канцероген Өспе лат — tumor blastoma грек

канцероген

Өспе (лат. - tumor, blastoma, грек. neoplasma, орыс. -опухоль) рганизмнің жүйкелік ретэндокриндік теулеріне бағынбай, өз беттерінше өсетін, орналасқан тін жасушаларынан кұрылымы мен қасиеттері бойынша алшақталып, шексіз бөлініп көбейетін және жаңадан қабылдаған қасиеттерін туынды жасушаларына бере алатын, дерттік өзгерістерге ұшыраған жасушалардың тым қатты өсіпөніп кетуі.

Өспе өсуінің атипиясы (грек. А -жоқ, болмау, typicos - түр, пішін) - өспе жасушаларының өсіпөнуі мен дамып жетілуі, құрылымы мен қасиеттері, атқаратын міндеттемелері бойынша орналасқан қалыпты тін жасушаларынан алшақтанып, ерекшеленіп тұруы.

Өспе атипиясының түрлері: өсіп-өну; морфологиялық; биохимиялық; антигендік; функциялық; физикалық-химиялық - атипияларды - ажыратады.

Өспенің өсіп-өну атипиясы: √ өсу дербестілігі; √ тіршілігін жоғалтпай, ұдайы шексіз өсіп-өнуі.

Өспе өсу дербестілігі - өспе жасушаларының жүйкелік -эндокриндік және паракриндік реттеулерге бағынбай өз беттерінше өсіп-өнуі.

Тіршілігін жоғалтпай шексіз өсіп-өнуі Өспе жасушалары жетілмей, нақтыланбай, жас бластық түрінде сақталып қалады. Өспе жасушалары жаңа қан тамырлары құрылуын арттыратын фактор өндіріп, өспе тінінде ангиогенез дамиды.

Өспе жасушасының даму түрлері: Анаплазия (дамымау), Катаплазия (кері даму, ұрық жасушаларына ұқсап нақтыланбаған жасушаларға айналуы), Метаплазия (басқа тін жасушасына айналып даму), Дисплазия (бұрыс даму немесе атипия).

Морфологиялық атипия. Тіндік Жасушалық

Тіндік атипия - өспе тінінің ұлпасы мен стромасының арақатынасы өзгеріп кетуі. Қатерлі өспелерде строма қатты азайып, ұлпасы басым, қатерсіз өспелерде - строма басым болуы. Өспе тінінде қылтамырлар көбейіп, жүйке талшықтары жоғалады.

Жасушалық атипия: 1. Өспе жасушаларының сыртқы пішіні өзгеруі, көлемі ұлғаюы. Ядро мен цитоплазманың арақатынасы үлкеюі, ядрода хроматин мен ядыршықтары көбеюі, хромосомалардың саны мен құрылымы өзгеруі, митохондрийлар азаюы, олардың тарақшалары (кристалары) бөлшектелуі;

2. өспе жасушаларының цитоплазмасында рибосомалар көбеюі. Өспе жасушалары, әсіресе лизосома, мембраналарының өткізгіштігі көтерілуі. 3. митоздық бөліну сатысындағы жасушалар көбеюі.

Өспе жасушасының атипиясы А – қалыпты фибробласт Б – өспеге айналған фибробласт 14

Биохимиялық атипия. Көмірсулары алмасуының ерекшеліктері: § өспе тіні глюкозаны қаннан ұдайы сорып алуы ( «глюкозаның қақпаны» ); § өспе тінінде анаэробтық гликолиз артуы (Варбург феномені); § артынан оттегінің жеткілікті болуына қарамай гликолиз жалғаса беруі (Пастер феноменінің әлсіреуі).

§ глюкозаның пентоздық-фосфаттық жолмен тотығуы әсерленуі. Осыдан нуклеин қышқылдары түзілуіне қажетті рибозалардың түзілуі артады. § көмірсулары алмасуының аралық өнімдері (сүт қышқылы т. б. ) өспе тінінде жиналып қалуы, р. Н төмендеп, ацидоз дамуы.

Өспе тінінде нәруыздардың алмасу ерекшеліктері: өспе жасушалары қаннан амин қышқылдарын және азоттық негіздерді көптеп сорып алып, өзіне тән нәруыз түзу үшін пайдалануы ( «азоттың қақпаны» ). Бұндай нәруыздарды онкопротеин дейді; өспелерде РНҚ және ДНҚ түзілуін арттыратын белсенді полимеразалар көбейіп, керісінше, оларды ыдырататын ферменттер азаюы; ДНҚ түзілуін тежейтін гистондардың өндірілуі кемуі.

Өспе тінінде липидтер алмасуының ерекшеліктері: Өспе жасушалары қаннан төмен тығыздықты липопротеидтерді және антиоксиданттарды (токоферол) сорып алуы. Оларда мембрана құрамына енетін өзгерген фосфолипидтер түзілуінен өспе жасушалары мембраналарының құрылымы әдеттегіден өзгеріп кетуі.

Антигендік атипия. Өспе жасушаларына вирустармен енгізілген бөтен гендік ақпарат бойынша түзілген онконәруыз олардың антигендік қасиетін өзгертуі. Өспе жасушаларында антигендердің жиынтығы өзгеріп, антигендік қарапайымдану немесе күрделілену болады. Антигендік қарапайымдану - қалыпты тінде кездесетін антигендердің саны азаюы.

Антигендік күрделілену: Антигендік дивергенция Өспе шыққан тіннен басқа тіннің антигені өндірілуі Антигендік реверсия Ұрықтық антиген (альфа -фетопротеин) өндірілуі

Функциялық атипия. Өспе - ағзаның немесе тіннің қызметін: • жоғалтуы немесе төмендетуі (асқазан обыры оның сөл шығаруын азайтады, лейкоз кезінде лейкоциттер фагоцитоздық қызмет атқармайды); • арттыруы (аденома кездерінде эндокриндік бездердің гормон шығару қызметі артады); • орналасқан тін жасушаларына тән емес қызмет атқаруы (бронхогендік обыр аденогипофиздің гормондарын, емшек обыры тиреоидтық гормондарды өндіре бастайды).

Физикалық-химиялық атипия 1. Өспе жасушаларында судың, К+ иондарының мөлшері көбейеді де, Са 2+, Mg 2+ иондары азаяды; Өспе ошағында сутегі иондарының мөлшері артады.

2. Өспе жасушаларының сыртқы беттерінде теріс электр дәрмені көбеюден олар өзара жақындамай алшақтанып орналасуы. 3. Өспе жасушаларының митоздық жолмен бөлініп көбеюін арттыратын ультракүлгін (толқын ұзындығы 190 -325 нм) сәуле таратуы.

Адамдық борышың, Халқыңа еңбек қыл. Ақ жолдан айнымай, Ар сақта, оны біл. Талаптан да, білім мен өнер үйрен, Білімсіз, өнерсіз, Болады ақыл тұл. . (Шәкәрім Құдайберді ұлы)

Қатерлі және қатерсіз өспелердің айырмашылықтары: көрсеткіштері Өсу түрі қатерсіз экспансиялық Құрылымдық атипия Метастаза таратуы Онша байқалмайды Айқын байқалады Болмайды Жиі таратады Болмайды Сирек Болады Жиі Кахексия дамуы Қайталануы қатерлі Инвазиялық (инфильтрациялық)

Өспе өсу түрлері

Өспе өсу түрлері (по: W. Böcker, H. Denk, Ph. U. Heitz) полип Жараға айналған обыр өспесі папиллома Инвазиялық өсу 15

Айналасындағы тінге өспе жасушаларының енуі Тіректік мембрана Өспе жасушалары коллаген Тін аралық Өспе жасушасы рецепторы мембрана рецепторы Фибронектин рецепторы фибронектин

Метастаза тарату - қатерлі өспе жасушаларының өспе түйінен үзіліп, басқа ағзаларға тасымалдану және сол ағзаға енгеннен кейін өзіне ұқсас өспе туындату қабілеті.

Метастаза тарату жолдары: Тіндік Лимфоген дік Гематогендік Тін аралық кеңістіктер арқылы тарауы Лимфа арқылы тарауы Қан арқылы тарауы

Ашішек обырының метастаза тарату жолдары өңеш өкпе бауыр ашішек тоғышек Лимфа түйіндері асқазан қақпа венасы өспе 18

Гематогендік метастаза тарату кезеңдері 1. Инвазиялық кезеңі; 2. Тасымалдану кезеңі; 3. Эмбол құрылу кезеңі. 4. Тамыр қабырғасын жарып, тінге шығу кезеңі (имплантация). 1 2 3 4

Остеосаркоманың өкпедегі метастазасы 22

Өспелік кахексияның патогенезі Глюконеогенез әсерленуі, тіршілікке қажетті энергия түзілуінің бұрмалануы Пиримидиндік нуклеотидтер «ловушка» для түзілуіне қажетті предшественников пиримидиновых заттардың нуклеотидов “қақпаны” «ловушка» для аминокислот өспе Тәбет азаюы ауыру Аминқышқы лдарының “қақпаны” Витаминдер «ловушка» дің для витаминов “қақпаны” «ловушка» для глюкозы Глюкозаның “қақпаны” 23

Қатерлі өспелердің өсу түрі?

Өспе дамуының этиологиясы

Өспе дамуына әкелу мүмкіндіктері бар қауіп-қатерлі факторлар. зиянды әдеттер: √ темекі шегу; √ маскүнемдік; √ насыбай ату;

бейберекет жыныстық қатынастарда болу (промискуитет); тиімсіз қоректену (ысталған тамақты артық қабылдау, тағамда витаминдер, қанықпаған май қышқылдары жетіспеуі т. т. ); қоршаған ортаның химиялық заттармен, иондағыш сәулелермен ластанулары т. б.

Өспе пайда болуында химиялық, физикалық және биологиялық ықпалдардың маңызы бар.

Өспе дамуындағы химиялық ықпалдардың маңызы

1918 жылы жапон зерттеушілері Ямагива, Ишикава қоянның құлағына көмірдің қара майын жағып тері обырының үлгісін алды.

Канцерогендер: Экзогендік Эндоген дік

Экзогендік канцерогендер: • көп оралымды хошиісті көмірсутектер • (диметилбензантрацен, -бензпирен т. б. ); фенантрен, 3, 4

Оралымды аминдер (нафтиламин, бензидин); (Қуық обыр өспесін туындатады)

аминдік азоқосындылар (ортоаминоазотолуол, диметиламиноазобензол); бейорганикалық химиялық заттар (хром, қорғасын, никель, бериллий, мышьяк, кадмий т. б. ).

Экзогендік канцерогендер: Проканцерогендер Нағыз канцергендер Урацилиприт, Бетапропионлактон, Диметилкарбамилхлорид

Проканцерогендер а) бензпирен Бензпирен темекі түтінінде Өкпеде канцерогенге айналуы б) хош иісті аминдер Хош иісті аминдер Гидроксилдену және коньюгация деконъюгация карцинома бауыр бүйрек қуық в) нитрат және нитриттер карцинома Бауыр карцинома Ішек-қарын жолдары Ішек бакте рияларының әсерінен нитр заминдерге ауысуы

Эндогендік канцерогендер: • стероидтық гормондар (эстероген, эстрадиол); ● холестерин туындылары (холестадиен т. б. ); • амин қышқылдарының (триптофан, тирозин) ыдырау өнімдері; • бос радикалдар мен липидтердің асқын тотықтары; • нитроксид (N 0) және оның асқын тотығы (пероксинитрит-ONOO) т. б. жатады.

Канцерогендер жасушалардың протоонкогендерінде нүктелі мутация туындатып белсенді онкогендерге айналдырады.

Өспе дамуындағы вирустардың маңызы

1908 -1911 жылдары Раус: тауық саркомасының жасушасыз сүзіндісін сау тауықтарға енгізіп оларда осы өспе дамитынын көрсетті.

РНҚ-нан тұратын вирустардың әсерлерінен: ● тауықтарда Раус саркомасы; ● тышқандар мен тауықтардың лейкозы; ● тышқандарда емшек обыры; ● адамда Т-жасушалы лимфолейкоз (НТLV-1 - human Т-leukemia virus адамның Т-лейкемиясының вирусы).

ДНҚ-нан түратын онковирустардың әсерлерінен: ● қояндарда Шоуп папилломасы; ● тышқандардың полиомасы; ● маймылдардың көпіршікті өспесі; Бұл вирустар Папова тобына жататын вирустар делінеді.

●адамда папиллома, кандилома, Беркитт лимфомасы; ● В-гепатитінің вирусы.

Өспе туындататын вирустардың әсер ету сатылары: 1. Жасушаның ДНК молекуласымен бірігіп тектік ақпаратты өзгертуі; 2. Өзгерген тектік ақпарат бойынша онкопротеиндер мен м. РНК түзілуін арттыруы; З. Онкопротеиндер жасушаның шексіз бөлініп көбеюін арттырып, өспе жасушасына айналдыруы.

Өспе дамуындағы физикалық ыкпалдардың маңызы

Өспе туындататын ықпалдарға радийбелсенді сәулелер мен ультракүлгін сәулелер жатады.

Радий белсенді сәулелердің өспе дамуына әкелу жолдары: еркін радикалды тотығуды арттырып бос радикалдар (ОН●; О− т. б. ) жиналуынан

Надандық жаман ғой, Оқыған адам ғой. Ізденіп көріңіз, Ғылымды заман ғой. Ғылым бір кенің ғой, Ауырсаң емің ғой. Бәріне жетеді, Таусылмас көлің ғой. (Шәкәрім Құдайберді ұлы)

Жасушаның митоздық дабылды іске асыру нұсқасы ( А. В. Лихтенштейн, В. С. Шапот бойынша) 1 жасуша 2 4 3 5 МИТОЗ ЯДРО (транскрипция факторлары, геномның қайта бағдарлануы, РНК түзілуі) 1 – өсу факторы; 2 – рецептордың әсерленуі; 3 – фосфорлану тізбектері; 4 – нәруыздар түзілуі; 5 – ДНК түзілуі мен репликациясы

Жасушаның митоздық оралымының реттелу нұсқасы (А. В. Лихтенштейн, В. С. Шапот бойынша) ДНҚ түзілуі S-фазасы Репликацияның шектелу нүктесі ЯДРО МИТОЗ G 2 фазасы G 1 -фазасы ДНҚ репликацияға дайындығын бақылау ДНҚ репликациясы ның аяқталуын бақылау

Өспе өсу патогенезі 1. сау жасушаның өспе жасушасына айналуы, трансформация кезеңі; 2. өспе жасушаларының қатерлі өспелердің қасиетін қабылдап, қарқынды өсіп-өнуінен бастапқы өспе түйінінің пайда болуы, промоция кезеңі; 3. өспе өсуінің үдеуі (өршуі), прогрессия кезеңі.

Сау жасушаның өспе жасушасына айналуы: Протоонкогендердің белсенді онкогендерге айналуы Жасуша бөлінуін тежейтін супрессор гендердің жоғалуы Апоптоз дамуы бұзылуы ДНҚ молекуласының репарациясы бұзылуы

Протоонкогендер жануарлар өспелерінің ағылш. атауларының бастапқы әріптерімен белгіленеді. Мәселен, протоонкоген erb – эритробластома, ras- егеуқұйрықтардың саркомасы, abl-тышқандардың Абелсон лейкозы, myc- құстардың миелоцитоматозы, sis-маймыл саркомасы, fes мысық саркомасы, src- тауықтардың Раус саркомасы т. с. с.

1. Протоонкогендердің белсенді онкогендерге айналуы. Канцергендердің, иондағыш сәулелердің, вирустардың әсерлерінен нүктелі мутацияға ұшырауынан Бір хромосома ның бөлігі екінші хромосомаға ауысып қонуынан (транслокация) Себепкер ықпалдардың әсерінен протоонкогендердің көшірмелері тым көбейіп кетуінен (амплификация) Протоонкогенді әсерлендіретін күшейткіш (промотор) қосылып кетуінен (мәселен, вирус гені)

Онкоген әсерлену жолында хромосомалық транслокацияның маңызы bcr-abl біріккен ген тирозинкиназалық белсенділік Сүлде миелолейкоз кезіндегі Филадельфиялық хромосома

Нейробластома кезіндегі N-myc генінің амплификациясы

2. Жасуша бөлінуін тежейтін супрессор гендердің маңызы: протеин 53 (р53) ДНҚ молекуласының қайтымсыз бүліністерінде апоптоз дамуын жұмылдырады; Rb-нәруызы жасуша бөлінуінің ДНҚ түзілу фазасына енуін (G 1/ S фазаларының аралығында) тежейді; р16 және р21 нәруыздары циклин-тәуелді киназа кешенінің белсенділігін тежейді; АРС нәруызы (ағылш. Adenomatosis Poliposis Coli) ішектерде аденоматоздық полипоздар дамуын тежейді; нейрофибромин (NF-1) нәруызы нейрофиброматоз дамуын тежейді; BRCA-1 (breast cancer- емшек обыры) нәруызы емшек обыры дамуын тежейді т. б.

Тоғышектің полипозы (APC генінің делециясы) Нейрофиброматоз – (NF генінің делециясы)

Хромосомалардың делециясы Супрессор гендердің белсенділігі жоғалуы Онкогендердің өршіп кетуі Сау жасушаның өспе жасушасына айналуы Онкопротеиндер өндірілуі

3. Апоптоз дамуының бұзылыстары Апоптоз дамуын тежейтін (bcl-2) және оны сергітетін (bax) гендердің мутациясы нәтижелерінде жасушалар тіршілігін жоғалтпай, ұдайы өсіп -өне береді де, өспе жасушасына айналады.

Апоптоз

4. ДНҚ молекуласының бүлінген жерлерінің қалпына келу (репарациялық) мүмкіншіліктерінің бұзылыстары

Жасушаның қатерлі өспеге айналу және қалыпты күйінде сақталу мүмкіндіктері (S. Blümcke бойынша) проканцероген Р-onc Өспеге айнала бастауы Өспеге айналатын жасуша Р-onc Қалыпты жасушалар: протоонко гендер onc онкоген репараonc ция onc өспе Р-onc Қалыпты тін Қалыпты жасуша

Эндонуклеаза, ДНК-полимераза, лигаза ферменттерінің белсенділігі төмендеуінен, ДНҚ молекуласының бүлінген жерлерін кесіп алып жою және қалпына келтіру мүмкіншіліктері жоғалады; Азоттық негіздердің қалпына келтірілуін қадағалайтын гендердің (mismatch repair) ауытқуларынан олардың байланысу қателіктерін түзету мүмкіндіктері шектеледі.

Сонымен: протоонкогендерге айналуынан, супрессор-гендер жоғалып кетуінен, апоптоз дамуы бұзылыстарынан, ДНҚ молекуласының репарациясы бұзылыстарынан - сау жасушаның өспе жасушасына айналуы (трансформациясы) болады.

Өспе өсуінің 2 -ші промоция кезеңі Өспеге айналған жасушалар әсерленіп, қарқынды көбейетін, қатерлі өспе жасушаларына тән қасиеттері бар өскіндер (клондар) пайда болуын және бастапқы өспе түйіні қалыптасуын промоция (ағылш. promotion-қолдау, күшейту) кезеңі дейді.

Өспе жасушасының қарқынды өсіп-өнуін күшейтетін заттарды промоторлар дейді. Олар өз беттерінше сау жасушаны өспе жасушасына айналдырмай, тек пайда болған өспе жасушаларының бөлініп көбеюін арттырып, өспе түйіні қалыптасуына әкеледі. Бұл кезде иммунитет әлсіреуінің маңызы зор.

Өспе өсуінің 3 -ші прогрессия кезеңі Өспе жасушаларының үдемелі түрде қатерлі қасиеттерін күшейтуін өспе өсуінің үдеуі (прогрессиясы) дейді. Өспе түйінінің көлемі ғана ұлғайып қоймай, ол өсу дербестілігі, инвазиялық өсуі, метастаза таратуы т. с. с. жаңадан қабылдаған қасиеттерін арттыра береді.

Басында өспе жасушасына айналған бір жасушаның туындыларынан тұратын моноклондық өспе түйіні артынан бұл жасушаларда хромосомалар мен гендердің ауытқулары әр жасушада әртүрлі болуынан поликлондық түрге (әртекті жасушаларға) айналады және олардың даму сатылары көптеген бағыттарда өзгеруінен әртүрлі қатерлі қасиеттерге ие болады.

Өспе өсуі үдеуінің ең негізгі заңдылығы болып қатерлі өспелерге тән белгілерінің (атипиясы, инвазиялық өсуі, метастаза таратуы т. с. с. ) әр жасушада, бірімен бірі байланыспай, өз беттерінше әркелкі пайда болуы есептеледі.

Өспе өсуінің жергілікті зардаптары Ағза ұлпасы Қысып өсу Полипоздық өсу жыланкөз Қоршап өсу Тамырды жарып өсу компрессия өспелік (инвазия) тромбоз Бүліндіріп өсу

қатерлі өспелердің басқа ағзаларға метастаза таратуы, кахексия дамытуы организмнің көптеген жүйелік бүліністеріне әкеледі.

Назарларыңызға рахмет!

Қатерлі өспе өсу сатылары?