қ т іліктерін ала анқ ғ ын ша кедергісіз кана аттанд ғ ыр ат ын «таби и жа дайда» тіршілік етғ ғ т і. Ондай тіршілік иындатанда адамдар « о амды қ қ ғ қ келісім» негізінде, бір-біріні ң қ ұ ық қ т ары мен м мкіндікт ү е рін мойындайтын к пшілік билігін ө рқұ ды. «билікті б лу» идеясын сынды — н тижелі ө ұ ә к ы змет ету ж не деспотизмді болдырмау ма сатында ә қ мемлекеттік би лі кті 3-ке б лді ө : за шы ару ң ғ оры дау ң сот биліктері за ны стемдігін жа тады. ң ң ү қ

Монтескье философиясы адамзатты ң кейінгі тарихы шін аса м нді болды ү ә — философ азіргі демократиялы қ қ м е млекеттерді негізінде жат ан идеяларды ң қ сынды ұ. Олар: 1. за приоритеті идеясы; ң 2. билікті за шы ару, орындаушы ң ң ғ ж ә не сот биліктеріне жіктелуі.

Жан-Жак Руссо (1720-1778) — саяси- леуметтік ә философия а к п м н берді, революцияшыл демократты ғ ө ә қ позицияны станды. ұ Руссо философиясыны негізгі а идалары: ң қ ғ 1. дайды лемдік ерік, лемдік а ыл деп білді; Құ ә ә қ 2. материя жаратылма ан ж не р ашан объективті тіршілік ғ ә ә қ етеді; 3. адам ажалды т ә н мен м ә гілік жаннан т ң рұ ады деп сенді; 4. адам д н ү и ені (заттар мен к былыстар мұ ә нін) т пкіү л ікті толы танып біле алмайды деп санады; қ 5. дін атаулы а, христианды а ғ ққ ақ рсы болды. Біра «дін қ жойыл ан жа дайда моральды шек жойылып, адамгершілік ғ ғ қ т мендейді» деп ө қ ауіптеніп, діндерді алмастыратын «азаматты дін» , « қ ә лемдік ерік культі» , « лы тіршілік культі» ұ т. б. ойлап шы аруды сынды. ғ ұ 6. эмпириялы (т жірибелік) танымды жа тады қ ә қ ;

Этьенн Кондильяк (1715-1780) — о ам м селесіне қ ғ ә аз м н беріп, негізгі назарды танымды (гносеологияны) ә зертгеуге аударды. Кондильяк философиясын ы ң басты идеялары: 1. д ние танылады; ү 2. адам м мкіндіктері (а ылы, сезім м шелері) ү қ аншалы болса, оны сырт ы д ниені тану м мкіндігі қ ң қ ү ү де соншалы ; қ 3. орша ан д ние — барлы білімдерді к зі; қ ғ ү қ ң ө 4. таным негізінде сезімдік абы қ лд ау жатыр (сезім органдарыны орша ан д ң қ ғ ү ниені адам а ылында қ бейнелеуі); 5. сезімдік абылдауд қ ың атысқ ын сыз, тек а ыл қ ар ылы тану деген болмайды. қ

Атеистік-материалистік бағыт және оның өкілдері Атеизм — философияда ы дайды андай да ғ Құ ң қ болмасын тіршілігі мен к ріністерін терістейтін ө ж не дінді жо а шы аратын ба ыт. ә ққ ғ ғ Материализм — идеалдыны (рухты ) ң ң орша ан д ниені жаратуда ы ж не болмысында ы қ ғ ү ғ ә ғ р лін мойындамайтын д ние, оны к былыстары ө ү ң ұ мен адам тіршілігін жаратылысты ылымдар қ ғ т р ысынан т сіндіретін философиялы ба ыт. ұ ғ ү қ ғ Атеистік — материалистік философия XVIII асырда ы Франциада, лы француз ғ ғ Ұ революциясы кезінде ке тарады. ң Оны к рнектері ң ө кілдері: Мелье, Ламетри, Дидро, Гельвеций, ө Гольбах болды.

Жан Мелье (1664-1729) — к сібі священник ә бол анымен, мір жолында дай мен дінді толы ғ ө Құ қ терістеп, атеизмге келген философ-материалист. Ол: ешбір Қ ұ дірет т ріні (оны ішінде ү ң ң Қ ұ дайды да) ң тіршілігін мойындамады; материядан б лек тіршілік ететін идея а, ө ғ ө лмейтін жан а сенбеді; ғ орша ан д ние ерекше субстанциядан — материядан қ ғ ү ралады деп есептеді; құ материя — б кіл тіршілікті , барлы заттарды ү ң қ ң ал аш ы себебі, ол жаратылмайды ж ғ қ ә не шын тіршілік етеді, зіндегі оз алу асиетіне байланысты то таусыз ө қ ғ қ қ згереді; ө материя — комбинациялар н ә тижесінде т ү рлі заттар к ралатын са б лшектерден т рады; . ұ ұ қ ө ұ

таным — материяны материяда бейнеленуі: ң сезім — біршама білімдерді к зі; ң ө ә леуметтік антагонизмдерді себебі — ара ң қ ж ұ м ы стан к ұ тыл уды к здегендерді « ара ө ң қ ниетінен» ту ан жеке меншікте деп т сінді; ғ ү абсолютизмді қ ұ латып ( ө з заманында ы) ғ мемлекет пен жеке меншікті жою а ша ырды; ғ қ болаша ты қ ң о амын те қ ғ ң құ қ ылы , бірге мір с ретін, ндіріспен бірге айналысатын, ө ү ө кірісті те б лісетін туыс ан ауымдар ода ң ө қ қ ғ ы т рінде елестет ү ті. Саяси- леуметтік к з арастары бойынша ә ө қ Мельені социалист-утоп и стерге , ал аш ы ғ қ комммунистерге жат ызады. қ

Жюльен Ламетри (1709-1751)- де атеистік-материалистік позицияны станды: ұ I. идеализм мен теологияны толы ымен терістейді; ғ 2. орша ан д ниені — жаратылмайтын, м қ ғ ү ә гі, шексіз, ң бірт тас субстанцияларды -материян ұ ң ың т рлі кү ө ріністеріні ң жиынты ы деп есептеді; ғ 3. жан, сана, сезімдер таби и жолмен алыптасады, ғ қ материяны асиеттері болып таб ң қ ыл ады; 4. материя зіндік жетімді бол анды ө ғ қ т ан, К дұ ай а деген ғ м ә гі ажеттілік жо ; ң қ қ 5. танымда басты р лді сезімдер ат арады, д ние толы ө қ ү қ таныла алады; 6. утилитарист болды: адам ө міріні м ні — оны жеке ң ә ң басын ы ң ба ытында деп есептеді; қ 7. жеке меншік — адам бостанды ын ғ ың кепілі деп санады; 8. мемлекет идеалы ретінде «білімдар абсолютизмді» атады.

Ден и Дидро Ден и Дидро (1713-1784)- аса к рнекті француз материалист-философы. ө « ылымдар, Ғ ө нерлер, к ә сіптер энциклопедиясын» жасау идеясымен А артушылы а ғ ққ ү лкен лес осты. «Энциклопедия» діни сенімдерден азат, ү қ озы қ ғ ыл ымдарды , нерлерді негіздері мен ң ө ндіріс саласында ы біғ л імдерден м лімет ә қ ұ рап, буржуазиялы д ниетақ ү н ымны негізін алады. Оны ң қ ң жазылуына сол заманны ірі философтары, Дидроны замандастары Вольтер, ң ң Монтескье, Кондильяк, Гольбах, т. б. атысты. қ «Эн цик лопедияны » жазылуына 20 жылдан аса уа ыт кетті. ң қ Дидроны философиялы к з арастары оны з заманындагы француз ң қ ө қ ң ө а артушы — материалистеріні философиялы позициялар ғ ң қ ын а жа ын. Ол : қ 1. материяны тіршіліктегі бірден-бір жал ыз субстанция деп сенді; ал барлы ғ қ жеке заттар материян ы ң к ріністері; ө 2. оз алысты материяны ртектілік сия ты асиеті деп т сіндірді қ ғ ң ә қ қ ү (материяны сансыз к п, т рлі б лшектері оны оз алыс а келтіреді); ң ө ү ө қ ғ қ 3. лемдік тірші ә л ікті рухани бастауын жо а шы арды, сананы материяны ң ққ ғ ң асиеті деп есептеді; қ 4. о амн қ ғ ы ң негізінде « о амды келісім» жат анына қ ғ қ қ с енді, сонды тан қ корольдар мен феодалдар билігіні ң қ ұ діреттілігін терістеді; 5. мемлекет идеалы ретінде — «білімдар монархияны» , ал экономикада — к пшілік м ддесін ескеріп, а ылмен б лінетін жеке меншікті жа тады. ө ү қ ө қ

Француз философтары Гольбах (1723-1789) пен Гельвеций (1715-1771) де осы ан сас к з арасты станды. ғ ұқ ө қ ұ Француз атеистік — материалистік философиясыны тарихи ң м ні: ә материа л изм мен идеализмні жігін ажырат ң ып , б ліп тастады; ө философияны діни наным-сенімдерден тазартты; материя субстанциясына реалистік аны тама берді; қ сананы ң — материяны зін- зі бейнелеу асиеті екендігі туралы ң ө ө қ а қ з ірге дейін ке танымал идеяны т жырымдады; ң ұ т ә жірибеге дейінгі сезімнен тыс «таза» білімді сынады; материалистік сенсуализм теориясын негіздеді ж не таратты ә (таным негізінде т йсік сезімдері жатады); ү жеке заттарды барлы ы — ң ғ ұ са б лшектерді т рлі қ ө ң ү комбинацияларыны ң н тижесі екендігі туралы идеяны сынды; ә ұ оз алыс — к қ ғ дұ іретті к былыс емес, материяны асиеті ұ ң қ екендігіне н азар аударды; ә леуметтік ділеттік идеясын негіздеді; ә Ұ лы француз революциясын идеологиялы т р ыдан дайындады. қ ұ ғ

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!!!