Орындаған. Расылхан Д. Тексерген: Сейітнұр Ж. С
Алғашқы қауымдық қоғамның өзінде психика жөнінде көзқарастар болған. Ерте замандардан бастап адам баласының назары, ақыл-ойы өзінің маңындағы дүниенің сырын танып білуге, өз денесінің құпия сырларын ашып білуге ұмтылған. Б. д. д. бірнеше мыңдаған жылдар бұрын заттың материалдық құбылыстарды (заттар, табиғат, адам) және заттық емес құбылыстарды (бейнелер, ойлар, адам және еске түсіру, қайғыру және т. с. с. ) анықтап, мойындап, олардың тәуелсіз қоршаған ортадан бөлек екендігін айтқан
Ерте заман ойшылдары «Жан деген не? » , оның қасиеттері және функциялары қандай, жан мен тән арақатынасы деген сұрақтарға жауап іздейді
Ерте заманның философы Демокрит (б. д. д. 5, 6 ғғ. ) психиканы, яғни жанды оттың атомдарындай қозғалмалы қасиет деп санады, сонымен қатар психиканың адам тәнінің қызметі деген бір материалистік түсінікті тудырды. Тәннің өлуімен жан да өледі деген. Сол заманның тағы бір өкілі ғұлама ойшыл Платон (б. д. д. 427 -347 жж. ) жан мәңгілік нәрсе, ол өлмейді деген, ол психикалық түсіндіруде иделистік бағытты ұстанған. Ең бірінші жан туралы жазған Аристотель (б. д. д. 384 -422 жж. ) «Трактоз о дүние» бұл еңбек бірінші психологиялық әдебиет болып саналады. Шығыстың ұлы ойшылы әбу. Нәсыр әл-Фараби (870 -950 жж. ) дүние материядан құралады, ол жойылмайды, бір түрден екінші түрге көшіп, өзгере береді. Жан денеден бұрын өмір сүрмейді, 1 денеден 2 денеге барып, орналаса алмайды деп материалистік тұрғыдан қарастырды. ф
Бірінші кезенде психология жан туралы ғылым. Жан ерекше, тәннен бөлек жасайтын құбылыс деген нанымның санаға терең ұялауы бұған мысал бола алады. Алғашқы адамның өзi де адамдар мен жануарлардың өлетiнің, адамның түс көретiнiн сезiп, бiлген. Осыған орай адам ұстамға келетiн тәннен және көрiнбейтiн жаннан бiрiнен-бiрi бөлiнбейтiн дербес екi бөлктен тұрады деген сенiм туындады; яғни адам өлмейiнше, жан оның тән iнде жасап, өлгеннен соң тәннен шығып кетедiмыс. Ал адам ұйқыдағы кезде, жан оның тәнiнен уақытша ажырап, қандай да бiр басқа жерге ауысады. Осылайша, психикалық процестер, қасиеттер мен қалыптар ғылыми талдауға түсiп, зерттелгенге дейiн адамдардың бiрiнiң екiншiсi жөнiндегi қарапайым тұрмыстық психологияға тән пайымдаулары жинақтала бердi.
Екінші психология — Сана туралы ғылым бұл кезен Декартын сана ұғымен байланысты. Жан жөнiндегi танымдар қандай құбылыс — өзгерiстерге енгенiмен өмiрлк iс-әрекеттiң қозғаушы күшi — жан деген тұжырымға ешбiр келтiреалмады. Тек ХҮIII ғ. психология бiлiмiнiң дамуында Рене Декарт жаңа есiгiн ашты. Ол адамны өн iшкi мүшелерi ғана емес, тiптi дене әрекетiнiң де жанға ешқандай қатысы болмайтыны жынде пiкiр айтып, дәлелдедi. Бұл жантану ғылымының кейiнгi желiсiне үлкен ықпал жасады. Декарт ғылымға екi түсiнiктi — рефлекс және сананы бiрдей енгiздi. Бiрақ ол өз тағылымында жан мен тәндi бiр-бiрiне қарсы қойды, өзара тәуелсiз екi болмыс материя және рух жасайтынын уағыздады. Сондықтан да психология тарихында бұл Декарт тағылымы «дуализм» (екi тарапты) атауын алды. Дуалистер көзқарасында, психикалық табиғат ми қызметiнің өнiмi емес, мидан тыс, оған тәуелсiз, өз бетiнше жасайтын құбылыс екенi түсiндiрiлдi. Бұл бағыт ғылымда объективтi идеализм деп аталды.
Дуалистк тағлиматты арқау етiп ХIХ ғ. психологиясында психофизиологиялық параллелизм атанған идеалистiк бағыт кең өpiс алды. Бұл бағыттың мәнi: психика және тән қатар, бiрақ өзара тәуелсiз жасайды. Мұндай идеалистiк көзқарасты дәрiптеушiлер Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Джемс, т. б. Шамамен осы дәуiрде психология денi жөнiнде жапа түсiнiктер қылаң бере бастады. Ойлау, сезу, қалау қабiлеттерi не сана атауы берiлi, психика санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы жүзеге келдi. Бiұan; сана көп уақытқа дейiн басқа табиғи процестердің бәрiнен оқшауланған ерекше кұбылыс ретiнде қаралды. Ендi саналық өмiр Алла жаратқан ақыл көрiнiсi немесе сананы құраған қарапайым элементтерi бар субьективтк сезiм нәтижесi деп есептелдi. Бiұл идеалистi бағыттағылардың бәрiн бiрiктi дeген жалпы пiкiр: психикалық болмыс — ғылыми талдауға келмейтiн, себебі бұндай түсiнiк кең етек алып, ал бұл бағыттағы идеализм интроспекттiк (өзiн-өзi бақылау) сана тағылымы атын алды. Осыдан сана өзiмен өзi шектелiп, психика объектив болмыс пен субъектiнiң өзiнен де толығымен ара байланысын үздi.
кезең жүріс-тұрысты зерттейді ХIХ ғ бірінші жартысында психология жүріс-тұрыс туралы ғылым реттінде қарастырылады. Үшінші
ХIХ ғ. екiншi жартысында дербес ғылымға айналған психологияның дамуы өз алдына әртүрлi мақсаттарды белгiлеп, әртүрлi зерттеу тәсiлдерiн қолданған, бiр-бiрiн ауыстырып отырған теориялар таласында жүрiп отырды. ХIХ ғ. аяғындағы барша теориялар, ХХ ғасырдағы бiршама тағылымдар сананың осы интроспектік психологиясы шеңберiнде зерттелдi. Бұл теориялар бойынша психологиялық зерттеулердің көбіне қоршаған орта мен адам iс-әрекетi не байланыссыз жан толғаныстары мен көрiнiстерi негiзделдi. Ал сана мен ми арасындағы қатынас бұл теорияларда дуализм бағытында шешiмiн тапты.
Интроспекттiк психология аймағындағы теориялардың бiр-бipiнен айырмашылығы сананың құрылымы, мазмұны және белсендiлк дәрежесiне қарай әрқилы сипаттаудан болды, яғни бiр сипаттама жетекшi деп есептелiндi. Осы тұрғыдан сана психологиясы өз зерттеулерiн 5 бағытта алып барды: саналық элементтер теориясы (В. Вундт, Э. Титченер); саналық әрекеттер психологиясы (Ф. Брентано); саналық ағым (сел) теориясы (У. Джемс); дербес құрылым психологиясы (гештальтпсихология); суреттеме психологиясы (Дильтей). Бұл теориялардың бәрi не ортак. Tәрciнiк: қоршаған дүниемен белсендi қатынастағы адам орнына сана қойылып, оның бар iс-әрекетi сана белсендiлiгi деп танылды.
Төртінші кезен психология психика туралы ғылым осы кезенде, 1879 ж. Вундт Лейпцигте алғашқы эксперименталды зертхана ұйымдастырды. Сана психологиясына эксперимент қою мүмкiндiгi ашылды: зерттеушi белгiлi жағдайлар жасап, онда психикалық процестердін өтуiн бақылап отырды. Бiрақ бұл бақылаулардың ерекшелiгi адам өзiнiң iшкi жан-күйiн, сезiмiн, ой толғанысын өзi бақылайды, осыдан мұндай зерттеуде интроспектк аталған әдiс қолданылды
ХХ ғ. екiншi он жылдығында психологияның және бiр бағыты пайда болып, оның өкiлдерi психологиянын жазна пәнiн жариялады: ол психика да емес, сана да емес, ал сырттай бақыланатын, егiнен адам қозғалысының жиынтығы-әрекет-қылық едi. Бұл бағыт «бихевиоризм» (ағылш. behaviour-қылық) аталып, психология пәнi жөн iндегi түсiнiктер дамуының уипнш i кезе қо. Ы қалады. Бихевиоризмн iрге тасын қалаушы Дж. Уотсон психологияның мiндетті қоршаған ортаға бейiмделу тiршiлiк иесы қылық-әрекетiн зерттеу деп бiлдiрді. Тек бi онжылдықтың өзi нде-ақ бихевиоризм бүкт дүниеге тарап, психология ғылымының ықпалды бағыттарының бiрiне айналды.
Сонымен, психология өз даму жолында бастапқыда — жан туралы ғылым, кейiн жансыз ғылым, ақырында санасыз ғылымға айналды. Əрине, қылық-әрекеттi бақылаумен объективтк деректердi зерттей аламыз, бiрақ мұндай объективтк жалған, себебiбiздiң әрқандай әрекет-қылығымыздың астарында өзiмiздің ой, сезiм, ниеттерiмiз жатыр. Сондықтан осы ой, сезiм, ынта-ықыласты бiлмейiнше, әрекетқылықты тану мүмкiн емес. Психология пәнiн нақтылауда болған дағдарыстар себебi аталған теориялардың негiзге алған әдiснамалық тұжырымдарында болып отыр. Атап айтсақ, саналық психология болмыс пен сананың, объективтк дүние мен субъективтк болмыстың ара қатынасын идеалист тұрғыдан шештi.
Диалектикалық материализм тұрғысынан материя алғашқы, ал сана екiншi, одан туындаушы, яғни объектив дүниен iң мидағы бейнесi. Осы түсiнкке орай материалдық болмыс (заттар, дүние құбылыстары) пен идеалдық (заттық дүниенiң сезiм, ой т. б. түрiнде бейнеленуi) бiр-бiрiне ткелей қарама-қарсы. Бiрақ бұл қайшылық салыстырмалы сипатта, себебi түйск, ой, сезiмдер т. б. материалдық органның мидың әрекетi, сыртқы тiтiркендiру энергияларынын сана өмiрiне айналуының нәтижесi. Психика, сана ми қызметi нен ажырауы мүмкін емес, олардың басқа жасау тәсiлi жоқ. Материя, психика және сананы бұлайша түсiну диалектикалық материализмнiң дүние заттығы жөн iндегi ережес iмен түбегейлi сай болып тұр. Əлемде әр түрлi қасиеттерге ие, мәңгi қозғалыста болып, мәңгi жасаушы материядан басқа ешқандай бастау болуы мүмкiн емес. Материяның қозғалысы бұл тек орын ауыстыру емес, оның қалаған өзгерiмi, құбылуы, бiр күйден екiншi күйге түсуi.
Материяның дамуы — бұл оның қарапайым формадан жоғары формаға жетiлуi, қарапайым қозғалыстан жоғары қозғалысқа өтуi. Алғашқыда тек органикалық емес материя, өлi табиғат болды. Дамудың белгiлi бiр сатысында, өзiнiң ұзаққа созылған эволоциясының нәтижесiнде материя органикалық қасиеттерге ие болды, материя қозғалысының жаңа формасы мен жаңа қасиетi өмiр, табиғат жиынтығына ендi. Табиғаттың даму процесiнде өсiмдiктер, жануарлар, келе-келе материяның ең жоғары туындысы санаға ие адам пайда болды. Ғылыми психология тiрек еткен диалектикалық материализм категориялары жүйесiнде бейнелеу теориясы басты маңызға ие. Себебi осы категорияға орай психиканың жалпылама және мәндi сипаты ашылады: әрқандай психикалық құбылыстар объектив шындықтың субъектив бейнелендің түрлi формалары мен деңгейлерiн көрсетедi. Бейнелеу теориясы психология ғылымыны мәнiн анықтауда, оның әдiстерiн таңдауда, деректер, түсiнктер, тұжырымдар тобынан қажеттiсiн ажыратуда жалпы әдiснамалық бағдар рөлiн атқарады
Скачать презентацию Орындаған Расылхан Д Тексерген Сейітнұр Ж С
психология Расылхан Динара.pptx