ОЗОН ҚАБАТЫНЫҢ ОРНАЛАСУЫ МЕН ОНДАҒЫ ПРОЦЕССТЕР ОЗОН ҚАБАТЫ — СТРАТОСФЕРАНЫҢ БІР БӨЛІГІ. ОЛ — ОЗОНОСФЕРА ҚАБАТЫ, 15– 50 КМ БИІКТІКТЕ БОЛАДЫ. ЭКВАТОРДАН ПОЛЮСТЕРГЕ ҚАРАЙ ОЗОН ҚАБАТЫ ҚАЛЫҢДАП ОТЫРАДЫ. БҰЛ ҚАБАТТА ЭНЕРГИЯҒА БАЙ КҮННІҢ УЛЬТРА-КҮЛГІН СӘУЛЕЛЕРІ O 2 ФОРМАСЫНДАҒЫ ОТТЕГІНІ O 3 ФОРМАЛЫ ОЗОТҚА АЙНАЛДЫРАДЫ (3 O 2 → 2 O 3). УЛЬТРА-КҮЛГІН СӘУЛЕЛЕРДІҢ ТОЛҚЫН ҰЗЫНДЫҚТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ (175— 200 НМ, КЕЙДЕ 242 НМ-НЕ ДЕЙІНГІ АРАЛЫҚТАҒЫ ТОЛҚЫН ҰЗЫНДЫҒЫ) КЕЙДЕ ОЗОННАН O 2 ФОРМАСЫНДАҒЫ ОТТЕГІ ҚАЙТА ТҮЗІЛЕДІ (2 O 3 → 3 O 2). АТАЛҒАН ЕКІ РЕАКЦИЯ (ПРОЦЕСС) ДА УЛЬТРА-КҮЛГІН СӘУЛЕЛЕРДІҢ ЭНЕРГИЯСЫНЫҢ КӨМЕГІМЕН ІСКЕ АСАДЫ. ОЗОН ҚАБАТЫН ҮНЕМІ ЕКІ ПРОЦЕСС АРҚЫЛЫ ТОЛЫҚТЫРЫП ТҰРАТЫН ЦИКЛ ОЗОНОТТЕГІ ЦИКЛІ ДЕП АТАЛАДЫ. ОЗОННАН ОТТЕГІ, ОТТЕГІДЕН ОЗОН ТҮЗЕТІН ХИМИЯЛЫҚ РЕФКЦИЯНЫ 1930 ЖЫЛЫ СИДНЕЙ ЧЭПМАН ҰСЫНДЫ. СОНЫҢ ҚҰРМЕТІНЕ ЧЭПМАН МЕХАНИЗМІ ДЕП АТАЛАДЫ.
Озон қабатының ең тығыз бөлігі 20 -25 км биіктікте орналасса, көлемі ең үлкен бөлігі 40 км биіктікте орналасады. Егер бүкіл озон қорын жинап алып жердегі қалыпты жағдайдағы қысыммен (pn = 101. 325 Pa = 101. 325 N/m² = 1013, 25 h. Pa = 101, 325 k. Pa = 1, 01325 bar) қысатын болсақ, онда небары 3 -4 мм болатын жіңішке қабатты озон түзілетін еді (экватор маңында жұқа, полюстерде қалың қабат болады). Басқа да ауа қабаттарындағы газдармен салыстырсақ (мысалы, оттегі мен азот), олардың сығылғандағы биіктігі 8 км болар еді.
Озон қабатының тарихы Осыдан 3, 5 млрд. жыл бұрын Жер планетасының атмосферасында оттегі (O 2) мүлдем болмаған. Жер бетінде жасыл өсімдіктер, балдырлар және Цианобактериялардың (жасыл балдырлы бактериялар) күн сәулесін пайдалана отырып судан электрондарды алуы кезінде молекулалы оттегі (O 2) мен сутегі йондарын (H+) бөліп отырған (Судың фотолизі). Фотосинтездің кең тараған бұл түрін оттегінің түзілуіне байланысты Оксигенді фотосинтез деп атаймыз. Түзілген оттегі атомдары алғашында судағы металл-йондарын, әсіресе, Fe 2+ йонын оксидтеді. Кейіннен барып оттегі аспанға көтеріледі. Жоғарыда аталған процесстің арқасында аспанның стратосфера қабатында оттегі қабаты түзіліп, күннің ультра-күлгін сәулелерінен бөлінетін энергияның қатысуымен озон түзілді. Тарихи деректер бойынша озон қабатын ашқан Шарль Фабри (Charles Fabry) және Анри Буиссон (Henri Buisson) атты екі француз ғалымдары болған. Олар 1913 жылы ультра-күлгін сәуле арқылы спектроскопиялық өлшеулер жүргізу арқылы атмосфераның жоғарғы бөлігіндегі озон қабатын ашқан. 1994 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 16 -қыркүйек күнін ”Халықаралық Озон қабатын қорғау күні” етіп бекітті.
Озон қабатының қызметі Жерде озонның 6 -10% концентрациясы бар, аз мөлшерде болғандықтан тіршілік етушілерге зияны жоқ. Ал былайынша, озон өте активті газ. Айналасындағы тіршілік иелеріне зияны тиеді. Негізінде, озонның орташа концентрация мөлшері 8 мл/м³ болады. Озон қабатының басты қызметі — күн сәулесіндегі зиянды ультра-күлгін сәулелерді жер бетіне жібермей, өзінің бойына сіңіріп ұстап қалу. Осылайша жер бетіндегі тіршілік иелері күннің кері әсерлерінен қорғалады.
Озон қабатын қорғау шаралары алғаш рет озон қабатындағы зиянды заттардың табылғандығы жайлы мәлім болғаннан бері қолға алынып келеді. Бірақ алғашқы кезде белсенді түрде жұмстар жасалынбады. 1985 жылы озон тесігі табылған кезден бастап озон қабатын қорғау мәселесі әлемдік қауымдастықта басымдыққа ие болды. ”Озон қабатын қорғау туралы” Вена конвенциясы 1985 жылы 22 наурызда ”Озон қабатын қорғау туралы” Вена конвенциясы қабылданды. Қатысушы елдер жүйелі және негізгі зертеулер жүргізу мен озон қабатын қорғау үшін озонды құртатын зиянды заттарды қадағалау жайлы келісімге келді.
”Озон қабатын құртатын заттар жайындағы” Монреаль протоколы 1987 жылы 16 қыркүйекте ”Озон қабатын құртатын заттар жайындағы” Монреаль протоколы қабылданды. Протоколға кейннен жаңадан өзгерістер енгізіліп отырды. Осы протоколдың арқасында 2050 жылға дейінгі озонқабатын қорғау іс-шаралары пысықталды. Монреаль протоколынан кейін өндірістік технология саласында біраз өзгерістер болып, 1986 жылы әлемдегі Хлор-фтор-карбоны органикалық қосылысының мөлшері 1 100 000 тонна болған болса, 2001 жылы бұл көрсеткіш небары 110 000 тоннаға жеткен. Қазіргі кезде атмосфераның төменгі қабатындағы озонды жоятын улы заттардың мөлшері азайып келеді. Алдағы уақыттарды жоғарғы қабаттағы, стратосферадағы, зиянды заттар азая бастайды. Егер осы бағыттағы шаралар жалғасын табатын болса, ғалымдардың болжауынша 2060 жылға қарай озон қабатының күйі (қалыңдығы) бастапқы қалпына келеді екен.
Қорытынды Озон қабатының шығу тарихынан бастап бүгінгі күнге дейінгі жағдайына қарап отырып, оның әр уақытта әр түрлі болатындығын аңғаруға болады. Және соңғы ғасырдағы техника мен технологияның, ауыл шаруашылығы мен көлік қозғалыстарының күрт артуы тек қана ғаламдық жаппай жылынуды ғана емес, сонымен бірге көзге көріне бермейтін табиғи апаттарды да тудырып отыр. Солардың бірі жоғарыда толық тоқталып өткен озон қабаты мен оның жұқарып, тесілу процестері. Осыдан 25 -30 жылдай бұрын бастау алған озон қабатын қорғау шараларының нәтижелері бүгіндері көрініп жатыр. Оң нәтижелер баршылық. Адамзат техникалық дамумен бірге қоршаған ортаны қорғау саясатына да баса назар аударуда. Әсіресе, алдыңғы қатарлы дамыған елдерде бұндай жағдайлар өте жоғары деңгейлерде ұйымдастырылуда. Зерттеу жұмыстары мен кең ауқымды жұмыстар осындай елдердің еншісінде екені анық. Солардың көмегімен бәрімізге ортақ Жер планетасын апатты жағдайлардан құтқарар күннің туары алыс емес секілді.
Назар аударғандарға үлкен рахмет! Орындағандар: Өлмес Д Тунгатар Е Тұрсын Д
Скачать презентацию ОЗОН ҚАБАТЫНЫҢ ОРНАЛАСУЫ МЕН ОНДАҒЫ ПРОЦЕССТЕР ОЗОН ҚАБАТЫ
экология.pptx