ЛИПИДТЕР Молдақасым Бақыт 203 Б ЛИПИДТЕР Жоспар

ЛИПИДТЕР Молдақасым Бақыт 203 Б

ЛИПИДТЕР Жоспар 1. 2. 3. 4. Липидтердің қызметі; Липидтердің топтастыруы; Сабынданатын липидтер; Сабынданбайтын липидтер.

Липидтердің анықтамасы және жалпы сипаттамалары: Липидтер – суда ерімейтін, әртүрлi органикалық ерiткiштерде еритiн органикалық заттар болып табылады. Липидтердің қызметтері: Ø Энергия көзi - бейтарап майдың 1 г тотыққанда, 9 ккал қуат бөлiнiп шығады; Ø Биологиялық мембраналардың негізгі құрылымдық компоненттері; Ø Дабыл молекулалары, зат алмасуының реттегiштері (гормондар, биологиялық белсенді қосылыстар, дәрумендер, пигменттер, т. б. ); Ø қорғау қызметі – организмдi ыстық-суықтан, электрлік және механикалық жарақаттануынан, жапырақтар мен жемістерді бактериялардан, судың артық булануынан сақтайды; Ø липидтерде көптеген витаминдер еридi және олардың құрамына алмаспайтын май қышқылдары кiредi.

Липидтердiң топтастыруы Сабынданатын Липидтер Сабынданбайтын

Сабынданатын липидтер гидролиз барысында бірнеше компоненттерге ыдырайды Ø Қарапайым липидтер: - Бейтарап майлар, - Балауыздар. Ø - Күрделі липидтер: Глицерофосфолипидтер, Гликолипидтер, Сфинголипидтер.

Сабынданбайтын липидтер молекуласы гидролизге ұшрамайтын липидтер: Ø стериндер, Ø стероидттар (гормондар, өт қышқылдары), Ø терпендер.

Сабынданатын липидтердің құрылымдық компоненттері: Бейтарап майлар: Ø Глицерин - СН 2(ОН)-СН 2 ОН. Ø Май қышқылдары. Фосфолипидтер: Ø Ø § § Глицерин - СН 2(ОН)-СН 2 ОН. Май қышқылдары. Ортофосфор қышқылының қалдығы – Н 2 РО 4. Азоттық негіздер немесе спирттік топтар: Этаноламин – NH 2 -СН 2 ОН. Серин - СН 2(ОН) –СН(NH 2)-СООН. Холин - (СН 3)3 N-СН 2 ОН. Инозит (алты атомды циклды спирт). Сфинголипидтер және гликолипидтер: Ø Сфингозин - СН 3(СН 2)12 -СН=СН-СН(ОН)-СН(NН 2)-СН 2 ОН немесе дигидросфингазин. Ø Май қышқылдары. Ø Ортофосфор қышқылының қалдығы – Н 2 РО 4. Ø Моно- немесе олигосахаридтер (көбiнесе глюкоза).

Бейтарап майлар – үш атомды спирттің, глицериннің және май қышқылынан құрылған күрделi эфирлер, май қышқылының глицерин эфирi немесе ацилглицерид деп аталады (ацил - карбон қышқылының қалдығы). Глицерин молекуласының бiр, екi немесе үш гидроксилі этерификациялануы мүмкiн. СН 2 -О-СО-R 1 | СН-О-СООН | СН 2 -О-СООН Моноглицерид R – май қышқылдарының қалдықтары СН 2 -О-СО-R 1 | СН-О-СО-R 2 | СН 2 -О-СООН Диглицерид СН 2 -О-СО-R 1 | СН-О-СО-R 2 | СН 2 -О-СО-R 3 Триглицерид

Май қышқылдары Адам мен жануарлар липидтерiнiң құрамына кiретiн қышқылдарының жалпы сипаттамалары: май 1. Май қышқылдарының молекуласындағы көмiртек атомының саны жұп болады; 2. Полиқанықпаған май қышқылдарында қос байланыстар қосарланған болмайды; 3. Май қышқылдарында қос байланыстар цис-конфигурацияда болады.

Қаныққан май қышқылдары: ü ü ü Май қышқылы (С 4) СН 3 -(СН 2)2 -СООН капрон қышқылы (С 6) СН 3 -(СН 2)4 -СООН каприл қышқылы (С 8) СН 3 -(СН 2)6 -СООН каприн қышқылы (С 10) СН 3 -(СН 2)8 -СООН лаурин қышқылы (С 12) СН 3 -(СН 2)10 -СООН миристин қышқылы (С 14) СН 3 -(СН 2)12 -СООН пальмитин қышқылы (С 16) СН 3 -(СН 2)14 -СООН стеарин қышқылы (С 18) СН 3 -(СН 2)16 -СООН арахин қышқылы (С 20) СН 3 -(СН 2)18 -СООН беген қышқылы (С 22) СН 3 -(СН 2)20 -СООН лигноцерин қышқылы (С 24) СН 3 -(СН 2)22 -СООН

Қанықпаған май қышқылдары: Бір қос байланысы бар қанықпаған май қышқылдары: ü кротон қышқылы (С 4) СН 3 -СН СН-СООН ü пальмитоолеин қышқылы (С 16) СН 3 -(СН 2)5 -СН СН-(СН 2)7 -СООН ü олеин қышқылы (С 18) СН 3 -(СН 2)7 -СН СН-(СН 2)7 -СООН ü эрук қышқылы (С 22) СН 3 -(СН 2)7 -СН СН-(СН 2)11 -СООН ü нервон қышқылы (С 24) СН 3 -(СН 2)7 -СН СН-(СН 2)13 -СООН Бірнеше қос байланысы бар қанықпаған май қышқылдары: ü Линол қышқылы (С 18) СН 3 -(СН 2)4 -СН СН-СН 2 -СН СН-(СН 2)7 СООН ü Линолен қышқылы (С 18) СН 3 -СН 2 -СН СН-СН 2 -СН СН -(СН 2)7 -СООН ü Арахидон қышқылы (С 20) СН 3 -(СН 2)4 -СН СН-СН 2 СН СН-СН 2 -СН СН-(СН 2)3 -СООН

Құрылысы ерекше май қышқылдары: ü Транс-вакценді қышқыл (С 18) ü Лактобацилді қышқыл (С 19) СН 3 -(СН 2)5 -СН СН-(СН 2)9 -СООН (транс) СН 3 -(СН 2)5 -СН-СН-(СН 2)9 -СООН С ü Туберкулостеарин қышқылы (С 19) СН 3 -(СН 2)7 -СН-(СН 2)8 -СООН СН 3 ü Цереброн қышқылы (С 20) СН 3 -(СН 2)21 -СН-СООН ОН

Май қышқылдары

Май қышқылдарының қасиеттері Май қышқылдарында –гидрофильдi (полярлы) және гидрофобты (полярсыз) бастарын ажыратады. Май қышқылдарының қасиеттері молекуладағы гидрофильді мен гидрофобты бөліктерінің ара қатынасына тәуелді болады. - суда еру қабілеті; - балқу температурасы. Қаныққан май қышқылдарының көміртек атомының тізбегі ұзарған сайын қыщқылдың балқу температурасы артады. Май қышқылы балқу температурасы, о. С - миристин қышқылы (С 14: 0) 54, 4 о, - пальмитин қышқылының (С 16: 0) 62, 9 о, - стеарин қышқылының (С 18: 0) 69, 6 о. - Олеин қышқылы (С 18: 1) +13, 4 о. С - Линол қышқылы (С 18: 2) -5, 0 о. С, - Линолен қышқылы (С 18: 3), -11, 0 о. С. Қанықпаған май қышқылдарда қос байланыс саны көбейген сайын балқу температурасы төмендейді.

Триацилглицеридтер әлсіз амфифилдер. Амфифил – бұл полярлы (иондық) гидрофильді басы бар және полярсыз гидрофобты көмірсүтекті топтары бар қосылыстар. Бейтарап майлардың қасиеттері құрамындағы май қышқылдарының табиғатына байланысты.

Табиғи триацилглицеридтiң молекуласындағы май қышқылдарының қалдықтары бiрдей немесе әртүрлі болуы мүмкін. Суреттегі бірінші триацилглицеридтің (құрамына пальмитин қышқылының үш молекуласы кіреді). Сондықтан - 1, 2, 3 -трипальмитилглицерин деп аталады. Екінші триацилглицерид - 1, 3 -дипальмитил-2 -стеарил-глицерин, деп аталады, оның құрамында: 1 -ші мен 3 -ші көміртек атомымен пальмитин қышқылдары, 2 -ші көміртек атомымен стеарин қышқылы бар. Үшінші триглицерид – 1 -стеарил-2 -пальмитил-3 -арахидонглицерин деп аталады. СН 2 -О-СО-С 15 Н 31 | СН-О-СО- С 15 Н 31 | СН 2 -О-СО- С 15 Н 31 | СН-О-СО- С 17 Н 35 | СН 2 -О-СО- С 15 Н 31 СН 2 -О-СО- С 17 Н 35 | СН-О-СО- С 15 Н 31 | СН 2 -О-СО- С 19 Н 33

Балауыздар – май қышқылдарының эфирлері Ара балауызының негізгі компоненті Пальмитин қышқылы 1 -триаоктонол С 14 -С 36 май қышқылдары мен С 16 -С 30 спирттер

Құрылымдық липидтердің классификациясы фосфолипидтер гликолипидтер глицерофосфолипидтер сфинголипидтер галактолипидтер РО 4 спирт РО 4 холин сфингозин глицерин Май қ-лы Май қ-лы Моно- н/е олигосахаридтер SО 4

Құрылымдық липидтер Фосфолипидтер: Ø Глицерин - СН 2(ОН)-СН 2 ОН. Ø Май қышқылдары. Ø Ортофосфор қышқылының қалдығы – Н 2 РО 4. Ø Азоттық негіздер немесе спирттік топтар: § Этаноламин – NH 2 -СН 2 ОН. § Серин - СН 2(ОН) –СН(NH 2)-СООН. § Холин - (СН 3)3 N-СН 2 ОН. § Инозит (алты атомды циклды спирт). Сфинголипидтер және гликолипидтер: Ø Сфингозин - СН 3(СН 2)12 -СН=СН-СН(ОН)-СН(NН 2)-СН 2 ОН немесе дигидросфингазин. Ø Май қышқылдары. Ø Ортофосфор қышқылының қалдығы – Н 2 РО 4. Ø Моно- немесе олигосахаридтер (көбiнесе глюкоза).

Глицерофосфолипидтер (фосфоглицеридтер, глицерофосфаттар) екі топқа бөлінеді: 1) фосфатидтер, 2) плазмалогендер. Фосфатидтер - молекуласында глицериннің екі гидроксил тобы май қышқылдарымен этерификацияланған. Плазмалогендер – молекулаларында глицериннің бір гидроксил -қанықпаған спиртпен қарапайым эфир, екіншісі май қышқылымен күрделі эфир түзеді.

Глицерофосфолипидтер молекуласының негізін глицерофосфор қышқылы құрады. Глицерофосфор қышқылының туындысы L-фосфатид қышқылы. СН 2 -ОН | СН 2 -О-Р-ОН // О ОН L-глицерофосфор қышқылы СН 2 -О-СО R 1 | R 2 -СО-О-СН | СН 2 -О-О-Р-ОН // О ОН L-фосфатид қышқылы

L-фосфатид қышқылы –глицеринің құрделі эфирі, глицеріннің екі гидроксил тобы май қышқылымен, үшінші гидроксил тобы фосфор қышқылымен құрделі эфир түзеді. Фосфоглицеридтердің жалпы формуласы СН 2 -О-СО R 1 | R 2 -СО-О-СН | СН 2 -О-О-Р-О-Х // О ОН Х – азоттық негіз холин, этаноламин, серин, инозит, глицерин Ең қарапайым фосфоглицерид – фосфатид қышқылы (Х тобы жоқ).

Азоттық негіздер түрлері (Х тобы)

Егер Х тобы ретінде этаноламин болса, онда ол - фосфатидилэтаноламин, деп аталады, холин – фосфатидилхолин, серин - фосфатидилсерин, инозит - фосфатидилинозит, глицерин - фосфатидилглицерин түзіледі. СН 2 -О-СО R 1 | R 2 -СО-О-СН | СН 2 -О-Р-О-СН 2 - (СН 3)3 // О ОН Фосфатидилхолин (лецитин) СН 2 -О-СО R 1 | R 2 -СО-О-СН | СН 2 -О-О-Р-О-СН 2 - Н 3+ // О ОН Фосфоэтаноламин (кефалин) Жануарлар мен өсімдіктерде фосфатидилхолин және фосфатидилэтаноламин жиі кездеседі: Алғаш рет лецитин тауық жұмыртқасының сары уызынан бөлініп алынған. Лецитин мен кефалин адам, жануарлар клеткасының мембраналарының ең манызды липидтері. Лецитиннің мөлшері адам мен жануарлардың ми ұлпаларында көп. Кефалин клеткада көбінесе белок молекулаларымен байланыскан, липопротеид түрінде болады.

Фосфатидилхолиннің құрылысы Вместо холина может быть другой спирт (группа -Х в следующей таблице

Сфинголипидтер және гликолипидтер: Ø Сфингозин - СН 3(СН 2)12 -СН=СН-СН(ОН)-СН(NН 2)-СН 2 ОН немесе дигидросфингазин. Ø Май қышқылдары. Ø Ортофосфор қышқылының қалдығы – Н 2 РО 4. Ø Моно- немесе олигосахаридтер (көбiнесе глюкоза). Сфингозин – аминоспирт, содержащий 18 атомов С Май қышқылы Х – фосфор қышқылының қалдығы + азоттық негіз (фосфохолин ) немесе қант

Гликолипидтер • Құрамы сфинголипидтерге ұқсас келеді, тек гликолипидтерде фосфор қышқылының қалдығы болмайды және полярлы басының құрамына көмірсулар кіреді (көбінесе Dгалактоза).

Галакто- және сульфолипидтер Өсімдіктерде кездеседі Дигалактозилдиацилглицерин 6 -сульфо-6 -дезокси- -глюкопиранозилдиацилглицерин (сульфолипид)

Стероидтар – полициклдік спирттерге жатады, құрамында пергидроциклопентанофенантрен ядросы бар қосылыстар. Пергидроциклдопентанофенантрен молекуласы үш конденсірленген циклогексан (А, В, С) және циклопентан (D) сақиналарынан құрылған. Табиғи стероидтердің өкілдері стериндер, өт қышқылдары, әйелдердің және еркектердің жыныс бездерінің гормондары (андрогендер мен эстрогендер), бүйрек үсті безінің гормондары (прогестерон, адренокортикостероидтар). Клеткадағы стероидтердің мөлшері, стериндерден басқасы, өте төмен.

Холестерин және туындылары

Стероидты гормондар Бүйрек үсті безінің гормондары Жыныс гормондары Синтетикалық Қабынуға қарсы стероидтер

Витамин Д 3 (холекальциферол)

Арахидон қышқылының туындылары және эйкозаноидтер Группа 1 Группа 2 Группа 3