KÜLTÜR TOPLUMSAL GRUPLAR TOPLUMSAL TABAKALAŞMA TOPLUMSAL HAREKETLİLİK 10

KÜLTÜR TOPLUMSAL GRUPLAR TOPLUMSAL TABAKALAŞMA TOPLUMSAL HAREKETLİLİK (10) (SKY 106. DAVRANIŞ BİLİMLERİ DERSİ) 1 Prof. Dr. Ömer R. ÖNDER Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi 2016 -2017 Bahar Dönemi

KÜLTÜR TANIMI İnsanın kendinden önceki nesillerden devraldığı, kısmen geliştirdiği ve kendinden sonraki nesillere aktardığı sosyal bir miras, Kendinden önceki nesillerden öğrendikleri, ürettikleri, paylaştıkları, bir sonraki kuşağa devrettikleri tüm varlık ve değerler, Tarihsel ve toplumsal gelişme süreci içinde oluşturulan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada ve gelecek kuşaklara iletmede kullanılan araç ve nesneler, Kültür, bir toplumda; ü Eğitimin, ü Bilimin, ü Üretimin, ü Güzel sanatların, ü İlerlemenin, ü Kalkınmanın, ü İnsanlık ve toplum anlayışının, GELİŞİM DÜZEYİNİ DE GÖSTERİR. İlkel kabileler dahil kültürsüz toplum yoktur, 2

KÜLTÜRÜN ÖZELLİKLERİ 1. Kültür toplumsaldır, ü Kültür doğuşta yoktur, insan kültürün içine doğar, ü Sosyal miras, ü Gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun, her toplumun kültürü vardır, 2. Kültür öğrenilir, 3. Kültür değişebilir; ü Ekleme ve çıkarma yapılır, ü Maddi kültür, manevi kültürden daha kolay değişir, 4. Kültür kuşaktan kuşağa aktarılır ve süreklidir, ü Dil(özellikle yazılı olan), ü Süreklilik gelenek ve göreneklerle olur, 5. Kültür, ihtiyaç gidericidir, 6. Kültür öğeleri arasında uyum mevcuttur, 7. Kültür, kurallar sistemidir, 8. Kültür ayrı parçalardan oluşur, bunlar bütünleşerek genel kültürü yapar, 9. Parçaların birbirine uyumlu bağlanması KÜLTÜREL BİRLEŞMEENTEGRASYON’dur, 10. Kültür, insanları bütünleştirici, birleştirici ve kaynaştırıcıdır, 3 11. İnsan kültürü yaratır, kültür de insanı biçimlendirir,

KÜLTÜRÜN FONKSİYONLARI(İŞLEVLERİ) 1. Kültür bir toplumu, diğerinden ayırır, 2. Kültür bir topluma ait değerleri bünyesinde toplar; Aynı kültürü paylaşanlar ortak toplumsal görüşe sahiptir, 3. Kültür bir sosyal dayanışma aracıdır, 4. Kültür koordinasyonu sağlar; Bireylerin davranışları arasında eşgüdüm sağlar, 5. Kültür sosyal kişiliğin oluşmasını sağlar; ü İyi-kötü, ü Doğru-yanlış, ü Güzel-çirkin, kültür belirler, 6. Kültür, grup ve toplum hayatını düzenler, 4

KÜLTÜR KALIPLARI Değerlerin korunması, 1. DEĞERLER; toplumun düzeni için Toplumsal davranışların İYİ, DOĞRU ve YARARLI yaptırımı olan kurallar sistemi, olduğunu belirten Ödül ve ceza ile güvence hükümler, altına alınır, Kültürleme yoluyla yurttaşlarca içselleştirilir, Kınamadan ağır hapis cezasına kadar farklı Her toplumun kendine yaptırımlardır, özgüdür, ü Yasal cezalar, ü Yasal kurallar, ü Kınamalar, ü Gelenek, görenekler, 2. NORMLAR; 5

KÜLTÜR TÜRLERİ 1. Maddi ve Manevi Kültür; ü ü ü a. Maddi Kültür; Teknolojik gereçler, Bilimsel ürünler, Tarım ürünleri, Sanat eserleri, Bina, makine, alet, Fabrikalar vb. b. Manevi Kültür; Değer ve Normları, Örf, Adet, Gelenek, Görenek, Ahlak kuralları, İnanç(Din), Ulusal ideolojiler vb. 6

KÜLTÜR TÜRLERİ 2. Genel Kültür ve Alt Kültür; a. Genel Kültür; Her toplumun(ülkenin) yalnızca kendine özgü kültür özellikleri, ü Gelenekler, Görenekler, ü İnanç vb. b. Alt Kültür; Bir ülke içinde bir grubun kendine özgü değerleri, kuralları, tutumları, giyim-kuşamları ve etik yaklaşımları, ü Sağlık çalışanları, ü Öğretmenler, ü Polisler vb. 7

KÜLTÜR TÜRLERİ 3. Kültürün Figurativ Yönü; a. Postfigurativ Kültür; Sonradan öğrenilen, insanların atalarından öğrendiği kültür, b. Kofigurativ Kültür; Toplu yaşamda insanların birlikte olmaları sonucu öğrenilen kültür, insanların akranlarından edindiği kültür, c. Prefigurativ Kültür; Yaşlıların gençlerden öğrendiği kültür, yaşlıların yarattığı kültürel değerleri benimsemesi, yeni ve eski kültürün birleşmesi, 8

KÜLTÜR TÜRLERİ 4. İdeal Kültür ve Gerçek Kültür; Olması gerekenle, var olan kültür arasındaki fark, a. İdeal Kültür; ü İnsan hakları, ü Hak ve özgürlükler, ü Eğitimde eşitlik, b. Gerçek Kültür; ü İnsan haklarının çiğnenmesi, ü Hak ve özgürlüklerin yetersiz olması, ü Eğitimde eşitliğin sağlanamaması, 9

KÜLTÜREL SÜREÇLER 1. KÜLTÜREL YAYILMA; Ø Ø Ø Birbirine yakın toplumlar arasında kendiliğinden kültür yayılması olur, Kültürleri arasında ortak özellikleri olan ülkelerde yayılma daha kolay ve hızlı olur, Gelişmiş toplumların kültürü, geri kalmış toplumlara doğru yayılır(Maddi kültür daha çok, manevi kültür daha az), 2. KÜLTÜRLENME; Ø Ø Ø Toplumların kendi kültürlerinde etkinlik kazanması ve eğitim sürecinde karşılaştığı bilinçli ya da bilinçsiz şartlandırmalar, Kültürleme eğitimi ve öğretimi kapsar, Kültürleme bilinçli/bilinçsiz, amaçlı/amaçsız veya istendik/ kendiliğinden, bireysel/grup öğrenmeleri kapsayabilir, 10

KÜLTÜREL SÜREÇLER 3. KÜLTÜRLENME; ü ü ü İnsanların toplumsallaşmalarını tamamladığı kültürden ayrılıp başka kültür toplumuna göç etmesi ve o kültürü benimsemesi, Köyden kente göç, Ülkeden başka ülkeye göç, Yararları; Kültür zenginleşmesi, Hoşgörü kazanması, Farklı kültürlerde yetişenlere önyargısız yaklaşma, 4. KÜLTÜR ŞOKU; Bir kültürden başka bir kültüre geçişte, yeni kültüre uyum sorunu, sıkıntı, bunalım ve tepki gösterme, Yeni olay ve olgunun insanlarda oluşturduğu psikoloşik ve toplumsal şaşkınlık, korku, heyecan ve panik durumu, 11

KÜLTÜREL SÜREÇLER 5. KÜLTÜRLEŞME; İki farklı kültürün devamlı ilişki ve etkileşimi sonucu birinin diğerinin kültürel değerlerini kabul etmesi, benimsemesi, ortaya yeni bir kültürel yapının ortaya çıkması, Etkileşim sonucu biri diğerine üstün gelse de, üstün olanda da önemli değişmeler olur, 6. KÜLTÜREL ASİMİLASYON; Bir toplum kültürünün başka bir toplumun kültürünü zamanla kendine benzetmeye çalışması ve kendine bağlı hale getirmesi, 12

KÜLTÜREL SÜREÇLER 7. ZORLA KÜLTÜRLEME; Bir toplumun, başka bir toplumun kültürel değerlerini zorla değiştirmeye çalışması süreci, 8. KÜLTÜREL DEĞİŞME; Bir toplumun kültürel yapısının herhangibir süreç sonucunda kısmen veya tamamen değişikliğe uğraması, 13

KÜLTÜRLERE YAKLAŞIM 1. ETNOSENTRİK YAKLAŞIM(KÜLTÜREL TAASSUP-BEN MERKEZİYETÇİ); Bireyin kendi kültürünü temel alması ve diğer kültürleri kendi kültürüyle kıyaslayıp eleştirmesi, aşağılaması, 2. KÜLTÜREL RELATİVİZM(HOŞGÖRÜLÜ YAKLAŞIM); Kültürü, yine o kültürün yapısı içinde değer yargılarını kullanmadan anlamaya çalışması, hoşgörülü davranması, 14

KÜLTÜREL DEĞİŞME 1. Kültürel Değişmeyi Kolaylaştıran Faktörler; Toplumun değer ve inançları ile çatışmayan yeni kültür öğeleri daha kolay benimsenir, Gelişmiş toplumda kültürel değişmeler daha kolay olur, İki farklı toplum ilişkilerinin sıkı ve devamlı olması, Çocuk ve gençlerin kültürel değişimi, yaşlılara kıyasla daha kolaydır, 2. Kültürel Değişmeyi Zorlaştıran Faktörler; Kapalı toplum olması, Maddi manevi kültür öğeleri arasındaki güçlü bağlar, Elverişli ortamın olmaması, Köklü alışkanlık ve gelenekler, Dogmatik inançlar, 15

KÜLTÜREL DEĞİŞME ÇEŞİTLERİ 1. SERBEST KÜLTÜR DEĞİŞMELERİ; Toplumsal yarar, Baskı ve zorlama olmaması, Değişmenin toplumsal açıdan sağlıklı ve dengeli olması, Toplum üyelerince benimsenmesi, 2. ZORUNLU KÜLTÜR DEĞİŞMESİ; Zora dayalı mekanik bir değişme, Benimsenmemiş, içselleştirilmemiş kültür, Farklı kültürlere sahip iki toplumdan birinin diğerine kendi kültürünü dayatması, İdari bir egemenliğe ve iktidara sahip bir grup, yabancı bir kültürü kendi toplumuna zorla kabul ettirmeye çalışması sonucu kültür değişmesi, Savaş ve işgallerdeki kültürel baskı, Zorunlu kültür değişmeleri, toplumda daha çok dengesizliğe, kararsızlığa, reddetmeye, düşmanlığa, toplumsal barışın zedelenmesine neden olur, 16

ÖRGÜT KÜLTÜRÜ Bir örgüt ya da kurumdaki tüm çalışanların oluşturduğu ortak bir değerdir, Yöneticiler bu kültürü ve etmenleri çok iyi bilmeli, ortak kültür haline getirmeli, tümünü örgütün amaçları ve yararları için değerlendirip yönlendirebilmeli, Ø Ø Örgüt Kültürünü Oluşturan Etmenler; Örgütün kural ve ilkeleri, Örgütte çalışanların genel ve alt kültürleri, Örgütün girdi, çıktı ve şüreçlerdeki ögeler, Örgütün içinde bulunduğu ülkenin tüm toplumsal maddi ve manevi kültür öğeleri, 17

TOPLUMSAL GRUPLAR 1. TOPLUMSAL GRUP TANIMI VE ÖZELLİKLERİ; Toplumsal Grup; Ø İki ya da daha fazla kişinin bir araya gelmesiyle oluşan, Ø Kimi kez ortak amaç ve çıkarları olan, Ø Birbirleriyle ilişkide ve etkileşimde bulunan, Ø Birbirlerini etkileyen, Ø Kısa ya da sürekliliği bulunan, İNSAN TOPLULUĞU, Ø Ø Ø Toplumsal Grup Oluşurken; Düşünsel yakınlaşma, Mekansal yakınlaşma, İşlevsel-işgörüsel yakınlaşma, Sosyo ekonomik ortaklık, Birbirini tamamlayıcı-bütünleyici nitelik, 18

TOPLUMSAL GRUPLAR 2. TOPLUMSAL GRUBA GİRME; Doğum, Başvurma, Davet edilme, Grubun çıkarlarına hizmet amacıyla, Karşılıklı anlaşma, Ø Nikah-Evlenme, Ø Birliktelik, Ø Şirket ortaklığı, 19

TOPLUMSAL GRUP SINIFLANDIRMASI 1. FERDİNANT TÖNNİES SINIFLAMASI a. CEMAAT(GEMEINSCHAFT); b. CEMİYET(GESSELSCHAFT); Yapısı küçük, Yapısı büyük ve kalabalık, Geleneksel, Birbirlerine yardım amacıyla yaklaşma, Ortak çıkar ilişkileri zayıf ya da farklı, Aralarında formal bağ zayıf ya da yok, Aile ve akrabalık söz konusu ise sevgi ve duygusallık olabilir, Gelişmiş ve örgütsel, Birbirlerine formal yaklaşma, Ortak çıkar ilişkileri güçlü ve ön planda, Roller iyi belirlenmiş ve formal, İşlerin iyi ve başarılı yürütülmesi, toplumu ayakta tutar, 20

TOPLUMSAL GRUP SINIFLANDIRMASI 1. EMİLE DURKHEİM SINIFLAMASI a. MEKANİK DAYANIŞMA; b. ORGANİK DAYANIŞMA; Toplum küçük, düzenli, Toplum büyük, sitematik, İnsanlar birbirlerini tanır, İlişkiler sıcak, dostça, içten, İnsanlar dayanışma içinde ve geleneksel, Ortak bir temele dayanır, İnanç ve değerleri birbirine çoğu kez benzer, Tanıma sınırlı ya da yok, Dostluk, içtenlik sınırlı, İlişkiler, resmi, katı, kuralcı, a kılcı, Dayanışma, yasal, örgütsel, İnanç ve değerler her zaman benzer değil (hoşgörü egemen), Ø Ø 21

TOPLUMSAL GRUP SINIFLANDIRMASI 1. CHARLES HORTON COOLEY SINIFLAMASI a. BİRİNCİL GRUP; b. İKİNCİL GRUP; Küçük yapılı, Geleneksel, Büyük yapılı, Örgütsel, İlişkiler yüze, İlişkiler daha çok resmi ve kitle iletişimle, Yardımlaşma çıkarsız, karşılıksız, Sanayileşme-Kentleşme, Dostluk ve sevgi bağları fazla, Karşılıklı çıkarlara göre resmi örgütlenmiş, Grup dayanışması yüksek, Kültürel benzerlik-farklılık birlikte giderek farklılaşma, Grubun üye sayısı az, sınırlı, İş bölümü yaygın, İnsan neslinin bakıldığı, korunduğu yer, Bireyler arasında görev verici ilişkiler, Üyelerin üstlendiği toplumsal görevlerin yerine getirilmeleri önemli, Hata ve yanlış bağışlanabilir, Rol ve sorumluluk bilinci yüksek, Üyeler arasında karşılıklı yükümlülük ve haklar resmi, kurallar yazılı, (Yasa, Tüzük, Yönetmelik), Duygusal yaptırımlar ve bağlar başarı için gerekli, Resmi örgütlenmeler; Özelliği, Ø En iyi biçimde yapısallaştırılmış, ü Aile, Ø Hatalarını düzeltme ve yönlendirme, ü Oyun grubu, Ø Yöneticilerin etkisi önemli, ü Akran grubu, Ø Devlet Kurum ve Kuruluşları, ü Akrabalık, Ø Kamu Kurum ve Kuruluşları, ü Arkadaşlık, ü Okul, Hastane, ü Dostluk, ü Şirket, Banka, ü Komşuluk, ü Sendika, Oda, Birlik, Dernek vb. 22

TOPLUMSAL TABAKALAŞMA SİSTEMLERİNDE KRİTERLER; ü Mal varlığı(Sahipliği), ü Etnik özellik, ü Politik/Yönetsel güç, ü Dil, ü Prestij, TOPLUMSAL TABAKALAR; ü Kapalı Toplumsal Tabakalaşma (Kölelik, Kast, Hak ve özgürlük yok), ü Yarı Açık Toplumsal Tabakalaşma (Krallık, Padişahlık vb. Hak ve özgürlük oldukça kısıtlı), ü Açık Toplumsal Tabakalaşma (Günümüzde Ekonomi ve Statünün egemen olduğu sistem: Üst Tabaka, Orta Tabaka, Alt Tabaka; Hak ve özgürlüklerin durumu daha iyi), 23

TABAKALAŞMA SİSTEMLERİ TOPLUMSAL(SOSYAL) SINIF: Belli bir toplumda hak ve ayrıcalıklar bakımından, bir kısmı doğuştan içinde bulunan, bir kısmı sonradan yapı değiştirip benzer statüye, aynı özelliklere sahip nüfus bölümü, 1. KAPALI TOPLUMSAL TABAKALAŞMA Özellikleri: Ø Doğumda sahip olma, Ø Ömür boyu sürme, a. KÖLELİK: Geçmişte (ilk ve orta çağlarda) bir çok ülke ve toplumda uygulanmış; Arap ülkeleri, Asya, Afrika, Avrupa ve Amerika gibi kıt’alarda, ü Hukuka göre MAL BİREY, ü Efendi köle üzerinde sonsuz OTORİTE ve HAKKA sahip(Öldürebilir, azat edebilir), b. KAST: Hindistan, Ø BRAHMANLAR: Rahipler, Ø KİŞATRİYALAR: Soylu, Savaşçı, Prenses, Ø VAİŞYALAR: Tüccar, İş adamı, Çiftçi, Ø SUDRALAR(KÖLE): İşsiz, Mesleksiz, Ø KAST DIŞI BİREYLER: En kötü koşullarda bulunanlar, 24

TABAKALAŞMA SİSTEMLERİ 2. YARI AÇIK TOPLUMSAL TABAKALAŞMA Özellikleri: Ø Yasaya dayalı hukuksal sistem, Ø Para karşılığı SOYLULUK satın alabilme(Kraldan), Ø Güç de olsa sınıf değişebilir, Sınıflar(Tabakalar): a. KRALİYET AİLESİ (HANEDAN) b. SOYLULAR(Askeri, İdari, Resmi görevde üstün başarı), c. RAHİPLER d. TÜCCAR VE ZANAATKARLAR e. KÖYLÜLER ü Özgür Köylüler: Kendi toprakları olan, ü Yarı Özgür: Sahipli toprağa bağlı, toprakla satılabilen, ü Serfler(KÖLELER): Bey ve efendinin malı, satılabilen, Avrupada (Feodal Çağlarda 9 -18 y. y. ), Osmanlı İmp, 25

YARI AÇIK TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE FEODAL AVRUPA HANEDAN; Kral, Kraliçe, Prenses, SOYLULAR; Şövalye, Dük, Düşes, DİN ADAMI; Rahip, Rahibe, Piskopos, Başpiskopos, Papa, TÜCCAR/ZANAATKAR; Tüccar, Tacir, Mimar, Hekim, ÖZGÜR KÖYLÜLER; Toprak sahipleri, YARI ÖZGÜR KÖYLÜLER; Toprakla birlikte satılan köyler, SERFLER; Köleler, 26

YARI AÇIK TOPLUMSAL TABAKALAŞMA VE OSMANLI İMPARATORLUĞU HANEDAN; Padişah, Sultan, Şehzade vb. , SOYLULAR; Vezir, Sadrazam, Hekimbaşı vb. , DİN ADAMI; İmam, Müftü, Şeyhülislam vb. , TÜCCAR/ZANAATKAR; Tüccar, Tacir, Mimar, Hekim, ÖZGÜR KÖYLÜLER; Toprak sahipleri, YARI ÖZGÜR KÖYLÜLER; Toprakla birlikte satılan köyler, SERFLER; Cariyeler, Uşak, Kahya, Kalfa vb. , 27

TABAKALAŞMA SİSTEMLERİ 1. SINIF-STATÜ TANIMI; Ø SINIF: Bireylerin toplumsal, eğitim ve ekonomik pozisyonlarına göre, bu pozisyonun bilincinde olsun ya da olmasın bölümlenmesi, Ø STATÜ: Pek çok faktör tarafından belirlenen pozisyon, Ø SINIF: Statüye göre bölümlenme, 2. SINIF-STATÜ İLİŞKİSİ (MAX WEBER’E GÖRE) Ø SINIF: Mal ve hizmetlerin (üretim) elde edilmesiyle ilgilerine göre TABAKALANMASI, Ø STATÜ: Mal ve hizmetlerin (tüketim) ilkelerine göre (yaşam biçimi) TABAKALANMASI, 28

TABAKALAŞMA SİSTEMLERİ 3. AÇIK TOPLUMSAL TABAKALAŞMA Özellikleri: ü Biçimsel yönden hukukla belirlenmemiştir, tüm yurttaşlar yasa önün de eşittir, ü SINIF ve STATÜ’ye göre tabakalaşma, ü Doğumla bir tabakaya girer, bazı olanaklarla tabaka değiştirebilir, ü Kendine özgü yaşam biçimi ve düzeniyle ayrılık gösterir, ü ü ü 1. 2. 3. Açık Toplumsal Tabakalaşmada Belirleyiciler; Gelir, Öğrenim, Meslek, Statü, Oturulan yer, YÜKSEK (ÜST) TABAKA, ORTA TABAKA, ALT TABAKA, 29

TABAKALAŞMA SİSTEMLERİ TARTIŞMA: Türkiye’de Sosyal Sınıflar(Toplumsal Tabakalaşma) Arasındaki Özellikler; Ø Ø Ø Ø Alttan üste doğru geçiş olanakları(Kolaylık-Zorluk), Gelir-İş, Kişi başına düşen yıllık gelir, Tabakalar arası gelirden pay(%20 -%80), Öğrenim, Paralı-Parasız, Yatılı-Gündüzlü, Özel-Kamu, Meslek, Statüsü yüksek-düşük, Profesyonel-Profesyonel değil, Oturulan Yer, Mevkii, Site, 30

TOPLUMSAL HAREKETLİLİK 1. TANIM: Sınıf içi, sınıflar arası statü ve konum değiştirmek, 2. İLİŞKİLİ FAKTÖRLER: Ø Ülkenin düşünce kalıpları, Ø Nüfus, Ø Ekonomi, Ø Teknoloji, bilim, 3. TÜRLERİ: a. Yatay Hareketlilik: Sınıf içi konum değiştirmek, b. Dikey Hareketlilik: Sınıflar arası statü ve konum 31 değiştirmek,

DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Kültürün tanımını yapınız. 2. Değer ve normun tanımını yapınız. Birer örnek veriniz. 3. Maddi ve manevi kültüre dört’er örnek yazınız. 4. Genel kültür ve alt kültür nedir? Tanımlayarak birer örnek veriniz. 5. Yaşlıların, gençlerden öğrendiği kültür türünün adı nedir? 6. Kültür şoku nedir? Tanımlayınız ve örnek veriniz. 7. Kültürde etnosentrik yaklaşım nedir? Tanımlayınız ve bir örnek veriniz. 8. Kültür relativizmi nedir? Açıklayarak örnek veriniz. 9. Örgüt kültürü nedir? Tanımlayınız. 10. Ferdinant Tönnies’e göre kaç tür toplumsal grup vardır? Adlarını yazınız. 11. Emile Durkheim’e göre kaç tür toplumsal grup vardır? Adlarını yazınız. 12. Charles Horton Cooley’e göre kaç tür toplumsal grup vardır? Adlarını yazınız. 13. Bir hastanede çalışan hekimler Tönnies’e, Dukheim’e, Cooley’e göre ne tür toplumsal gruptur? Adlarını yazınız. 14. Bir düğündeki davetli katılımcılar Tönnies’e, Dukheim’e, Cooley’e göre ne tür toplumsal gruptur? Adlarını yazınız. 15. Açık toplumsal tabakalaşmanın temel özellikleri nelerdir? Açık toplumsal tabakalaşmaya göre toplumda kaç tabaka bulunur? Adlarını yazınız. 16. Kaç tür toplumsal hareketlilik vardır? Adlarını yazınız. 17. Bir diş hekimi, bir Ağız ve Diş Sağlığı Merkezinde hekim olarak çalışırken, hastane başhekimliğine atanmıştır. Bu ne tür bir toplumsal hareketliliktir? 32

KAYNAKLAR Güney, Salih. , (2000). Davranış Bilimleri, Ankara : Nobel Yayın Dağıtım, 2. bs, Curran, Y. , (1977). Introductory Sociology. Mc. Gray Hill Book Comp. Ozankaya, Ö. , (1984). Toplum Bilime Giriş. S. Yayınları. Kağıtçıbaşı, Çiğdem. , (1998). İnsan ve İnsanlar, İstanbul: Evrim Basım Yayım Dağıtım, 7. bs. Fadem, Barbara. , (1991). Behavioral Science, Board Review Series, Williams & Wilkins, USA, Şimşek, M. Şerif. , Akgemci , Tahir. , Çelik, Adnan. , (2001). Davranış Bilimlerine Giriş ve Örgütlerde Davranış, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2. bs. İşçi, Metin. , (1999). Davranış Bilimleri, İstanbul: Der Yayınları, 2. bs. Özkalp , Enver (ed). , (1997). Davranış Bilimlerine Giriş, T. C. 33 Anadolu Üniversitesi Yayınları No. 173, Açıköğretim Fakültesi Yayınları No. 75, Eskişehir.

34