Лекция № 1. Дипломатиялық құқықтың түсінігі, жүйесі және пәні
Мазмұны: 1. Дипломатия мен сыртқы саясаттың түсінігі және олардың айырмашылығы 2. Халықаралық құқық жүйесіндегі дипломатиялық құқықтың негіздері мен түсінігі 3. Дипломатиялық құқықтың жүйесі 4. Дипломатиялық құқықтың түсінігі мен оның қайнар көздері
Дипломатиялық құқық – бұл дипломатиялық қатынастардағы, дипломатия сферасындағы қатысушылардың міндеттері мен құқықтарын анықтаушы құқықтық нормалардың жиынтығы. Дипломатиялық құқықтың қайнар көздері ретінде 1961 жылғы дипломатиялық қатынастар жөніндегі Вена конвенциясы, мемлекетаралық дипломатиялық қатынастарды, елшілік дәстүрлерді бекіту негізіне сәйкес екіжақты келісім шарттар. Батыс елдерде соттық прецедентті де дипломатиялық құқықтың қайнар көздеріне жатқызады. Дипломатиялық құқық дипломатия сферасында әрекет етеді.
Өркениетті әлемдегі дипломатиялық тәжірибе тәуелсіз мемлекеттердің сыртқы саясаттағы мүдделерінде дипломатиялық қызметтің дәстүрлі әдістерінің және жаңа нысандар мен әдіс-тәсілдерінің қолданылып келе жатқанын көрсетіп отыр. Дипломатиялық қатынас пен талқылаудың түрлі нысандары ерекше маңызға ие болуда. Оларға мемлекет басшыларының кездесуі, мемлекеттер арасында жүргізілетін жоғары деңгейдегі көп жақты келіссөздерді жатқызуға болады.
Дипломатиялық қызмет нормативтік қамтамасыз етуге, халықаралық құқықтың басқа субъектілеріне қатысты олардың жүзеге асу тәртіптеріне мұқтаж болуда. Көптеген ғасырлар бойы осы құқықтық нормалар реттеу заты бойынша салыстырмалы түрде тұрақты және дербес саланы жасап шығарды. Қазіргі таңдағы дипломатиялық құқық халықаралық құқық салалардың ішіндегі анағұрлым жүйеленген және үдемелі дамыған салалардың бірі. Дипломатиялық құқық – бұл құқықтың байырғы салаларының бірі. Ол ең алдымен елшілік құқық ретінде пайда болып, дамыған еді. XX ғ. басына қарай елшілік құқық дипломатиялық құқыққа айналды.
Дипломатия (грек тілінен - diploma) – мемлекет пен үкімет басшыларының, мемлекеттің сыртқы істер органдары қызметкерлерінің сыртқы саясат саласындағы саяси іс-әрекеттері. Бұған қоса дипломатияға халықаралық ынтымақтастықты орнату, кеңейту, сақтау, ұлтаралық жанжалдарды болдырмау және оны реттеу мақсатында жүргізілетін келіссөздер, халықаралық конференциялар жұмысына қатысушы делегациялардың қызметі, сондай-ақ, мемлекеттің шетел азаматтары мен мекемелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғауы жатады. Президент немесе үкімет өз мемлекетінің дипломатиялық бағыт-бағдарын белгілейді, ал сыртқы істер мекемелері осы бағдарды жүзеге асырып отырады.
Көптеген әдебиеттерде дипломатияны «сыртқы қатынастар ғылымы» немесе «келіссөздер жүргізу өнері» деп те атайды. Дипломатия алғаш рет Шығыс елдері (Мысыр, Вавилон, Қытай, т. б) мен Ежелгі Грецияда пайда болды. Түркі елдері, оның ішінде Ғұн, Сақ, Үйсін, Қаңлы, Оғыз, Хазар мемлекеттері, Шыңғыс хан империясы, Алтын Орда, Қазақ хандығы тарихында әлемнің әр қиырындағы елдермен жүргізілген дипломатиялық қызмет туралы деректер көп. Ежелгі Қазақстан туралы жазбалардың көпшілігі (Карпини, Рубрук, Ибн Фадлан, т. б) – осы өлкеге дипломатиялық қызметпен келгендер. Қазақ хандығы тарихында да дипломатиялық келіссөз жүргізу шеберлерінің сан түрлі үлгілері туралы деректер мол.
Ежелгі заманда елшіліктер белгілі бір жағдайларға байланысты ( бітімге келу, одақ құру, дау-дамайды шешу, т. б) бір елден екінші елге барып келісім жасалғаннан кейін дереу елдеріне қайтып отырған. ХV ғасырдың орта тұсынан бастап халықаралық қарым-қатынастардың дамуы нәтижесінде кейбір мемлекеттер шет елдерде тұрақты елшіліктер ұстай бастады. Дипломатия термині мемлекеттік қызмет атауы ретінде тек XVIII ғасырдың аяқ кезінен бастап батыс Еуропада қолданыла бастады. Дипломатиялық тәжірибеде, негізінен кең тараған тәсілдер жоғары дәрежедегі ресми келіссөздер мен сапарлар, дипломатиялық конгрестер мен конференциялар, екі жақты және көпжақты халықаралық келіссөздер, дипломатиялық актілерді бекіту рәсімдері, шет елдердегі дипломатиялық өкілдердің күнделікті қызметінің әр алуан түрлі дипломатиялық хат алмасулары т. с. с. қолданылады.
Дипломатия түсінігінің анықтамасына келетін болсақ, «дипломатия – сыртқы қатынастар туралы ғылым» . Оның негізінде монархтардан шығатын дипломдар мен жазбаша актілерді игеру жатады; «дипломатия - мемлекеттердің шетел істері немесе сыртқы қатынастары жөніндегі ғылым, немесе халықтардың мүдделерін өзара келістіретін өнер, дәлірек айтсақ, келіссөздердің өнері және ғылымы» (бұл соңғы анықтаманы берген ресейлік заңгердипломат Ф. Мартенс). Дипломатия – бұл мемлекеттер арасындағы көпшілік (публичный) істерді дұрыс жүргізуге қажетті принциптер мен білімдердің жиынтығы.
Мәскеуде Сыртқы істер министрлігінің қамқорлығымен шығарылған Дипломатиялық сөздікте (бас редакторы А. А. Громыко) мынадай анықтама беріледі. : «Дипломатия – мемлекеттердің сыртқы саясатының міндеттері мен мақсаттарын жүзеге асырудағы, сондай-ақ шекарадан тыс мемлекеттің мүдделері мен құқығын қорғау жөніндегі арнайы сыртқы қатынастар органдары мен үкіметтердің және мемлекет басшыларының принциптік қызметі» . Сонымен дипломатия – бұл ғылым және өнер. Кейбір батыс дипломаттары дипломатияны ғылымнан гөрі көбірек өнер деп санайды. Осылай олар дипломаттардың келіссөздерге қатысушы ретіндегі жеке қасиетіне көп мән береді.
Дипломатическое право - это совокупность правовых норм, определяющих права и обязанности участников в сфере дипломатии, дипломатических отношений. Источниками дипломатического права являются Венская конвенция о дипломатических отношениях 1961 года, двусторонние договоры между государствами по поводу установления дипломатических отношений, посольские обычаи. В западных странах судебный прецедент также относят к числу источников дипломатического права. Дипломатическое право действует в сфере дипломатии.
Международное право - это совокупность норм, регулирующих отношения между государствами. Международное право, как видим, является понятием, производным от внешней политики и дипломатии. Но необходимо подчеркнуть, международное право, став продуктом внешней политики и дипломатии, оказывает обратное воздействие на внешнюю политику и дипломатию. Это находит свое выражение в том, что государи через своих дипломатов, записав в договоре взаимно представляющие и обязывающие права и обязанности, должны были исполнять их: иначе они уже не могли достичь целей своей внешней политики.
В международном публичном праве начали формироваться самостоятельные отрасли - дипломатическое право и консульское право. Дипломатическое и консульское право - это отрасль международного права, представляющая собой совокупность правовых норм, регулирующих отношения между государствами по вопросам обеспечения неприкосновенности дипломатических и консульских представителей и их деятельности в государствах пребывания.
Субъект права посольства - это государство, являющееся субъектом международного публичного права, обладающего правом осуществлять посольские связи, вступать с другими субъектами международного права в дипломатические отношения, учреждать дипломатические представительства. Субъект права посольства осуществляет как активное, так и пассивное права посольства. Активное право посольства означает отправку государством своего посла в другую страну, учреждение им дипломатического представительства в этой стране. Пассивное право посольства - это прием государством посла, согласие на учреждение дипломатического представительства на территории данной страны.
Правительства в изгнании могут осуществлять международную правосубъектность своего государства, и в силу этого осуществлять право посольства. В международной дипломатической практике могут быть и специфичные субъекты права посольства. Ватикан, например, является специфичным государством, одним из малых государств на земле. Специфичностью права посольства этого государства является то. что направляемые им послы называются нунциями, а посланники - интернунциями. Кроме того, осуществление внешних связей носит религиозный характер.
Обычай как источник дипломатического права - это правило поведения, которое признается обязательным в международных отношениях государствами (всеми или большинством) в результате своего многократного и единообразного применения. По содержанию обычай проявляется в молчаливом согласии между государствами решать аналогичные вопросы.
Целый ряд современных конвенций, особенно в сфере дипломатических отношений, закрепили обычные правила. Некоторые из них, например, предоставление и соблюдение привилегий и иммунитета представителям органов государств, является своего рода конституционной нормой среди других норм дипломатического права. Еще одним источником дипломатического права является международный договор. Он выступает формой, выражающей согласие участников относительно содержания и обязательной силы содержащегося в нем. Конвенционные или договорные нормы представляют собой правила поведения, сформулированные и наделенные юридической силой международно-правовым договором.
Основным, договорным актом в данной области является Венская конвенция о дипломатических сношениях 1961 года. В 1969 году Генеральной Ассамблеей ООН была также принята Конвенция о специальных миссиях, а в 1975 году на дипломатической конференции в Вене - Конвенция о представительстве государств в их отношениях с международными организациями универсального характера.
Скачать презентацию Лекция 1 Дипломатиялық құқықтың түсінігі жүйесі және
Введение в ДКП.ppt