Презентация 1905-1907 ж.ж. орыс революциясыны азастана сері.

. А. Ясауи атында ы Халы аралы аза -т рік Қ ғ қ қ ү университеті C Ж Ө Та ырыбы: қ 1905-1907 ж. ж. орыс революциясыны аза стан а сері. ң Қ қ ғ ә Тобы: ЖМ — 404 Орында ан: Ергеш ғ. . Қ абылда ан: ділбекова Қ ғ Ә. З

Қ аза стан Ресейдегі қ 1905-1907 жылдарда ы ғ революция кезінде

Бірінші орыс революциясы ж не патша ә кіметі отаршылды саясатыны ү қ ң к шейе т суі ү ү 1905 жылдан 1907 жыл а дейінгі кезе де бірінші орыс революциясы болып тті. Оны ғ ң ө ң жа ыры ы аза стан а да жетті. Патша кіметіні 1905 жыл ы 9 а тарда арусыз шеруге ңғ ғ Қ қ ғ ү ң ғ қ ң қ шы ан ж мысшылар а о атып, ырып сал аны оны анішер з лымды саясатын шкерелеп ққ ұ ғ қ қ ғ ң қ ұ қ ә берді. Б л хабар халы ты кекке толы ашу-ызасын келтірді. аза ты белгілі а ыны рі ұ қ ң Қ қ ң қ ә этнограф, тарихшы, шежірешісі М ш р Ж сіп К пей лы осы о и а а арнап « анды ә һү ү ө ұ қ ғ ғ Қ жексенбі» деген ле жазды. ле ні «Ай ап» журналына жариялан алы жат анын сезіп ө ң Ө ң ң қ ғ қ ал ан жергілікті отаршыл кімшілік оны басып шы ару а тыйым салды. Автор у ын-с ргін қ ғ ә ғ ғ қ ғ ү к рді. Ташкент, о ан жа ында ж не Ішкі Орда аума ында бой тасалау а м жб р болды. ө Қ қ ғ ә ғ ғ ә ү Верный, Перовск, азалы, Орал, А т бе, Петропавл мен Семейде ж мысшыларды наразылы Қ қ ө ұ ң қ жиналыстары мен митингілері болып тті. А мола облысы мен Далалы лке орталы ы Омбы ө қ қ ө ғ аласында да халы наразылы шеруіне шы ты. қ қ аза станда ж мысшыларды ре к терілуі мен ереуілдері темір жол бекеттерінде ерекше Қ қ ұ ң ө ө орын алды. Алайда оларды патша кіметіне арсы арулы а ты ыстары бола ой ан жо. ң ү қ қ ғ қ йткені ж мысшы табыны атары лі аз еді. Саяси жа ынан пісіп жетілмеген, к теріліске Ө ұ ң қ ә ғ ө зірленбеген болатын. Ж мысшы табы енді ана алыптасып келе жат ан-ды. Оны стіне, ә ұ ғ қ қ ң ү шет айма ты лтты ерекшелігі де тежеуші серін тигізбей т ра алмады. Патшалы қ ң ұ қ ә ұ қ самодержавие м нда еуропалы лт кілдеріні ат т беліндей аз ж мысшылары мен жа адан ұ қ ұ ө ң ө ұ ң алыптасып келе жат ан аза ж мысшылары арасына от тастап, оларды бір-біріне арсы қ қ ұ қ ою а тырысып ба ты. қ ғ қ

Б л кезенде патша кіметіні отаршылды саясаты к шейіп, бар ан сайын ас ына т сті. М ны ұ ү ң қ ү ғ қ ү ұ мынадан ай ын к руге болатын еді. Біріншіден, аза тарды жерлерін оныс аударушы орыс қ ө қ қ ң қ шаруаларыны ж не аза тарды орына жаппай тартып алу одан рі ж ріп жатты. Патшаны ң ә қ қ ң қ ә ү ң 1904 жыл ы жарлы ы бойынша б рын ы Сібір шекара шебіндегі ені он ша ырымды бейтарап ғ ғ ұ ғ қ қ ал ап аза скерлеріні «м гілік» пайдалануына берілді. Патша кіметіні осы ж не бас а да қ қ қ ә ң әң ү ң ә қ озбырлы рекеттері салдарынан дала т р ындары жаппай жерсіз ала бастады. М селен, XX қ ә ұ ғ қ ә асырды бас кезінде бір ана Семей облысыны зінде 147 мы а жуы аза жерсіз алды. ғ ң ө ңғ қ қ Сонды тан да жерсіз аза тар жерді Сібір аза тарынан, император улетіні Алтай таулы қ қ қ ә ң округіндегі меншікті аума ынан, Томск, Тобыл губернияларында ы орыс шаруаларынан, ғ ғ сондай-а ытай империясыны кімшіліктерінен жал а алып пайдалану а м жб р болды. қ Қ ң ә ғ ғ ә ү Екіншіден, лке аума ынан мал німдері шикізаты, минералды ресурстарды к птеп тасып ө ғ ө қ ө кету к шейді. Кеніштерді, шахталарды, зауыттар мен фабрикаларды болмашы арзан ба а а ә ү ғ ғ сатып ал ан шетелдік к сіпкерлер елді таби и азба байлы ын тасып кетуде алдарына жан ғ ә ң ғ қ ғ ә салмады. шіншіден, ж мысшыларды, соны ішінде сіресе аза тарды анау лде айда Ү ұ ң ә қ қ қ ә қ атыгездік сипат алды. аза тарды жала ысы к рер к зге т мендетілді, олар маманды қ Қ қ ң қ ө ө ө қ де гейі т мен, е ауыр ара ж мыстарда істеді. Орыс ж мысшыларымен салыстыр анда ң ө ң қ ұ ұ ғ т р ын й жа дайлары да адам т згісіз еді. Т ртіншіден, патша кіметі аза лкесінде ұ ғ ү ғ ө ө ү қ қ ө православие дінін уа ыздаушы миссионерлерді аптатып жіберді. ғ қ Жергілікті халы ты тарапынан лдебір келе сіз рекеттерді жасалып кету м мкіндігіні қ ң ә ң ү ң алдын алу шін 1906 жыл ы 6 а тардан бастап патшаны арнайы жарлы ы бойынша А мола ү ғ қ ң ң ғ қ ж не Семей облыстарыны б кіл аума ында скери т тенше жа дай жарияланды. Патша ә ң ү ғ ә ө ғ кіметі б л айма а осымша скери к ш жеткізді. Ж мысшы оз алысыны жетекшілерін ү ұ ққ қ ә ү ұ қ ғ ң амау а алу, жер аудару, к сіпорында ы ж мысынан босату шаралары басталды. қ ғ ә ғ ұ

Ж мысшы оз алысыны ұ қ ғ ң к шеюі ү 1905— 1907 жылдары ж мысшыларды бір атар тол улары болып тті. Ж мысшылар ал аш ыда ұ ң қ қ ө ұ ғ қ жо ары жа та ы айма ты басты тарды атына арыз айтып, ша ым т сіріп к рді. М селен, 1902 ғ қ қ қ ң ғ ү ө ә жылы мыс кеніштері мен Екібаст з к мір кеніні 150 ж мысшысы Дала генерал-губернаторыны ұ ө ң ұ ң атына арыз-ша ымдар жолдады. Ж мысшыларды к сіпорындарды тастап, ашып кетуі де аз ғ ұ ң ә қ бол ан жо. Кейінірек ж мысшылар наразылы ыны б йры а ба ынбау ж не ереуіл сия ты ғ қ ұ ғ ң ұ ққ ғ ә қ т рлеріне к ше бастады. 1904 жылы Зайсан уезіндегі Надеждинск кен азу орнында ү ө қ ж мысшыларды ереуілі болып тті. О ан Мейірхан Кемалов басшылы етті. 1905 жылы ұ ң ө ғ қ аза станда ы темір жол ж мысшылары Б кілресейлік саяси ереуілге атысты. Ж мысшылар тез Қ қ ғ ұ ү қ ұ арада саяси кепілдіктер мен бостанды тар берілуін, рылтай жиналысын ша ыруды талап етті. қ Құ қ 1905 жыл ы 15 арашада ар аралы аласында ж мысшылар мен шаруаларды , солдаттарды , ғ қ Қ қ қ ұ ң ң сондай-а енді алыптасып келе жат ан аза зиялылары кілдеріні саяси шеруі болып тті. қ қ қ ө ң ө Шеруді йымдастырушыларды бірі Жа ып А баев Семей т рмесіне амалды. ұ ң қ қ ү қ 1905 жыл ы желто санда Спасск мыс бал ыту зауытында, сондай-а ара анды кен азу ғ қ қ қ Қ ғ қ орында лкен ереуілдер орын алды. Олар а іле-шала Павлодар аласында ы зеншілер де бас ү ғ қ ғ ө к терді. Ж мысшылар жала ыны к бейтуді, зейнета ыны арттыруды, д рігерлік ызметті тегін ө ұ қ ө қ ә қ к рсетуді, жыл сайын а ылы е бек демалысын беруді талап етті. ө қ ң Осымен бір мезгілде Успенск кенішінде ж мысшыларды ірі баск теруі басталды. ұ ң ө « Капитал а ғ арсы орыс- ыр ыз ода ы қ қ ғ ғ » құ рылды. Б л бірлескен ода ты басшылары Б. Топорнин, JI. ұ қ ң Байша ыров, С. Невзоров сия ты ж мысшылар болды. Ж мысшылар жала ыны к бейтуді, т рмыс ғ қ ұ ұ қ ө ұ жа дайын жа сартуды, орыс- аза училищесін ашуды талап етті. Кеніш иелері оларды ғ қ қ қ ң талаптарын ішінара ана аттандыру а м жб р болды. Жала ы м лшері ед уір к бейтілді, 8 қ ғ ғ ә ү қ ө ә ө са атты ж мыс к ні енгізілді, азы -т лік німдеріні ба асы аз да болса арзандатылды. ғ қ ұ ү қ ү ө ң ғ Ж мысшылар а су тпейтін арнайы киімкешек, ая киім берілді. М ны зі аза ж не орыс ұ ғ ө қ ұ ң ө қ қ ә ж мысшыларыны ал аш ы бірлесіп жаса ан іс- имылыны н тижесі еді. ұ ң ғ қ ң ә

1906 жыл ы маусымда Семей аласыны ж мысшылары іс ж зінде ғ қ ң ұ ү т гелдей дерлік к терілді. О ан орыс пен аза , татарлар да атысты. ү ө ғ қ қ қ Ереуілшілерді талабы жартылай да болса ана аттандырылды. ң қ ғ Ереуіл н тижесінде ала хал ы жиналыс ткізу бостанды ын же іп ә қ қ ө ғ ң алды. 1907 жылды жазында Семей, А т бе, Верный, останай ң қ ө Қ сия ты алалар к сіпорындарыны ж мысшылары шеруге шы ты. қ қ ә ң ұ қ аза станда ы ж мысшыларды м ндай баск терулері мен Қ қ ғ ұ ң ұ ө ереуілдері, сіресе теміржолшыларды арасында ке інен анат ә ң ң қ жайды. Революция жылдарында лкедегі темір жолдарда ө пойыздарды ж ріп-т руы талай рет то тап алды. Темір жол ң ү ұ қ қ ж мысшылары 8 са атты ж мыс к нін ешкімні , еш андай ұ ғ қ ұ ү ң қ кімшілікті келісімінсіз-а з беттерімен орнатып алды. Олар ә ң қ ө ал аш ыларды бірі болып ж мысшы к сіпода тарын рды. ғ қ ң ұ ә қ құ Ж мысшыларды бекеттерге, жол б лімшелеріне, кейде тіпті б кіл ұ ң ө ү темір жол а басшылы жасауды з олдарына ал ан кездері де ғ қ ө қ ғ болды. Олар патша кіметіні жазалаушы отрядтарына арсы т ру ү ң қ ұ шін жауынгерлік ж мысшы жаса тарын рды. ү ұ қ құ

аза зиялыларыны ат ар ан Қ қ ң қ ғ о амды -саяси ызметі қ ғ қ қ аза хал ыны азатты к ресіне ХІХ-ХХ асырларда алыптас ан Қ қ қ ң қ ү ғ қ қ аза зиялылары лкен лес осты. Олар, атап айт анда, . Б кейханов, қ қ ү ү қ қ Ә ө А. Байт рсынов, М. Дулатов ж не бас алар еді. аза зиялыларыны ұ ә қ Қ қ ң к шбасшылары халы ты саяси жа ынан к зін ашу шін оны бойында ө қ ң ғ ө ү ң білімге деген лшынысты ояту, сауатсызды ты жою ажет екенін құ қ қ т сінді. аза зиялыларыны б кіл ызметі осы ма сат а арналды деуге ү Қ қ ң ү қ қ қ болады. 1905 жылы желто санда Орал аласында бес облыстан келген аза қ қ хал ы делегаттарыны съезі тті. Онда ы ма сат кадеттер лгісімен қ ң ө ғ қ ү аза ты саяси партиясын ру еді. Ол партия аза хал ыны лтты қ қ ң құ қ қ қ ң ұ қ м дделерін ор ау а тиісті болатын. 1906 жылы Семей аласында ү қ ғ ғ қ аза тарды съезі ша ырылды. Онда абылдан ан негізгі ба дарламада қ қ ң қ қ ғ ғ дін бостанды ы, аза тіліні олданыс аясын ке ейту м селелері ғ қ қ ң ә амтылды. Съезге атысушылар сонымен атар аза балалары шін қ қ қ ү мектеп, медреселер мен университет ашу, аза стан а Ресейді ішкі Қ қ ғ ң жа ынан шаруаларды оныс аудару рдісін шектеу талаптарын да ғ қ ү к терді. ө

аза тарды Ресей Мемлекеттік Қ қ ң Думасына атысуы қ аза тарды саяси сана-сезіміні елеулі т рде скенін аза зиялы ауым к шбасшыларыны Ресей Қ қ ң ң ү ө қ қ қ ө ң Мемлекеттік Думасыны ж мысына атысуынан к руге болады. ң ұ қ ө 1905 жыл ы тамызда II Николай патша Ресейдегі революциялы к штерді ысымымен империяны за ғ қ ү ң қ ң ң шы арушы ж не кілетті органы ретінде Мемлекеттік Дума ру туралы манифеске ол ойды. ғ ә ө құ қ қ Біра ол манифест бойынша Ресей империясыны бір атар халы тарыны , соны ішінде Орта Азия мен қ ң қ қ ң ң аза стан халы тарыны да сайлау а ж не сайлану а ы ы жо болып шы ты. Жергілікті билік Қ қ қ ң ғ ә ғ құқ ғ қ қ органдарына сайлау нау аныны ал аш ы к нінен бастап-а аза тарды қ ң ғ қ ү қ қ қ « к шпелі ж не а ыбас ө ә қ ңғ б ратана халы ұ қ » ретінде сайлау а зілді-кесілді атыстырмау а айры ша н с ау берілді. М ны зі ғ ү қ ғ қ ұ ң ө аза тарды арасында б р ете ал ан наразылы пен ашу-ыза тудырды. Жергілікті халы здеріні қ қ ң ұ қ қ ғ қ қ ө ң кілдерін Ресейді Мемлекеттік Думасына атыстыруды батыл талап етті. лкені б кіл айма ын т гел ө ң қ Ө ң ү ғ ү амтып ткен уатты наразылы тол ыны патша кіметін халы ты талабына ла асу а м жб р етті. қ ө қ қ қ ү қ ң құ қ ғ ә ү Сонымен аза тар сайлау а атысатын болып шы ты. қ қ ғ қ қ 1906 жыл ы I Мемлекеттік Дума а аза тардан Тор ай облысынан — Ахмет Бірімжанов, Уфа ғ ғ қ қ ғ губерниясынан — С лімгерей Жант ре, Орал облысынан — Алпысбай алмен лы, Астрахан ә ө Қ ұ губерниясынан — Ба тыгерей лманов, А мола облысынан — Ш ймерден осшы л лы, Семей қ Құ қ ә Қ ғұ ұ облысынан — лихан Б кейхановтар сайланды. Б ларды барлы ы да сауатты, халы ты сый- рметі мен Ә ө ұ ң ғ қ ң құ сеніміне б ленген зиялы азаматтар еді. Біра Ресейді I Мемлекеттік Думасы небары 73-а к н ж мыс ө қ ң қ ү ұ істеді. Депутаттарды к терген бастамалары к ілінен шы пай, риза болма ан II Николай Думаны ң ө өң қ ғ таратып жіберіп, айтадан сайлау туралы жарлы а ол ойды. [1] қ ққ қ қ Ресейді 1907 жыл ы II Мемлекеттік Думасыны рамына б л жолы аза станнан мына азаматтар ң ғ ң құ ұ Қ қ сайланды: А мола облысынан — Ш ймерден осшы л лы, Тор ай облысынан — Ахмет Бірімжанов, қ ә Қ ғұ ұ ғ Семей облысынан — Темір али Н рекенов, Сырдария облысынан — Тілеулі Алдаберген лы, Жетісу ғ ү ұ облысынан — М хамеджан Тынышбаев, Орал облысынан — Ба ытжан аратаев, Астрахан ұ қ Қ губерниясынан — Ба тыгерей лманов. Алайда б л Думаны да ызметі за а созылмады, небары 104 қ Құ ұ ң қ ұ ққ к н ана ж мыс істеді. ү ғ ұ

Бірінші орыс революциясыны ң аза хал ына тигізген ы палы қ қ 1905— 1907 жылдарда ы бірінші орыс революциясы же іліске шырады. ғ ң ұ Біра ол аза хал ыны о амды сана-сезімін арттыру а, лкедегі қ қ ң қ ғ ө демократиялы оз алысты дамыту а орасан зор ы пал етті. Ресейдегі қ қ ғ ғ қ революциялы о и аларды серімен аза хал ыны к рнекті қ қ ғ ң ә қ қ қ ң ө перзенттері саяси сахна а к терілді. Халы ты та даулы кілдеріні ғ ө қ ң ң ө ң Ресей Мемлекеттік Думасына атысуы аза стан тарихында аса қ Қ қ ма ызды р л ат арды. аза хал ыны к шбасшыларына айнал ан ң ө қ Қ қ қ ң ө ғ зиялылар Ресей империясыны кілетті органыны мінберінен е ң ө ң ң ма ызды проблемаларды, жерге атысты м селелерді принципті т рде ң қ ә ү батыл к тере білді. ө Бірінші орыс революциясы жылдарында ы о и алар аза хал ымен ғ қ қ қ аза станда ы бас а да лыстарды саяси белсенділігін арттырды. Қ қ ғ қ ұ ң аза ж мысшылары з алдына дербес саяси к ш ретінде к ріне білді. Қ қ ұ ө ү ө Солай бола т рса да ол жылдарды о и алары аза станда ы ұ ң қ ғ Қ қ ғ лтты -демократиялы ж не ж мысшы оз алысыны лсіз, лі де ұ қ қ ә ұ қ ғ ң ә ә жетілмегенін к рсетті. ө

Пайдаланыл ан ғ дебиеттер ә : ↑ аза стан тарихы: Аса ма ызды кезе дері мен ылыми Қ қ ң ң ғ м селелері. Жалпы білім беретін мектепті о амды — ә ң қ ғ қ гуманитарлы ба ытында ы 11-сыныбына арнал ан қ ғ ғ ғ о улы /М. ойгелдиев, . Т леубаев, Ж. асымбаев, т. б. — қ қ Қ Ө ө Қ Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. ↑ аза стан тарихы Қ қ (XVIII асыр — 1914 жыл). Жалпы білім ғ беретін мектепті 8-сыныбына арнал ан о улы. абылдинов ң ғ қ қ Қ З. Е. , айыпбаева А. Т. / Қ Алматы : Атам ра, ұ 2008. — 352 бет.