Нутрициология кафедрасы Тақырыбы: Біздің тамақтануымыздағы дәрумендер мен микроэлементтердің рөлі
Дәрумендер — адам ағзасында түзілмейтін, қалыпты өмірсүруге қажетті биологиялық белсенділігі жоғары төменмолекулалы органикалық қосылыстар Дәрумендердің қызметі: - ағзаның ауруларға қарсы тұру қабілетін жоғарылатады - мүшелердің жұмысын реттейді Дәрумендер жеткіліксіздігі-ГИПОВИТАМИНОЗ Дәрумендердің артып кетуі -ГИПЕРВИТАМИНОЗ Дәрумендердің мүлдем болмауы - АВИТАМИНОЗ
Халықтың витаминдік статусының маңызды бұзылыстары • Гипо- және авитаминоз жағдайының дамуы тағаммен бірге дәрумендердің жеткіліксіз түсуінен болып отыр. Дәрумендер физикалық қасиетіне қарай бөлінеді: Майда еритіндер: A, D, E, K. Суда еритіндер: B, PP, Фолат, C. Авитаминоз жағдайының классикалық мысалына цинга (С авитаминозы), рахит ( Д авитаминозы ), бери-бери (В 1 авитаминозы), пеллагра (РР авитаминозы – никотин қышқылының жетіспеушілігінің ауыр түрі), пернициоздық анемия (В 12 авитаминозы).
Суда еритін витаминдер В 1 тиамин Н биотин РР никотин В 2 рибофлавин С аскорбин В 12 кобаламин В 3 пантотен В 6 пиридоксин фолацин
Витаминдердің рөлі Витамин Тиамин дер Ферменттер TPP Ниацин Рибофлавин FA D FM N Белоктар алмасуы NA D В 6 NAD P Фолат PLP Пантотен Биотин B 12 THF Co A Көмірсу алмасуы B 12 Майлар алмасуы NA D PLP TPP FA D FM N NADP THF B 12 NA D Co A B 12 Bioti n ЭНЕРГИЯ Bioti n FA D FM N Co A NA D B 12
Витаминдер мен минералдық заттардың жеткіліксіздігінің салдарлары: Затттар алмасуы бұзылады Балалардың бой өсуі мен қалыпты дамуы бәсеңдейді Ақыл-ой және физикалық еңбекке қабілеттілік төмендейді Әртүрлі ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды Созылмалы аурудың туындауына әкеледі
B 1 витаминінің жеткіліксіздігінен жүйке жүйесінің қызметі бұзылады: психикалық жабырқаулық, тітіркендіргіштікке, зейіннің төмендеуіне, ұйқысыздыққа және т. б. , асқорыту және жүрек қантамырлар жүйесінің (артериалдық гипотония) бұзылысына әкеледі. Ол көбіне дәннің қабығында және ұрығында (сұлы, қарақұмық және т. б. ) сонымен бірге кебекке бай ірі тартылған ұнда (неғұрлым ұнның сорты жоғары болса, соғұрлым В 1 витаминінің мөлшері төмен ) кездеседі. Ø Бұл витамин бұршақта, жаңғақта, ашытқыда; жартылай өнімдерде (бүйрек, бауыр, жүрек); шошқа және құс етінде; жұмыртқаның сарыуызында кездеседі. Ø
В 2 витамині Ввитамині майдың «жануына» жауап береді, белоктар алмасуына қатысады, әртүрлі түстерді ажыратуда маңызды, тері жабындысының қалыпты жағдайына, салмақ қосуға да ықпал етеді. Ø В 2 витаминінің негізгі көздері: сүт және ет өнімдері, рафинадталмаған жармалар, нан және ірі тартылған ұннан жасалған басқа да Ø өнімдері. Ø Ø 2
В 12 витамині эритроциттердің түзілуіне Ø және қанайналымды жақсартуға, сонымен бірге жүйке талшықтарының қалыпты дамуына қажет. Ол нуклеин қышқылы мен белок алмасуына, фолий қышқылының фолин қышқылына айналуына қажетті гомоцистеиннің метионинге айналуына қатысады. Фолин қышқылы сүйек кемігінің қанайналымын жақсартуға және асқазан-ішек жолдарының қалыпты қызметін қамтамасыз етуге қажет. В 12 витаминінің тағамдық көзі ретінде тек қана жануар текті өнімдер бола алады. Бұл витамин өсімдік текті өнімдерде кездеспейді. Ø
В 6 витамині Ø Ø Ø В 6 витамині белок, аминқышқылдары және күкірттің алмасуына, сонымен қатар қанайналым жүйесіне қатысады. Ол әсіресе, жүйке жүйесінің қызметін, соның ішінде мидың, сүйек тінінің, тері қабаттарының, шаш пен тырнақтың жағдайын қалыпқа келтіреді. В 6 витамині қанда қызыл қан түйіршектері мен антидененің түзілуіне, асқазанда тұз қышқылының түзілуіне, В 12, витаминінің сіңірілуіне, триптофан аминқышқылының ниацинге (РР витамині ) айналуына, сонымен қатар нуклеин қышқылының синтезіне қатысады. B 6 витамині белоктардың метаболизміне қатысатын 100 -ге жуық ферменттің қызметіне қажет. В 6 витаминінің негізгі тағамдық көзі: ет және балық өнімдері, рафинадталмаған дән өнімдерінен жасалған нан және нан өнімдері, бұршақтар. Жалпы жемістер мен көкөністерде В 6 витамині жеткіліксіз, дегенмен кейбіреуі, соның ішінде түсті қырыққабатта, банан және мейізде пиридоксин салыстырмалы түрде кездесіп отырады. Пиридоксин - өсімдіктерден, ал пиридоксаль и пиридоксамин – жануар тіндерінен табылып жатады.
Адам ағзасында С витамині өздігінен түзілмейді , сондықтан оны тағаммен бірге алуға тура келеді, дәлірек көкөністерден, жеміс-жидектерден аламыз. Ø С витамині балғын итмұрында, қызыл тәтті бұрышта, қарақатта және көбірек кездеседі. Аз мөлшерде - орамжапырақта, қымыздықта, бүлдіргенде, апельсинде, лимонда, мандаринде, ақ және қызыл қарақатта, жас картопта, көк жуа мен жасыл бұршақта кездеседі.
С витамині Тағамда С витаминінің жеткіліксіздігі адамның ақыл-ой және физикалық еңбекке қабілетінің, ағзаның инфекциялық ауруларға (соның ішінде суық тию) қарсы тұру қабілетінің төмендеуіне, қызыл иектің қанауына Ø С витамині әкеледі. жетіспеушілігінде темірдің Ø Ұзақ уақыт С витаминінің сіңірімділігі төмендейді, ал жеткіліксіздігінен цинга бұл жағдай анемияның ауруы дамуы мүмкін, дамуына жол береді, оның клиникалық көріністеріне қызыл қандағы холестерин иектің қанауы, ісінуі және деңгейі артады және домбығуы, тістердің түсуі атеросклероз дамуының мен теріастылық майда қаупі арта түседі. қанқұйылулар тән. Ø
РР витамині (ниацин) Бұл витаминнің негізгі туындылары никотин қышқылы мен никотинамид болып табылады. Ниацин көмірсу алмасуын жақсартып, тіндердің тыныс алуына қатысады және тамыркеңейткіш қызмет көрсетеді. Ø РР витаминнің жеткіліксіздігінен асқорыту жолдары мен тері қабаттары, сонымен қатар жүйке және эндокринді жүйенің қызметі өзгеріске ұшырайды. Ø РР витаминнің жеткіліксіздігінен пеллагра ауруы дамиды. Ол өте ауыр түрде өтеді. Орталық жүйке жүйесінің, тері және асқазан-ішек жолдарының бұзылуына әкеледі. Ниацин көкөністерде, жемістерде, жүгеріде және саңырауқұлақта кездеседі. Ø
Фолий қышқылы генетикалық аппарат қалыптасуда, қанның қызыл түйіршіктері – эртироциттердің жасалуында, белок синтезінде маңызды рөл атқарады. Ол жасушалардың бөліну процессін реттейді және нуклеин қышқылдарын (ДНҚ және РНҚ) қорғайды, сонымен адамның генетикалық аппаратын қалыптастырады. Фолий қышқылы иммунды жүйенінің қалыпты жұмысына қажет, қалыпты жасушаларды ісік жасушаларына айналудан қорғайды. Фолаттардың аса маңызды қызметі жүктілік кезінде ұрықтың жүйке жүйесінің жетілуіне қатысады. Фолий қышқылы адам ағзасында неғұрлым аз болса, соғұрлым қанда гомоцистеин көп болады, ол халықтың нөмірі бірінші өлім көрсеткіші болып табылатын - қантамырлардың атеросклерозына, жүректің ишемиялық ауруына, миокард инфарктына және инсультқа алып келеді.
Фолий қышқылының жүктілік кезінде жетіспеспесе туа пайда болатын кемістіктерге, спонтанды түсіктерге, өлі туылуларға, жаңа туылған нәрестелерде психикалық және физикалық бұзылыстарға әкеледі. Ø Фолаттардың еркектерде жетіспеушілігі қуық асты безінің қабынуына, аденомаға және қатерлі ісіктерге әкеледі. Ø Фолаттардың қоры болып табылатын фолий қышқылы бауырдан басқа көптеген өсімдіктер мен жануар текті өнімдерде кездеседі. Ø Фолаттармен салыстырғанда жасыл жапырақты көкөністерге (латын тілінен «folium» аударғанда – жапырақ сөзінен алған), сонымен бірге көптеген жемістерге бай. Ø
А витамині (ретинол) Ø Ø Ø А витамині ретинол формасында көру нәруызы – родопсиннің активті тобы болып табылады, ол фоторецепторға және көруді сезуге қатысатын түс талшықтарының жасалуына қатысады. А витаминінің және каротиноидтардың(А провитаминінен - адам ағзасында витамин А жасалады), сонымен бірге В тобының витаминдерінің жетіспеушілігі қатерлі жаңа түзілмдердің жасалуына жол ашады. Тері қаптамалары мен шырышты эпителийлердің қалыпты қызметін қалыптастырады, ағзаның инфекцияға төзімділігін жоғарылатады. А витаминінің жетіпеушілігінің көріністеріне тері эпителилерінің мүйізденуі, ағзаның инфекцияға төзімділігі, көру өткірлігінің түнгі және кешқұрым уақытта төмендеуі (халықта ақшам соқыр ауруы ретінде белгілі) жатады. Ретинолдың негізгі қоректік көздеріне жануар текті тағамдар: бауыр, сары май, жұмыртқаның сарысы, балық майы жатады. Өсімдіктерде( сәбіз, итмұрын жемісі, бақ- бақ жапырағы, липаның құрғақ жапырағы, жүзім, люцерн, қызылша, бұршақ, қалақайда, жолжелкенде және т. б. ) каротин ( А витаминінің - із ашары кездеседі, ал одан адам ағзасында ретинол синтезделеді.
Д витамині (кальциферол) Ø Ø Ø Ø Д витамині (кальциферол) негізінен стериннен ультрафиолетті сәулелермен шағылысу кезінде пайда болатын, бірнеше витаминдерден (D 2 - эргокальциферол, D 3 - холекальциферол) тұрады. Сүйектің дұрыс өсуін қалыптастырады, балаларды рахиттан қорғайды, зақымданған сүйек тінінін қайта қалпына келу роцессін тездетеді. Кальций мен фосфордың сіңуі және бой мен сүйектің өсуі үшін қажет. Д витаминінің жетіспеушілігі сирек кездеседі ( жүкті әйелдерде, қарт адамдарда , күн көзінде аз жүретін адамдарда болуы мүмкін), негізінен остепороз және остеомаляция түрінде көрінеді. Д витаминіне майшабақ, нәлім бауыры өте бай. Сонымен қатар, консервіленген сушаян, майшабақ пен лосось, скумбрия, нәлім балықтарында және басқада балықтарда көп. Д витаминімен салыстырмалы түрде ет өнімдері, кілегей, қаймақ, сары май және жұмыртқа бай. Д 3 витамині теріде ультрафиолетті сәуледен немесе күн сәулесі 7– дегидрохолестериннен синтезделеді.
Е витамині (токоферол) Ø Ø Ø Ø Е витамині (токоферол) антиоксидант болып табылады (әртүрлі тотығудан қорғайды). Е витамині жетіспесе зат алмасудың бұзылады, қанның оттегіні тасымалдау қызметінің төмендейді, жергілікті оттегі жетіспеушілігіне алып келеді. Жыныс безіне және басқа да бездерге жақсы әсер етеді, жүктілік кезінде ұрықтың қалыпты жетілуіне көмектеседі. Е витамині ағзаны ісіктен тікелей мутаген/ карциногеннен қорғайды, ағзада метаболикалық белсенділік өзгереді, иммунды жүйенің жұмысы жоғарылайды, жасуша пролиферациясы (көбеюі) ингибирленеді. Е витаминінің жетіспеушілігі ісіктің кейбір формаларының дамуына жол ашады. Е витаминіне рафинадталмаған өсімдік майлары ( соя, мақта, күнбағыс, арахис, зәйтүн, шырғанақ, және т. б. ) және дән өнімдері ( қара бидай ұнынан ұн, екінші сұрып ұн және қара бидай ұнынан жасалған нан, қара нан) бай. Токоферол рафинадталған майда, жоғары сұрыпты және бірінші сұрыпты ұнда, ақ нанда аз мөлшерде кездеседі.
К витаминінің биологиялық рөлі қан ұйыту процессіне қатысу (қан ұйытуды жоғарылату ) Ол қан ұю факторын жасау үшін бауырда қажет. Ø К витамині өсімдік текті әлемде кездеседі, сонымен бірге көптеген тағамдық өнімдерде кездеседі. Ø Аққауданды, түсті, қызылқауданды және брюссель орамжапырағында, ақжелкен, қымыздық, көк жуа, бұршақ, қияр, қызанақ, құлпынайда және өсімдік майында К витамині кеңінен таралған. Ø Жануар текті тағамдарда К витамині аз мөлшерде болады. Ø
Минералды заттектер: n n Макроэлементтер – Са, P, Mg, Na, K Микроэлементтер – Fe, Cu, Mn, Zn, Cr, I, Se, F
Минералды заттектер: Бұл тағамдық заттектер адам ағзасында синтезделмейді, бірақ тағам арқылы түсіп отырады. Жетіспеген жағдайда ағзаның жағдайы нашарлап, әртүрлі аурулар дамиды. Йод, Темір, Кальций, Кремний, Калий, Магний, Марганец, Мыс, Молибден, Натрий, Фосфор, Күкірт, Селен, Хлор, Мырыш, Фтор, Хром. алмастырылмайтын макроэлементтер Кальций Фосфор Калий Күкірт Натрий Хлор Магний алмастырылмайтын микроэлементтер Темір Мырыш Мыс Марганец Йод Селен Фтор Хром Молибден Кремний
Натрий Ø Ағзада натрийдің көп бөлігі хлормен байланысқан күйінде болады. Ø Натрийдің ағза үшін үлкен физиологиялық мәні бар: асқазанда тұз қышқылынының секрециясына қатысады, аминқышқылдары мен көмірсуларды және калийді тасымалдауға қажет, глюкозаның сіңірілуін қамтамасыз етеді. Ø Ағзада натрийдің артық мөлшерінің жиналуы тіндерде судың кідіріуімен жүреді, ісіктердің дамуына әкеледі және жүректің жұмысын қиындатады.
Калий көп жағдайда жасуша ішілік алмасуға қатысады. Калий, нәруызбен байланыса отырып, клеткада энергияның жиналуына ықпалын тигізеді. Сонымен қатар жүрек пен қаңқа бұлшықеттерінің жұмысына қатысады. Есте сақтау керек! Калийге бай өнімдер (жаңғақ, банан, картоп, сәбіз, өрік) натрийдің ағзадан шығуына ықпал етеді, немесе керісінше.
Кальций ағзаның барлық тіндерінде кездеседі. Сонымен қатар кальцийдің 99, 5% сүйектің құрамына кіреді. Ø Кальций жүйке жүйесінің тітіркенгіштігі мен бұлшықеттің жиырылуына қажет. Сонымен қатар көптеген ферменттер мен гормондардың активаторы және қан ұюға қатысады. Кальций Д витаминінің көмегімен аш ішекте жақсы сіңіріледі. Кальций аш ішекте Д витаминінің көмегімен сіңеді. Ø Тағам рационында минералдар мен органикалық қышқыл тапшылығы болса, кальцийдің жетіспеушілігі дамуы мүмкін. Өйткені, бұл қышқылдар кальций ионымен байланысып, ерімейтін тұзға айналады да, ағзада нашар сіңіріледі. Кальций жетіспегенде бұлшық еттің өздігінен жиырылуы (тетанус) байқалады және остеомаляцияға әкеледі. Ø Сүттің негізгі табиғи көзі: сүт және сүт өнімдері. Күніне 0, 5 л сүт адамның тәуліктік қажеттілігін өтейді. Ø
Фосфор Ø Ø Ø Ø Фосфор оксиаппатит деп аталатын ерекше қосылыс түрінде сүйек тінінің құрамына кіре отырып, белок алмасуына қатысатын өзіндік күрделі тұз. Фосфор – фосфат түрінде нуклеин және нуклеин қышқылының (ДНҚ, РНҚ) құрамына кіріп, кодтау процессінде және генетикалық ақпаратты сақтауға қатысады. Фосфор - түрлі үрдістерден бөлінген энергияны жинайтын энергетикалық қосылыс АТФ құрамына енеді. Қандағы фосфордың көп бөлігі эритроциттерде кездеседі. Фосфордың сіңімділігі көбіне тағам рационында кальцийдің болуына байланысты. Фосфордың артық түсуінен қандағы фосфордың мөлшері жоғарылайды, ал бұл бүйректе тас жиналуына әкеледі. Ағзада фосфордың алмасуы кальцийге тығыз байланысты, сондықтан олардың сандық ара қатынасы, яғни фосфор кальцийден жоғары болуы керек. Ағзадағы фосфордың концентрациясын тұрақты ұстап тұруға Д витамині мен қалқанша маңы безі қамтамасыз етеді. Фосфор – сүт өнімдері, балық және етте жоғары мөлшерде кездеседі.
Темір Ø Ø Ø Ø Темір эритроциттердің құрамына кіреді және гемоглобин синтезіне қатысады. Эритроциттер өкпеден ауаны барлық ағзаға жеткізіп, көмірқышқыл газын бөледі. Біз тыныс алғанда, ауаны жұтамыз. Темірдің қызметі қандағы оттегіні байланыстырып, ағзамызды оттегімен қамтамасыз ету. Егер өкпеде ауа болмаса, біз бірнеше минут ішінде өліп кетуіміз мүмкін. Темір гемоглобин, миоглобин, цитохромның құрамында кездесіп, сұйық ортада және жасушаларда кездеседі. Адам ағзасында темірдің 3 қоры бар: Эритроциттердің құрамындағы гемоглобин; Бұлшықет миоглобині; Ретикулоэндотелиалды жүйе мен бауыр жасушалары. Темірдің тағам өнімдерімен жеткіліксіз түсуі теміртапшылықты анемияның ең басты себебіне айналып отыр. Темірдің сорылуына гемаглобиннің құрамындағы гем қосымша қызметті талап етпейді. Сорылған темірдің көп бөлігі сүйек кемігінен алынып, эритроциттердің түзілуіне жұмсалады.
100 г тағам өніміндегі темірдің мөлшері Темірдің мөлшері , 100 г/ мг Тағамдық өнімдер Өте жоғары (3, 0 мг аса) Бауыр (шошқа, сиыр), сиыр тілі, ет (қоян, күркетауық), жарма (қарақұмық, бидай, арпа, сұлы), шабдалы, бекіре уылдырығы Жоғары (2, 0– 3, 0 мг) Ет (тауық, сиыр, қой), қақталған шұжықтар, балық (скумбрия, горбуша), майда жарма, 2 сортты ұннан жасалған нан, айва, құрма, алмұрт, алма, қараөрік, қымыздық және саумалдық. Орташа (1, 9– 1, 0 мг) Ет (шошқа), шұжықтар, сосиска, кета уылдырығы, күріш жармасы, макарон өнімі, аскөк, томаты, қызылша, қырыққабат, шалған, жасыл пияз, брюква, сәбіз, қарбыз, шие, қарақат, құлпынай, қарлыған. Төмен (0, 9– 0, 4 мг) Балық (сардина, сайра, палтус, нәлім, судак, майшабақ), ірімшік, сүзбе, жоғары сұрыпты ұннан жасалған нан, картоп, жасыл бұршақ, қияр, асқабақ, жүзім, лимон, тарна. Өте төмен (0, 3– 0, 1 мг) Сүт, айран, қаймақ, апельсин, мандарин.
Темір жетіспеушілігінің даму себептері Ø Ø Ø Ø Тағам рационында темірдің жеткіліксіздігі және сіңімділігінің төмендігі Тағам рационында рафинадталған өнімдердің көп болуы. Жануар текті өнімдердің жеткіліксіз қолданылуы. Тамақтану кезінде шәй мен кофені қолдану. Тағам рационында С, А және В тобының витаминдерінің аз мөлшерде болуы. Халықтың салауатты тамақтану принциптері және теміртапшылықты анемияны алдын алу жолдары жөнінде білім деңгейінің төмендігі. Теміртапшылықты анемияның дамуына тағамдық факторлармен бірге кез келген қан жоғалтулар да әсер етеді. Себебі, темір адам ағзасында қанның эритроциттерінде шоғырланады. Қан кетулермен көрінетін репродуктивті жастағы әйелдердегі (15– 49 жас) етеккір, сонымен қатар безгек және құрт аурулары ТТА дамуына әкеп соқтырады.
Темір жетіспеушілігінің даму себептері q. Тағам рационында тазартылған (рафинадталған) тағам өнімдерінінің тұрақты үлесі темір тапшылығынының дамуының басты себебі болып табылады. q Рафинадталған дән өнімдері Қазақстан халқының негізгі тағамын құрайды. Бірінші және екінші сұрыпты ұн, ақ нан, сырты жонылған күріш және т. б. рафинадталған дән өнімдеріне жатады. q. Рафинадталған өнімге қарағанда, рафинадталмаған дән өнімдері темірге аса бай. Оларға екінші сұрыпты ұн, қара бидай ұны, қара нан, қара бидай ұнынан жасалған нан, дән қабығынан ажыратылмаған бүтін дән өнімдері
Магний Ø Магний адам ағзасында негізінен тұз түрінде болады (қан сарысуында, эритроцитте, қаңқада). Магнийдің ағзадағы қоры – сүйек. Магнийдің жасушада болуы көп рет оның жасушадан тыс сұйықтықта болуын жоғарлатады. Магнийдің сіңірілуі ащы ішекте жүреді. Ø Бұл элементтің жеткіліксіздігінен күйзеліс жағдайы дамиды, бұлшықет әлсіздігі пайда болады, тырысу жағдайларына бейімдігі байқалады. Ағзадағы магнийдің жеткіліксіздігі жиі іш өтумен байқалатын асқазан-ішек жолдарының себебі болуы мүмкін.
Йод Йод. Негізгі бөлігі қалқанша безінде жинақталған, ересек адамдардың ағзасында 40 мг дейін йод болады. Қалқанша безінің гормондары – тироксин және трийодтириннің қалыптасуына йод қатысатындықтан, осылай тіркелген. Йод гормондарының қалыптасуына қатысатын жалғыз микроэлемент болып табылады. Қалқанша безінің гормоны – тироксин адам ағзасында маңызды рөл атқарады: энергетикалық және негізгі алмасудың бақылауына қатысады, көбінесе, ақыл-ой және физикалық дамуын анықтайды. Қалқанша безінің жағдайына байланысты қан құрамындағы йод өзгереді. Йодтың ағзаға жеткіліксіз түсуінен эндемиялық зоб қалыптасады. Эндемиялық зоб – ағзаға йодтың аз түсуінен қалқанша безінің компенсаторлық ұлғаюынан болады және қан айналымындағы йодтың көп мөлшерін алу мақсатында без көлемінің ұлғаюына бағытталған. Қоршаған ортада, яғни, суда, топырақта, тағам өнімдерінде йод мөлшері төмендеген белгілі бір аймақта тұратын тұрғындардың көп бөлігінде зоб дамығандықтан, эндемиялық деген атауды алған. Ересек адамның тәуліктік қажеттілігі 150 ден 200 мкг дейін құрайды. Йодтың көп мөлшері теңіз өнімдерінде кездеседі. Эндемиялық зобтың алдын алу үшін йодталған тұз, нанды тұтыну ұсынылады.
Фтор өте маңызды микроэлемент болып табылады. Ол көбінесе тіс және сүйек тінінде болады. Фтор ағзаға түскенде өте тез сіңіріледі (хлорид секілді). Ø Фтор сүйек тінінің түзілуіне және тістің дентині мен эмалінің қалыптасуына қатысады. Осыған сәйкес, бұл микроэлементтің ағзаға жеткіліксіз түсуінен остеопороз және тіс жегі пайда болады. Ø Ересек адамның тәуліктік қажеттілігі 3 тен 5 мг дейін құрайды. Ø Фтордың ағзаға артық түсуінен флюороз деген ауру дамиды. Ол тіс эмалінің қараюымен көрінеді. Ø Ағза үшін фтордың негізгі көзі – су болып табылады. Суда фтор жеткіліксіз болса суды фторлайды, ал егер артық болса фторсыздандырады. Ø Фтордың көп мөлшері балықта, бауырда, жаңғақтарда, қой және бұзау етінде, сонымен қатар, сұлы жармасында кездеседі.
Мыс Мыс. Көп мөлшерде мида, бауырда, жүректе және бүйректе кездеседі. Мыстың максимальды концентрациясы бұлшықет және сүйек тінінде кездеседі. Оның сіңірілуі ащы ішекте жүреді. Аз мөлшерде асқазанда сіңіріледі. Мырыштың сіңірілуі нәруыздың қатысуымен іске асырылатын өте күрделі процесс. Ø Мыс көптеген нәруыз бен ферменттердің ажыралмас бөлігі болып табылады. Церулоплазминнің көмегімен мыс әртүрлі ағзалар мен тіндерге жеткізіліп отырады. Сонымен қатар, церулоплазмин екі валентті темірдің үш валенттіге тотығуына қатысады, себебі тек осы түрінде ғана темір ағзада кездеседі. Ø Мыс АТФ түзілуіне қатысады, яғни, жанама энергия жинақтаушы қызмет атқарады, тіндегі нәруызды ыдыратады, ағзаның антиоксидантты жүйесінің құрамына кіреді. Ø Мыс көптеген тағам өнімдерінде кеңінен тарағандықтан, оның ағзада жеткіліксіздігі өте сирек кездеседі. Ø Оның жеткіліксіздігі кезінде қызыл және ақ қан жағынан өзгерулер және неврологиялық бұзылыстар байқалады. Ø Ересек адамның мысқа тәуліктік қажеттілігі 3 мг құрайды. Ø Осы микроэлементке бай өнімдерге бауыр, теңіз өнімдері, қарақұмық жармасы және бұршақтар жатады.
Марганец. Бұл микроэлемент негізінен бауырда, бүйректе, ұйқы безінде және бас миында болады. Марганец ащы ішекте сіңіріледі. Сіңірілгеннен кейін қанға түсіп, тасымалдаушы нәруызбен қосылып, ағзаға таратылады. Ø Марганец май және көмірсу алмасуына, сүйек және дәнекер тінінің түзілуіне қатысады, мырыш сияқты қалыпты өсу мен репродуктивті қызметтің жақсаруына қажет. Марганец көптеген ферменттердің белсендірушісі болып табылады. Ø Ағзаға марганецтің жеткіліксіз түсуі жүрек айну, құсу, дене салмағының және қанда холестериннің төмендеуін шақырады. Ø Ересек адамның тәуліктік қажеттілігі 3 -5 мг құрайды. Ø Марганец көп мөлшерде дәндерде, бұршақтарда және жаңғақтарда кездеседі. Шәй мен кофе марганецке өте бай.
Мырыш. Ағзада мырыш негізінен теріде, шашта және сүйек тіндерінде кездеседі. Мырыштың сіңірілуі ащы ішекте жүреді. Мырыштың сіңірілуі өте күрделі процесс. Ø Мырыш көптеген ферментативті жүйенің құрамына кіреді және көптеген ферменттің белсендірушісі болып табылады. Ø Мырыш қалыпты өсу мен дамуға, жыныстық жетілуге қажет, ал болашақта репродуктивті қызметті жақсартуға, сонымен қатар, қалыпты қанайналымға және жараның жазылуына қажет. Мырыш дәм және иіс сезу рецепторларының қалыпты дамуына қажет. Ø Тағамдық рационында мырыштың жеткіліксіздігінен балалық жастан ергежейлік, жыныстық жетілудің артта қалуы, терінің зақымдалуы, иіс және дәм сезудің төмендеуі байқалады. Мырыш жеткіліксіздігінің үш түрін ажыратады: жедел, жеделдеу және созылмалы. Ø Ересек адамның тәуліктік қажеттілігі 15 тен 25 мг дейін ауытқиды. Ø Мырыш көбінесе ірімшікте, құс етінде, жаңғақтарда, креветка, дәндер мен бұршақтарда кездеседі.
Хром Ø Ø Хром. Оның көптеген концентрациясы сүйек, бұлшықет, эпителиальді тіндерде кездеседі. Жас келе оның ағзадағы мөлшерінің төмендеуі байқалады. Хромның сіңірілуі ащы ішекте жүреді Хром ағзада екі түрде болады: үшвалентті және алтывалентті. Үшвалентті хром өте маңызды физиологиялық рөл атқарады. Хром май мен көмірсу алмасуын реттейді, қандағы холестерин деңгейін төмендетеді. Сонымен қатар, хром қантты диабетпен ауыратындарда және егде жастағы адамдарда глюкозаға төзімділікті қалыпты ұстауда үлкен рөл атқарады. Ағзаға хромның жеткіліксіз түсуі перифериялық нейропатиямен көрінеді. Ересек адамның хромға тәуліктік қажеттілігі 150 -200 мкг құрайды. Хром тағам өнімдерінде аз мөлшерде кездеседі. Көп мөлшерде сиыр бауырында, құс етінде, бұршақтарда және дәндерде кездеседі.
Селен – биологиялық белседі микроэлемент. Ø Адам ағзасы үшін селеннің табиғи көздері: балық өнімдері, теңіз өнімдері, сарымсақ, шошқа майы, бидай кебегі және ақ саңырауқұлақтар. Аз мөлшерде ет және сүт өнімдерінде, көкөністер мен жемістерде кездеседі. Ø Тағам өнімдерінде селеннің болмауы тікелей топыраққа байланысты.
Витаминдер мен микроэлементердің жетіспеушілігінің алдын алуда үш негізгі стратегиясы бар: Ø Препараттарды қабылдау (витаминдер мен микроэлементтер) Ø Тағам өнімдерінің байытылуы (витаминдер мен микроэлементтер) Ø Халықты салауатты тамақтану жөнінде ақпараттандыруды жоғарлату арқылы тағамды рационализациялау
ҰСЫНЫСТАР Ø Ø Ø Фолий қышқылы және А, С витаминдерінің жетіспеушілігінің алдын алуда күнделікті балғын көкөністер мен жемістер тұтыныңыздар. Сақталуы мен жарамдылық мерзіміне көңіл бөліңіз, витаминдерді жоғалтпас үшін тағамды буға пісіріңіз. Витаминдер және минералдармен байытылған өнімдерге, соның ішінде бидай ұны мен ұн өнімдерін (нан, макарон өнімі және т. б. ) сатып аларда көбірек көңіл бөліңіз. Алдын алу мақсатында күніне немесе күнара 1 дражеден поливитаминді-минералды препараттарды үнемі қолданыңыз. Әрбір тамақтану кезінде (таңертеңгі ас, түскі ас, кешкі ас) неше түрлі тағамдарды қабылдаңыз. Неғұрлым рациондағы тағамдық өнімдер саны алуан болса, соғұрлым рацион үйлестірілген витаминдер мөлшері бойыншада толық құнды. Салауатты тамақтану жөніндегі өз білімдеріңізді көтеріңіздер және тиімді тамақтану принциптерін ұстаныңыздар.
Скачать презентацию Нутрициология кафедрасы Тақырыбы Біздің тамақтануымыздағы дәрумендер мен микроэлементтердің
3 лекция Витаминдер мен минералдар 4 курс.ppt