ПОЛАЦКАЯ ШКОЛА ДОЙЛІДСТВА Выканала студэнтка гістарычнага факультэта 41

ПОЛАЦКАЯ ШКОЛА ДОЙЛІДСТВА Выканала студэнтка гістарычнага факультэта 41 групы Лаўникоўская Ксенія

Развіццё гарадоў як цэнтраў феадальнай дзяржаўнасці і прыняцце хрысціянства з’явіліся першапрычынай фармавання новых кірункаў у манументальным, найперш культавым дойлідстве. У дахрысціянскім дойлідстве былі пашыраныя капішчы, якія абносіліся агароджамі і серпападобнымі равамі для палення агню. Відаць, існавалі і драўляныя збудаванні для выканання язычніцкіх абрадаў. З хрысціянствам паявіўся новы тып збудавання — мураваны крыжова-купальны храм, збудаваны з тонкай квадратнай цэглы — плінфы. У Х—ХІ стст. храмы будавалі пераважна майстры, запрошаныя з Візантыі. Яны прынеслі на старажытнарускія землі традыцыі канстанцінопальскага ці правінцыяльнага будаўніцтва Візантыйскай імперыі.

Адным з першых храмаў Кіеўскай Русі, узведзеных з дапамогай замежных майстроў, быў Полацкі Сафійскі сабор (сярэдзіна ХІ ст. ). Збудаваны з плінфы ў тэхніцы "са схаваным радам", з выкарыстаннем каменю, сабор быў задуманы як "скарочаны варыянт" Сафіі Кіеўскай і Сафіі Наўгародскай. Аднак ужо ў ім былі закладзеныя вызначальныя прынцыпы мясцовай дойлідскай школы, якія выявіліся ў цэнтрычна-пірамідальнай кампазіцыі дойлідскіх форм. Верагодна, такія прынцыпы склаліся пад уплывам мясцовага драўлянага дойлідства.

Пасля ўзвядзення ў Полацку Сафійскага сабору манументальнае будаўніцтва на тэрыторыі Беларусі спынілася да пачатку ХІІ ст. , калі наспелі новыя палітычныя ўмовы жыцця, звязаныя з распадам Кіеўскай Русі. У той час найбольш моцным і самастойным было Полацкае княства, таму менавіта тут у ХІІ ст. ўзнікла надзвычай яркая і своеасаблівая Полацкая школа дойлідства. Развіццё гэтай школы не было адназначным. На раннім этапе выступала тэндэнцыя наследавання Кіеўскім узорам (Вялікі сабор Бельчыцкага Барысаглебскага манастыра шмат у чым нагадваў царкву Спаса ў Бераставе пад Кіевам). Толькі ў сярэдзіне ХІІ ст. склалася традыцыя, якая найбольш яскрава ўвасобілася ў творчасці майстра Іаана. Ён першым са старажытнарускіх майстроў рашуча парывае з канонамі візантыйска-кіеўскага дойлідства і стварае свой адметны тып храму вежападобнай кампазіцыі (Полацкая Спаса-Ефрасіннеўская царква, Барысаглебская царква ў Бельчыцах), арыентуючыся ў гэтым на славуты прататып — Сафію.

Спаса. Ефрасіннеўская царква

Самай старажытнай мураванай пабудовай на беларускай зямлі з'яўляецца Полацкі Сафійскі сабор. Гісторыкі архітэктуры прыйшлі да высновы, што Полацкая Сафія пабудавана ў сярэдзіне 11 ст. князем Усяславам пасля таго як былі ўзведзены Сафіі ў Кіеве і Ноўгарадзе. Дойлідамі былі грэкі. Полацкая Сафія- сведка магутнасці і сілы полацкіх князёў. Яна была сімвалам незалежнасці Полацкага княства.

Першапачаткова Полацкая Сафія выглядала зусім не такой, якой мы бачым яе сёння. За свой доўгі век Сафія 6 разоў гарэла і разбуралася разам з умацаваннем Полацка. Яна неаднаразова перабудоўвалася. Апошні раз у 1750 г. , калі сабор набыў выгляд двухвежавай царквы ў стылі барока, тыповы для 18 ст. Такім сабор застаўся да нашых дзён. У 11 ст. Полацкая Сафія выглядала будынкам суразмерным, у плане блізкім да квадрата (26, 5 на 25, 5 м). Пасярэдзіне ўзвышаўся галоўны яго купал. Па баках знаходзіліся 4 меншыя купалы. Як занатавана ў познім летапісе, Полацкая Сафія мела 7 "верхов" (купалоў). Полацкая Сафія мела багаты фрэскавы роспіс, але ён амаль не захаваўся.

Пасля значнага перапынку ў будаўніцтве ў Полацку шырока разгарнулася мураванае дойлідства. У 12 ст. на левым беразе Заходняй Дзвіны пры сутоку з р. Бяльчанка, за 2 км ад Верхняга замка (цяпер завулак Юбілейны) пабудаваны прыгарадны двор ці рэзідэнцыя полацкіх князёў. Гісторык 16 ст. М. Стрыйкоўскі даводзіць, што Бельчыцы былі ўмацаваны вежамі і мураванай сцяной (іх рэшткі не знойдзены археолагамі). Часткай гэтай багатай рэзідэнцыі з'яўляліся 4 будынкі Барысаглебскага манастыра (цяпер не існуюць), ініцыятарам будаўніцтва аднаго з бельчыцкіх храмаў быў, верагодна, полацкі князь Барыс Усяславіч.

Вялікі сабор узведзены ў 1120 -30 гг. Памер 23, 5 на 16, 5 м, меў 3 апсіды, усярэдзіне быў падзелены 6 слупамі на 3 нефы, меў 3 прытворы і плоскія лапаткі на фасадах. Купал сабора апіраўся на заходнюю пару слупоў, што з'яўляецца асаблівасцю полацкай архітэктурнай школы. Яго падлога выкладзена глазураванымі пліткамі, сцены аздоблены фрэскамі. Другі храм- аднанефавая Пятніцкая царква (без слупоў) мела памер 5, 1 на 5, 8 м, прамавугольную апсіду і пахавальную камеру-крыпту. Магчыма, была пахавальняй полацкага князя Барыса Усяславіча. Сцены распісаны фрэскамі з выявамі князёў Барыса і Глеба, кампазіцыямі "Стрэчанне", "Раскрыжаванне", "Аплакванне" і інш.

Трэці храм- аднакупальная шасціслупавая Барысаглебская царква мела вузкія бакавыя нефы, прытвор з харамі і 3 апсіды. Памер асноўнага аб'ёма 14, 5 на 8, 3 м. Аконныя праёмы размяшчаліся ў 2 ярусы. Унутры царква была размалявана фрэскамі з выявамі святых. Чацвёрты храм- трыконх (12 -13 ст. ). Тры паўкруглыя бакавыя апсіды-конхі былі ўключаны ў інтэр'ер храма. З'яўленне такога храма ў Полацку сведчыць пра культурныя сувязі з балканскімі краінамі (Балгарыя, Сербія), ці Афонам, дзе прымяняўся такі тып пабудоў.

У Полацку ў час палітычнага і эканамічнага ўздыму склалася самабытная архітэктурная школа дойлідства. Заснавальнікам гэтай школы з'яўляецца полацкі дойлід Іаан(Іван). Ён па заказу Ефрасінні пабудаваў у сярэдзіне 12 ст. Спаскую царкву, якая захавалася да нашага часу. Спаса-Праабражэнская царква стаіць ля вытокаў новага тыпу будынкаў, якія мелі адзін купал. Круглы барабан купала абапіраўся на квадратны пастамент, які быў упрыгожаны т. зв. какошнікамі стрэльчатай формы. Царква ў Полацку- самы ранні будынак ва Усходняй Еўропе, дзе ўпершыню з'явілася гэта важная для гісторыі архітэктуры дэталь- какошнікі. Яны дапаўнялі галоўную асаблівасць Спаскага храма - яго вежападобны выгляд.

Полацк даў свой узор перапрацоўкі крыжова-купальнай сістэмы храма. Будынак выглядаў ступеньчатым, пірамідальным. Ва ўмовах абмежавання княжацкай улады і ўзмацнення ролі гараджан у палітычным жыцці нараджаліся смелыя наватарскія ідэі полацкага дойліда Іаана. Ён паставіў мэтай стварэнне пірамідальнай кампазіцыі храма. У выніку дынамічная пабудова крыжова-купальнага храма стала распаўсюджвацца ў іншых гарадах і ў першую чаргу ў Смаленску. Спаскі храм Ефрасіннеўскага манастыра быў увесь усярэдзіне распісаны фрэскамі. У галоўнай аспідзе фрэскі размяшчаліся ў 3 ярусы. Зверху была размешчана выява Божай Маці з паднятымі рукамі (Аранта). Другі ярус, вышынёй каля 2 м, быў заняты "Еўхарысціяй". Фігуры апосталаў адлюстраваны ў рост. Ніжэй змешчана некалькі кампазіцый. Сярод іх фрэска "Пакаянне Давыда". Інтэр'ер цэнтральнай часткі царквы (сцены і слупы) таксама быў упрыгожаны фрэскамі. На паўднёвай сцяне добра захаваліся выявы святых манахінь. Характэрнай рысай фрэсак з'яўляецца псіхалагічная глыбіня вобразаў. У выглядзе святых пакутніц раскрываецца іх духоўная непахіснасць. Прасочваецца ўплыў візантыйскага жывапісу. Фарбы фрэсак светла-сінія, карычнева-чырвоныя, жоўтыя і з зялёным адценнем.

На сённяшні дзень вядома 13 помнікаў мураванага дойлідства 12 ст. ў Полацку, сярод якіх ёсьць адна грамадзянская пабудова- княжацкі хорам, невялікі, квадратны ў плане, мураваны будынак. Але зберагліся толькі 2 старажытныя помнікі- Сафійскі сабор і Спаса. Праабражэнская царква Ефрасіннеўскага манастыра.