Кафедра: Жалпы гигиена ж не экология ә П

Кафедра: Жалпы гигиена ж не экология ә П н: Экология ж не т ра ты даму ә ә ұ қ Та ырып: қ Экология ж не т ра ты даму таби атты ор ау мен таби и ресурстарды тымды ә ұ қ ғ ғ ұ пайдалануды теориялы негізі. Экология б лімдері ң қ ө Д ріскер: б. . к. , доцент ә ғ Бегимбетова Гульшат. Алтаевна

дебиеттер: Ә 1. Кенесариев У. И. , Жакашов Н. Ж. Экология ж не халы денсаулы ы. ә қ ғ -Алматы, 2003. 2. Ишм хамедова Н. Б Экология негіздері бойынша ұ білімді алыптастыру мен дамытуды дістемесі. -Алматы, 2006 қ ң ә 3. . Т. анаев, З. . анаева Экология. -Алматы, 2008. Ә Қ Қ Қ 4. Аскарова . Б. экология ж не орша ан ортаны ор ау. –Алматы, 2009 Ұ ә қ ғ 5. Г. Б. Бейсеева Экология негіздері. Алматы, 2010 6. Оразбаев Р. С. Экология. -Астана, 2010 7. Оспанова А. К. Экология ж не т ра ты даму. -Павлодар, 2010 ә ұ қ 8. Булекбаев К. Б. Экология ж не орша ан ортаны ор ау. -Алматы, 2011 ә қ ғ 9. С. Ж. Колумбаева. , Р. М. Білдебаева. , М. . Ш ріпова Экология ж не Ә ә ә т ра ты даму о у ралы. –Алматы, 2012. ұ қ қ құ 10. Бейсенова Р. Р. Экология ж не т ра ты даму. -Алматы, 2012. ә ұ қ 11. линова М. Ш. Экология ж не т ра ты даму. -Алматы, 2012 Ә ә ұ қ 12. . Т. анаев. , С. Т. Т леуханов. , З. . анаева. Биож йелер экологиясы. – Ә Қ ү Қ Қ ү Алматы.

ЖОСПАР 1. Экология ж не т ра ты даму п ніне т сінік ә ұ қ ә ү 2. Экология ж не т ра ты даму п ніні ма саты, міндеттері, ә ұ қ ә ң қ зерттейтін м селелері ә 3. Экология ылымыны алыптасу кезе дері ж не бас а ғ ң қ ң ә қ п ндермен байланысы ә 4. Жеке особьтар экологиясы(аутэкология). Экологиялы қ факторлар туралы т сінік (абиотты , антропогендік) ү қ қ 5. Экологиялы факторларды серлері (оптимум ж не пессимум қ ң ә ә за ы, эврибионтты ж не стенобионтты т рлер, минимум ж не ң ә ү ә максимум за ы. ң 6. Популяциялар экологиясы(демэкология). Популяция ж не ә экологиялы орын туралы т сінік. Популяцияны негізгі қ ү ң асиеттері, таралуы мен рылымы. қ құ 7. ауымдасты тар экологиясы (синэкология). Биоценоз, Қ қ биогеоценоз ж не экож йелер туралы т сінік. ә ү ү

Экология ж не т ра ты даму п ніне т сінікә ұ қ ә ү Экология- (гректі ң oikos – й, т ра , мекен ж не ү ұ қ ә logos – ылым, білім)- деген с зінен ғ ө шы ан. Я ни тiршiлiк мекенi туралы ылым. Экология-организмдерді бірімен ж не ққ ғ ғ ң ә оларды орша ан ортамен арым- атынасын, тіршілік ету жа дайларын зерттейтін ылым. ң қ ғ қ қ ғ ғ «Экология » терминін ылым а ал аш немiс биологы ғ ғ ғ Эрнест Геккель 1866 жылы т жырымдап енгiзген. ұ Т ра ты даму (sustainable developmtnt) — ұ қ экологиялы м селелерді алдын алу шін адам қ ә ү ретсіз дамудан, тиімді реттелген таби ат пен о амны даму за дарына негізделген даму а ту ғ қ ғ ң ң ғ ө

Экология ж не т ра ты даму п ніні ма сатыә ұ қ ә ң қ – биосфера шегіндегі, аламды м селерді ба ылай отырып онда ы ғ қ ә қ ғ тіршілікті т ра тылы ын са тау. ң ұ қ ғ қ Міндеттері мен зерттейтін м селелері: ә 1. организмдерді бір-бірімен арым- атынастары мен ң қ қ орша ан таби и ортасы; қ ғ ғ 2. таби ат ресусрстары, оны тиімді пайдалану ж не ор ауды ғ ә қ ғ ң ылыми-теориялы негіздері; ғ қ 3. адам, о ам, таби ат арасында ы гормониялы қ ғ ғ ғ қ байланыстарды реттеу; 4. биосфера шегіндегі згеру за дылы тарыны ө ң қ ң т ра тылы ын са тауды аматамасыздандыру; ұ қ ғ қ қ 5. таби и орталарды ластануын ж не экологиялы ғ ң ә қ жа дайын ба ылау ғ қ

Экология п ніні алыптасу кезе дері: ә ң қ ң I- кезе. ң Биоэкологиялы зерттеулерді жаппай сипат алу кезе і. қ ң ң Б л XVIII ұ ая ы. Осы кезе де Б. Ламарк, Т. Мальтус, А. Декондоль, Н. А. Северцов, ғ ң Н. А. Бекетов, Ч. Дарвин, К. Мебиус, Э. Геккель, В. В. Докучаев алымдары ғ здеріні е бектерін жасып, экологиялы сипатта ы ылыми-зерттеулер ө ң ң қ ғ ғ ж ргізіп ылымыны дамуына з лестірін осты. ү ғ ң ө ү қ Ж. Б. Ламарк Э. Геккель Т. Мальтус А. Декондаль Н. А. Северцов Ч. Дарвин Э. Геккель В. В. Докучаев III кезе. Экология ылымыны рлеу кезе і. ң ғ ң ө ң Б л XXI асыр- экологияны ұ ғ ң кешенді ылым болып алыптасуы. Б л кезе де алымдар леуметтік, ғ қ ұ ң ғ ә экономикалы жа дайлар мен м селерді зерттеп отырып, экологиялы қ ғ ә қ білім мен т рбие беру ба адарламаларын д ниеж зілік даму де гейлеріне ә ғ ү ү ң дейін к теруде. ө

II кезе. ң Экология ылымыны жеке ылым ретінде алыптасу ж не даму ғ ң ғ қ ә кезе і. ң XIX ысырды басы мен XX ысырды 70 -80 жылдары. Б л кезе де ғ ң ұ ң Г. Ф. Морозов, А. Тенсли, В. Н. Сукачев, В. И. Вернадский, Ч. Элтон, Н. Ф. Реймерс алымдары экология ылымыны негізін алап, монографиялар, о у ғ ғ ң қ қ ралдарын жары а шы ара бастады. құ ққ ғ Н. Сукачев Г. Ф. Морозов Н. Ф. Реймерс Ч. Элтон В. И. Вернадский

III кезе. Экология ылымыны рлеу кезе і. ң ғ ң ө ң Б л XXI ұ асыр- экологияны кешенді ылым болып алыптасуы. ғ ң ғ қ Б л кезе де алымдар леуметтік, экономикалы ұ ң ғ ә қ жа дайлар мен м селерді зерттеп отырып, экологиялы ғ ә қ білім мен т рбие беру ба адарламаларын д ниеж зілік ә ғ ү ү даму де гейлеріне дейін к теруде. ң ө Ю. Одум Г. Ф. Морозов Н. Ф. Реймерс

Экологияның басқа ғылымдармен байланысы. эколог ия химия география геология математика әлеуметтан уфилософияинформатика астрономи яфизика медицина физиологи ягенетик а гигиен а биологи я анатомия

Экология ғылымының биоэкологиялық зертттеу бағыттарын Белгілі экологтар Ю. Одум, Н. П. Наумов, Г. А. Новиков, В. А. Радкевич бірнеше бағттарға бөледі адам экологиясы. Демэкология Синэкология геоэкология ғаламдық экология. Аутоэкология Биосфера

Аутэкология (грекше «аutos» — зім) жеке а заларды ө ғ ң тіршілігін таби и ортамен байланыстырып зерттейді. ғ Экологиялы факторлар деп- қ орша ан ортаны тiрi қ ғ ң организмдерге сер ететін сырт ы факторлары. рбір организм ә қ Ә зіні тіршілік ортасына байланысты климатты , эдафикалы ө ң қ қ (топыра ты ) ж не биотикалы (тірі организмдерді сері) қ қ ә қ ң ә болып б лінеді. Экологиялы факторлар тірі организмге тiкелей ө қ ж не жанама сер ете отырып 3 топ а б лінеді. ә ә қ ө

Абиотикалы факторларқ деп — орша ан қ ғ ортада ы тiрi емес ғ факторларды организмге серiн атаймыз. О ан сырт ы ң ә ғ қ ортаны физикалы , химиялы асиеттерi жатады. ң қ қ қ Б иотикалы факторлар қ деп-жеке организмдер арасында ы ғ ж не популяциялар арасында ы зара рекеттесудi р алуан ә ғ ө ә ң ә формаларын атайды. Олар т рiшiлiк ж не т раралы ү ә ү қ арым- атынас а б лiнедi. қ қ қ ө Антропогендiк факторлар деп- адам баласыны айнала ң орша ан орта а тигiзетiн iс- рекетiнi тiкелей немесе жанама қ ғ ғ ә ң серi. Кейiнгi жылдары адам баласыны таби атты есепсiз ә ң ғ пайдалану ызметтерiнен жердi нарсыздануы, уа шылы , қ ң құ қ ң қ зен-к лдердi тартылуы, адам баласыны денсаулы ыны ө ө ң ң ғ ң б зылуы, климатты згеру былыстары дей т суде. Б л ұ ң ө құ ү ү ұ б кiл биосфераны апатты жа дай а келiп со уда. Сонды тан ү қ ғ ғ ә ғ қ антропогендiк фактор ерекше аралып, аламды м селелерді қ ғ қ ә шешу жолында.

Минимум -а за а сер ететін факторларды ғ ғ ә ң е т менгі де гейі, рі тіршілік то тайды. ң ө ң ә қ Немiс алымы Юстус Либих 1840 жылы ғ «Минимум за ын» ашты. ң Максимум — а за а сер етуші факторларды ғ ғ ә ң е жо ар ы де гейі, одан рі тіршілік то тайды. ң ғ ғ ң ә қ 1913 жылы В. Шельфорд т зiмдiлiк шек за ын ө ң ашты. Оны Шельфордты толеранттылы за ы ң қ ң деп атайды (лат. т аудар ан tolerantia-шыдау, т зу). ғ ө Оптимум — а за а сер ететін факторларды е олайлы де гейі. ғ ғ ә ң ң қ ң Б л де гейде а за еркін сіп-к бейеді, рпа ын жал астырады. ұ ң ғ ө ө ұ ғ ғ Оптимум за ы-кез ң келген экологиялы факторларды тірі қ ң а залар а жа ымды серіні белгілі шегі бар екенін білдіреді. ғ ғ ғ ә ң Факторларды организмні тіршілігіне сер ету де гейіне арай ң ң ә ң қ 3 де гейге б леді ң ө

Эврибионтты ж не стенобионтты т рлер. ә ү Эврибионтты т рлер орша ан ортаны згерiстерiне ү қ ғ ң ө т зiмдi, рi тiршiлiкке бейiм, ө ә таралу айма ы ке ғ ң болады (грек тілінде eyros — ке ). ң Стенобионтты организмдердi орта мен факторлар а тал амы ң ғ ғ жо ары, ғ таралу айма ы шектеулi ғ (грек тілінде stenos – тар) болады.

Демэкология-(грекше «demos-халы ) –қ популяцияны ортамен ң ж не популяцияны ішкі рдістерімен тура ж не кері ә ң ү ә байланыстарын зерттейтін экологияны б лімі ң ө Н. П. Наумов популяцияларды алып жат ан к леміне арай ң қ ө қ жергiлiктi (элементарлы), экологиялы ж не географиялы қ ә қ популяциялар деп б лдi. ө Жергiлiктi популяция (элементарлы)- біртекті кішкене учаскені алып жат ан бір т рді жиынты ы. қ ү ң ғ Экологиялы популяция қ -элементарлы популяцияларды қ ң жиынты ы, я ни биоценоз а атысты т рлер арасында ы топтар. ғ ғ ғ қ ү ғ Географиялы популяция қ -экологиялы популяциялардан т рады қ ұ ж не географиялы біркелкі жа дайда тіршілік ететін ә қ ғ организмдерді тобы. ң

Популяцияларды статикалы асиеттерi ң қ қ Популяция саны дегенiмiз – белгiлi бiр территорияда ы ғ особьтарды жалпы саны. ң Популяцияны ты ызды ы ң ғ ғ белгiлi бiр к лемдегi немесе ө ке iстiктегi особьтарды саны мен биомассасыны салма ымен ң ң ң ғ лшенедi. ө Популяцияны биомассасы ң -популяцияны санымен оны ң ң биомассасы тікелей байланысты. Популяцияны жасты рылымы ң қ құ. Популяцияда жасты қ рылымды ререпродуктивті, пострепродуктивті құ деп б леді. Жасты рылым оны к бею абілетін, болаша ын ө қ құ ң ө қ ғ к рсетеді. ө Популяцияны жынысты рылымы ң қ құ. Популяция саныны суі ң ө шін оны жынысты рамы, сіресе рпа беретін аналы ү ң қ құ ә ұ қ қ организмдерді лесі те ма ызды. ң ү ө ң

Популяцияларды динамикалы асиеттері ң қ қ Туылымы -популяцияда ы лшемді уа ыт бірлішінде ғ ө қ туыл ан особьтар саны. Адамзат о амында 1 жылда 1000 адам а ғ қ ғ ғ ша ан туылым есептеледі. ққ Максимальды немесе экологиялы қ туылым -шектеулі факторларды жо , е идеала дайда туатын ң қ ң ғ дара организмдер саны. Экологиялы немесе орындал ан қ ғ туылым -жа а дараларды на тылы бар жа дайда ту аны. ң ң қ ғ ғ лімі Ө — лшемді уа ыт бірлігінде дараларды луі. ө қ ң ө Популяцияларды лімі теориялы (минималды) ж не ң ө қ ә экологиялы (орындал ан) болып ажыратылады. қ ғ Теориялы минималды лім- қ ө популяциялар шін т ра ты ү ұ қ к рсеткіш. Ол популяцияларды шектеуші серлерге ө ң ә шырама ан идеальды жа дайда дараларды луі болып ұ ғ ғ ң ө табылады. Экологиялы немесе орындал ан қ ғ лімө -ортаны на ты бір ң қ жа дайында, белгілі бір уа ытта дараларды луі. Туылым мен ғ қ ң ө лім арасында ы айырмашылы осы популяцияны саныны ө ғ қ ң ң динамикасын аны тайтын параметр. қ

Синэкология (грекше «syn» -бірге)-биотикалы бірлестікті ж не қ ә оларды тіршілік ортасымен зара атынасын, зат айналымын ң ө қ зерттейтін экология б лімі. ө Биоценоз деп- (гректі bios- мір, koinos-жалпы) таби и ң ө ғ жа дайлары бірегей жерлерде тіршілік ететін ( сімдіктер, жануарлар ғ ө ж не микроорганизмдер) жиынты ынан т рады. Биоценоз ымын ә ғ ұ ұғ ал аш рет сын ан неміс зоологы К. Мебиус (1877 ж). ылымда ғ ұ ғ Ғ биоценоз ымыны баламасы ретінде ұғ ң экож йеү терминін жиі олданады. қ Экологиялы ж йе- қ ү жалпы бір аума та тіршілік ететін ж не қ ә орша ан ортамен рекеттесуші барлы популяцияларды қ ғ ә қ ң рт рлеріні жиынты ы. Экож йе терминін а ылшын экологы ә ү ң ғ ү ғ А. Тенсли экология а енгізді (1935 ж. ). ғ Кез келген биоценоз зімен- зі дамымайды, ол таби атпен ө ө ғ бірлестікте мір с реді. Сонды тан биоценоз компоненттері олайлы ө ү қ қ тіршілік ортасы-биотоптардан т рады. ұ Биотоп дегеніміз-тірі а заларды жиынты ы тіршілік ететін орта. Н тижесінде ғ ң ғ ә биоценозбен+ биотоп бірігіп биогеоценозды райды. Биогеоценоз құ ымын 1940 ж. В. Н. Сукачев сын ан. Б ұғ ұ ғ иогеоценоз деп- биоценоз бен биотопты (экотоп) диалектикалы бірлестігін атаймыз ң қ

Биоценоз рылымы (т рлік, ке істік, экологиялы )құ ү ң қ Биоценозды т рлік рылымы ң ү құ. М ны биоценозда ы т рлерді ұ ғ ү ң рт рлілігі мен саныны массасы ай ындайды. Биоценоз – ә ү ң қ микроорганизмдер — сімдіктер – жануарлар, т. б. болуы м мкін. ө ү Биоценозды ке істік рылымы. ң ң құ Биоценозды ке істік рылымы ң ң құ негізінен сімдіктерді орналасуына немесе фитоценоз а ө ң ғ байланысты. сімдіктер ке істікте р т рлі де гейде бірігіп, Ө ң ә ү ң фитоценоздар т рінде бірнеше атар а б лінген. ү қ ғ ө Биоценозды экологиялы рылымы ң қ құ. Экологиялы рылым қ құ биоценозда ы т рлерді топтасты ы мен ке істігі ар ылы ғ ү ң ғ ң қ сипатталады. Биоценоз уа ыт пен ке істікке ж не антропогендік қ ң ә факторлар а байланысты згеріп отырады. ғ ө Кез келген биоценоз биотоппен бірігіп, одан да жо ар ы де гейдегі ғ ғ ң биологиялы ж йе биогеоценозды т зеді. Биогеоценоз ымын қ ү ү ұғ 1940 ж. В. Н. Сукачев сын ан. ұ ғ

Биоценоз немесе экож йе негізгі екі ма ызды компоненттерден ү ң т рады. ұ Автрофты организмдер (жеке зі оректенуші). ө қ Б л ұ организмдерді продуценттер деп атайды. Олар т зген органикалы ү қ заттар ал аш ы нім ғ қ ө деп атайды Гетеротрофты организмдер (бас алармен оректенуші қ қ ). Б л ұ организмдер консументтер мен редуценттер болып б лінеді. ө Консументтер — олар ндірушілер т зген органикалы заттармен ө ү қ оректенеді қ Редуценттер – ( алпына келтіруші, деструкторлар)-органикалы қ қ заттарды ыдыратушы ж не оларды бейорганикалы заттар а ә қ ғ айналдырушы. оректік тізбек деп Қ -тірі а заларды біреуімен екіншісі ғ ң оректеніп, шіншісі екіншісімен оректеніп, зын тізбек руын қ ү қ ұ құ айтамыз.

Экологиялы пирамидақ -экож йедегі продуценттер, консументтер ү ж не редуценттер арасында ы оларды массасымен(санмен) ә ғ ң рнектелген ара ытынасты атаймыз. Б л за дылы ты кезінде ө қ ұ ң қ Ч. Элтон(1927) зерттеп зіні есімімен «Элтон пирамидасы» деп те ө ң ата ан. Экологиялы пирамиданы негізгі 3 типі бар: Олар санды ғ қ ң қ пирамида, биомасса пирамидасы, энергия пирамадасы Экож йе гомеостазы. ү Экож йелерді е ма ызды асиеті-онда ы ү ң ң ң қ ғ барлы компоненттерді арасында ы заттар мен энергия алмасу қ ң ғ процесттеріні тепе-те дігі, т ра тылы ы. Экож йені зін- зі ң ң ұ қ ғ ү ң ө ө с йемелдеуге ж не здігінен реттелуге абілеттілігін гомеостаз ү ә ө қ (гр. гомео- сас, стазис-к й) деп атайды. . ұқ ү Экологиялы сукцессия- қ таби и факторларды немесе адамны ғ ң ң іс- рекетіні н тижесінде бір аума та ы биоценозды бас а ә ң ә қ ғ ң қ биоценоз а алмасуын (лат. сукцессио-жал асымен) атаймыз. Сукцессия ғ ғ процесі к птеген факторлар а байланысты (климатты ө ғ ң згеруі, таби атта ы апаттар т. б. ) за мерзімді не ыс а уа ыт ішінде ө ғ ғ ұ қ қ ж зеге асуы м мкін. Б л за дылы ты Ю. Одум зерттеген. ү ү ұ ң қ

Ба ылау с ра тары(кері байланыс) қ ұ қ 1. Экология нені зерттейді? 2. Т ра ты даму дегеніміз не? ұ қ 3. Экология медицина саласында андай қ п ндермен байланысты? ә 5. Экология ылымыны даму ба ыттары андай? ғ ң ғ қ 6. Абиотты , антропогендік факторларды қ қ ң ерекшеліктері андай? қ 7. Популяцияны андай типтері бар? ң қ 8. Экож йе гомеостазы ж не экологиялы ү ә қ сукцессия деген не? )