Орындаған. Расылхан Д.
Жер бетіндегі тіршілік эволюциясының қолы жеткен ең жоғары жетістігі — ойлай білетін адамның дүниеге келуі, Адамның еңбек етуі, еңбек қүралдарын жасап, оны пайдалануы оның санасының дамуына зор ықпал жасады. Адамды жаратқан да осы өндіруші еңбек. Еңбек ету арқылы ол өзінің түрлі тіршілік қажеттерін қанағаттандырып қоймай, айналасындағы дүниені тани түсуге де мүмкіндік алды. Еңбек ету арқылы адам тек материалдық игіліктерді өндіріп қана қоймай, өзінің ой-санасын, психологиясын да қалыптастырады.
Ф. Энгельс "Маймылдан адамга айналу процесіндегі еңбектің рөлі" (1875) деп аталатын кітапшасында адамның дүниеге келу жолын сөз етеді. Ағылшынның үлы ғалымы Ч. Дарвин (1809— 1889) біздің арғы тегіміз адам тектес маймылдардан пайда болғанын дәлелдегенмен, мүндагы еңбек процесінің шешуші рөлін көрсете алмады. Энгельстің айтуынша, адамның дене және ойлау қабілеттерін жетілдіруде, оның миын дамытуда еңбек пен дыбысты тіл зор роль атқарган. Маймылдың адамға айналу процесінің өзі де өте күрделі нәрсе болған. Мәселен, олар алғашқыда ағаштың басында секіріп жүріп күн ден жер бетіне түсіп тіршілік етуге, төрт аяқтап жүрудің орнына екі аяқтап жүруге мәжбүр болған. Мүның барлығы тіршілік талаптарынан туған әрекет еді. Бүл жөнінде Ф. Энгельс былай дейді: "Ең алдымен өздерінің бір нәрсеге өрмелеп шыққанда қолдың аяққа қарағанда өзге міндеттер атқаруын керек ететін тіршілік калпының інен болу керек, бүл маймылдар жермен жүргенде қолдың көмегін үмыта бастап, барған сайын тік жүруді үйрене бастаған. Осы арқылы маймылдан адамға айналу үшін шешуші қадам жасалган".
Сөйтіп, күнделікті өмірдің жағдайлары адамның аргы тегін төрт аяқтап жүруден екі аяқтап жүруге, алдыңғы екі аяғының бірте-бірте қолдың кызметін атқаруына, өз қолымен қарапайым қүралдар жасауына алып келді. Адамның арғы тегі осы қүралдарды күн үшін, аң аулау және жауынан қорғану үшін пайдаланатын болды. Қүрал жасаумен бірге шын мәнісіндегі еңбек ету басталды. Қол еңбек операциясын жасайтын арнаулы мүше емес, сонымен бірге еңбектің нәтижесі. Алғашқы адамдар топтасып өмір сүрді. Кейін келе олар еңбек қүралдарын бірлесіп істеп, оны бірлесіп пайдалана бастады. Еңбек адамзат қоғамының тууына, еңбектегі үжымдық байланыстың тууына жағдай. жасады.
Еңбек қүралдарын жасау, онымен пайдалану адам организмінің анатомиялық қүрылысына үлкен өзгерістер енгізді. Мысалы, біртіндеп омыртқа жотасы өзгеріске түсті, мойын омыртқалары ерекше жетілді, бас сүйегінің формасы мен көлемінің өзгеруі, ми қабығы клеткаларының күрделенуіне мүмкіншілік туғызды. Сондай-ақ, олардың бет әлпеті (иек, таңдай, көмекей, тіс, ерін, т. б. ) күрделі өзгеріске түсті. Сөйтіп, адам еңбек ету процесінде сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас жасай отырып, бірте-бірте өз табиғатын да өзгертті, біртіндеп оның сана-сезімі өсе бастады. Еңбекпен айналысу психиканың материалдық негізі мидың, ми сыңарларының ерекше дамуына жағдай жасады. Бұл өз тарапынан сезім мүшелерінің дамуына, дыбысты тілдің пайда болуына ықпал етті, мүның өзі тіршілік қажетіне байланысты шықты. Сөйлеу әрекетінсіз адамдардың бірлесіп еңбек етуі мүмкін болмас еді. Осы айтылғандардың нәтижесінде біртіндеп тән психикалық процестердің (ойлау, ерік, қиял, т. б. ) мазмүны кеңейіп, қалыптаса бастады. Адамның бес сезім мүшесінің пайда болуы, Маркс айтқандай, бүкіл дүние жүзілік тарихтың жемісі болды. Қоғамдық-тарихи төжірибе негізінде адамның музыкашыл қүлағы, табиғаттың көркемдігін көре білетін көздері, сезімтал талғамы және басқа сезім органдары дамып жетілді. Бүл жағдай адамның өзіне, табиғат және өзін қоршаған басқа адамдарға қатынасын сезінуге, алдына мақсат қоя білуге мүмкіндік жасады. Осы факторлардың бәрі жиналып келіп мидың онан сайын дамуына эсер ете берді. Сөйтіп, еңбек процесінде дамып қалыптасқан адам санасы жоғары дәрежеде үйымдасқан материяның (мидың) ерекше қасиеті,
Ғылыми психология, сондай-ақ, сананың бақылауынан тысқары тұратын психологиялық құбылыстар болатындығын жоққа шығармайды. Орысша "безсознательное" жоне "подсознательное" деген сөзбен бейнеленетін осы ұгым философия, психология, психопатология, психиатрия, юриспруденция, өнер тану, тарих тағы басқа ғылымдарда жиі қолданылады. Мұны психологияға тұңғыш енгізген австрия психологы 3. Фрейд (1856— 1939). Осы мәселенің табиғатын түсіндіруде ғалымдар түрліше пікір айтады. Мәселен, ғалымдардың бір тобы осы қүбылыстардың санаға ешқандай қатысы жоқ феномен десе (Лейбниц, Бенске, Лотце, Фехнер т. б. ), олардың енді біреулері мүны патологиялық қүбылыс деп қарастырады (3. Фрейд т. б. ). Материалистік философия мен психология осы қүбылыстардың мәнін диалектикалық түрғыдан түсіну қажет дейді. Біз саналы процестермен қатар санадан тыс қүбылыстардың да болатынын, бүған „түрлі инстинктік амалдар, соқыр сезімдер, ырықсыз қозғалыстар (үйқысырап сөйлеу, үйқы кезінде жүру, гипнозга илану, түс т. б. ) жататындығын білеміз. Санадан тыс қүбылыстар жөнінде тәжірибеге негізделген материалистік пікір айтқан галымның бірі — И. М. Сеченев. Осындай кезде мидағы , тежелу процестерінің жүмысы баяу болып келетіндігін И. П. Павлов зерттеулері де дөлелдеген. Әйтсе де, осы қүбылыстардың мөн-мәнісі гылымда өлі де жете зерттелген жоқ. Ал творчестволық іске әрдайым сананың қатысуы, оның айқын жүмысының қажет екендігі даусыз.
"Сана дегеніміз, — деп жазды К. Маркс, — ең таяу ортаны тану және озін түсіне бастаған индивидтен тыс басқа адамдармен және заттармен арадағы шектеулі байланысты тану болып табылады". Сана жеке тән дара қасиет. Адамда жеке санамен қатар өмір сүрген ортасына байланысты қалыптасқан қоғамдық сана да болады. Бүл екеуі бірімен-бірі тығыз байланысты. Жеке адам санасының мазмүнына қоғамдық сана ықпал жасап отырады. Идеялық мазмүны жагынан жеке адамның санасы қоғамдық санасының корінісі болып табылады. Адам санасының осы екі түрін де қоғамдық болмыс белгілейді. Экономикалық (ондірістік) қатынастарының озгеруіне ілесе, адамның санасы да өзгереді. Сананың дамуы сыртқы ортадан тәуелді болып отырады дейтін түсінікті ғылымда детерминистік принцип деп атайды. Детерминизм тек сана құбылыстарының пайда болу, даму жолдарын түсіндірмейді, сонымен қатар, табиғаттағы заттардың барлығының шығу тегі объективті себептіліктің заңдылықтарына бағынады деп үйретеді. Себептілік дүниенің заттары мен қүбылыстарының өзара байланыстарының шексіз тізбегін, жан-жақты өзара әрекетті сипаттайды.
Сана түсінігі пәлсапа саласында негізінен адам болмысы тұрғысынан, яғни қоғамдық үдірістердің көрінісі, құбылыс және адамзаттық тарих пен мәдениетті жалғастыруды қамтамас етуші әдіс ретінде қарастырылады. Сана қоғамдық және жеке «өлшем» бірлігінен көрінеді. Шын мәнісінде, сана арқылы қоғамдағы байланысты жеке адам өзінде бекітеді.
Сана — бейнеге сүйене қоғаммен қарым-қатынасқа түсе алатын адам қабілеттілігі, адамның заттармен байланыс іс-әрекеті, табиғи және мәдени қатынасы, қашықтағы, жақындағы адамдар өзара қатынасы мен қызметі, яғни осы образдарды өзінің мінез-құлық бағытында әдіс-тәсілі ретінде пайдалану. Сана түсінігі бұл психика түсінігі; психика тірі жанның қоршаған ортамен тікелей байланыс тәсілі (сондай-ақ жеке адам) деп түсіндіріледі, демек олардың өмірлік үрдістерінде әсерлендірушісі және көрінісі ретіндегі, психикалық қабілеттілік жыйынтық, табиғи және ғарыштық ырғақтар байланыстарында адамның қоғамдық және мәдени іс-әрекеттерінде өз-өзіне бағытбағдар жасай алуы мен басқара алатын қабілеттілікпен қамтамасыз етуі.
Адам санасы, оның қоршаған ортамен байланыс ерекшелігіне қарай, «түзу сызықты» болып келмейді. Онда адамнан тыс және оған тәуелді адамның ісәрекетінінің ерекшелігіне қарай, адамның адаммен, заттармен, табиғатпен қатынас байланыстары түйіскен және жекелеген әрекеттері бекітілген. Бұл қабілеттер әртүрлі үйлесімділікте — анық және жасырын — байланыстар байқалмайтын сана «орталығы» . Бұл қабілеттіліктердің құрылуы сананың жетілгендігін, «жауапқа қабілеттілігін» ескертеді. Оның деградацияға ұшырауы сананың құлдырауына әкеледі
уақыт кезеңдерінде адам санасы бір нәрсеге шоғырлана бекітілген. Оның белгілі бір затқа қатысты айқындалып көрінуін, «ашылуын» , ол өзі анықтайды. Бұл — оның қалыпты жұмыс жағдайы. Сана жеке адамның затқа, формаға және кейінгісі адамның адаммен байланысы ретінде, әрекеттерде оларға тән қатынасты бекітеді. Жеке адамның басқа адамдармен, заттармен қарымқатынас үдерісіндегі байланысы және оның арғы жағында жасырын жатқан құбылыстары сана арқылы енгізіледі. Әртүрлі
Сана қарапайым жолмен зерттеуге және түсіндіруге келе бермейтін, ерекше нысан. Ол адам өмірінің «мүшесі» ретінде қызмет атқарғанымен, бірақ оның өмірі, адам дене мүшесімен ғана шектеліп қалмайды, керісінше одан шығатын күштер оның сыртында , — адамзаттық қарымқатынастар әлемінде, адамдар әрекеттерінің әдіс-тәсілдерінде, мәдени формалар мен әртүрлі табиғи күштерде көрініс табады. Қазіргі кезге дейін сана және оның табиғаты мен қызметі аз зертттелмеген. Олар жайында әр кезеңнің пәлсапашылары өз ойларын қорытып келді.
Сана мидың айналадағы объективтік шындықты бейнелеуінен туады, яғни ми қызметінің жемісі. Адамның психикалық өмірінде кездесетін негізгі психикалық процестерге таным процестері — түйсік, қабылдау, зейін, елес, қиял, ойлау мен сөйлеу: эмоциялық, процестер адамның көңіл-күйлері сезімі; ерік процестері — адамның алдына қойған мақсатына ұмтылуы, талаптануы және соған байланысты әрекет жасауы жатады. Осы психикалық процестердің құрылымы деп сана құрылымын айтады.
Сана мен іс-әрекеттің бірлігі - сананың генетикалық және функционалдық байланыс бірлігі. Бұл ұстаным ғылыми психологияның философиялық және методологиялық іргетасын қалайды. Психология ғылымының негізгі принциптерінің бірі — сана іс-әрекетті, іс -әрекет саналы болуға тиісті дегенді ұстанады. Санаастылы — психиканың түрлі саналанбайтын жүйелерін (мысалы: санаалды мен санасыздық) немесе олардың жиынтығын білдіретін жинақтаушы ұғым
Сананың бүлінуі — орталық жүйкесінің зақымдалуынан туындайтын психикалық ауру адамның миы әр түрлі жағдайларға байланысты ауруға шалдығуы мүмкін. Ми зақымдалған кезде оның жоғары жүйке қызметі өзгеріске ұшырайды. Адамның қабылдауы, ойлауы, көздеген әрекегі бұзылады. Балаларда сананың бүлінуі әр түрлі кезеңде орталық жүйке жүйесінің зақымдалуынан болады. Біреуінде зақымдану құрсақта жатқан кезде болса, енді біреуінде туғаннан кейін 3 жасқа дейін болады. Процестің өзін тікелей миға әсер еткен дәл осы кезеңде оның зақымдануын органикалық зақымдану, ал балалардың өздерін олигофренопедагогикада олигофрендер деп атайды. Санасына зақым келген, санасы бүлінген балалардың психикасын психологияның арнайы саласы — дефектология ғылымы қарастырады. Балалардың орталық жүйке жүйесінің бұзылуы әртүрлі себептерге (әйелдердің жүкті кезде жарақаттануы, анасының немесе баласының жұқпалы аурулармен ауыруы, анасының теріс резусфакторы, зат алмасудың бұзылуы және т. б. ) байланысты болады. Ал мидың зақымдануынан жоғары жүйке жүйесінің қызметі қатты бүлінеді. Бұдан бүкіл психикалық процестердің дамуы бұзылады. Кейде 3 жастан кейін де баланың санасы бүлінуі мүмкін. Оған әр түрлі жарақаттар, мидың қабынуы, психикалық аурулар және т. б. себеп болады. Бұдан балалардың бүкіл психикалық процестері — ойлау, сөйлеу, есте сақтау, қабылдау және т. б. қабілеттерінің дамуы бұзылады. Ақыл-ойы кем мектеп оқушыларындағы басты белгі және психикалық ерекшелік — ойлау процестерінің жетілмеуі (атап айтқанда, ой қорытындылаудың, талдап жинақтаудың нашарлығы) болып табылады. Мұның бәрі сананың бүлінуінен болады
Скачать презентацию Орындаған Расылхан Д Жер бетіндегі тіршілік эволюциясының
психология Расылхан Динара3.pptx