Індаеўрапейская сістэма зычных і яе пераўтварэнні ў раннепраславянскай

Індаеўрапейская сістэма зычных і яе пераўтварэнні ў раннепраславянскай мове

У індаеўрапейскай мове існавалі 4 групы зычных гукаў: 1. 10 санорных: глайды – v, j нескладаўтваральныя – m, n, r, l складаўтваральныя (сананты) – —, §, ©, ö 2. 1 фрыкатыўны - s

3. 15 выбухных -

3. 15 выбухных -

Першае, што знікае ў індаеўрапейскай сістэме зычных – гэта прыдыханне і лабіяльнасць: bh > b dh > d gh > g gu > g ku > k guh > gh > g g’h > g’

Прыклады *nĕbhŏs > *nĕbŏ > *nebo *dhūmŏs > *dymъ *bhūtĕð > *būtĕð > *byti

Лёс палаталiзаваных *g’ і *k’ Заднеязычныя палаталiзаваныя *g’ і *k’ паводзiлi сябе па-рознаму ў заходнiх i ўсходнiх iндаеўрапейскiх дыялектах. Па гэтай прыкмеце можна меркаваць пра першасны падзел праiндаеўрапейскай мовы. Вылучаюць два класы індаеўрапейскіх моў: мовы тыпу «кентум» і «сатэм». Гэтыя назвы – «кентум» і «сатэм» – паходзяць ад формы лічэбніка ‘сто’ ў лацiнскай i авесцiйскай мовах.

Мовы тыпу «кентум» У некаторых дыялектах, з якіх пазней развіліся мовы тыпу «кентум», *g’ і *k’ захаваліся ці пераўтварыліся ў цвёрдыя *g і *k, пазней гэтыя гукі маглі пераўтварыцца ў афрыкаты * ° і *с. Гэта – заходнiя індаеўрапейскія дыялекты: грэчаскi, лацiнскi, кельцкi, германскi + хецкi i тахарскi (усходнiя)

Мовы тыпу «сатэм» У дыялектах, з якіх пазней развіліся мовы тыпу «сатэм», *g’ і *k’ пераўтварыліся ў спірант (фрыкатыўны) *g’ > *z, *z’, *ź *k’ > *s, *s’, *ś Гэта – усходнiя індаеўрапейскія дыялекты: балцкi, славянскi, албанскi, армянскi, iнда-iранскі і інш.

Прыклады *k'©tŏm > прасл. sъto, лац. centum, запаз. з лац. працэнт *dĕk'©t > прасл. desętь, , лац. deco- *k’—d- > *ś—d-, грэч. kardia , бел. сэрца *g’høērĭs ‘дзiкi, несвойскi’ > *zvěrь *ghok’as > *koza, др.-англ. hecen ‘казляня’, перс. azak *eg’hĭ- ‘змяя’ > латыш. ezis, літ. ežys, *ezjь ‘еж’, грэч. ’exidna *g’nōtĕð > ст.-сл. знати, латыш. zināt, літ. žinoti, др.-гр. γιγνωσκω [gignōskō] 'я знаю'

Пераўтварыце індаеўрапейскія словы ў раннепраславянскія: *māthĕrs > *sălĭs > *nŏøŏs > *øŏlŭs > *g'øŏnŏs >

Выбухныя зычныя індаеўрапейскай і праславянскай моў Пры пераходзе індаеўрапейскай мовы ў раннепраславянскую выбухныя зычныя трацяць прыкметы прыдыхання і лабіяльнасці; мяккія заднеязычныя для праславянскай мовы (сатэмнай) пераўтвараюцца ў *z’ i *s’. Такім чынам, з 15 індаеўрапейскіх выбухных у праславянскай мове застаецца 6: *b, *p, *d, *t, *g, *k.

Лёс iндаеўрапейскага *s (1 – 3) Азванчаўся *s > z *mьs-titĕð, *mьs-da > *mьzda; *oøs-da > *uzda; *nos-drja > noz-drja (пар. дзірка, драць) 2) Знiкаў пры таямнiчых абставiнах (s-мобіле) лац. skortum ‘скура’ – *kora, кора – але скура, скорлупа, скорняк корма, кроме, кромешный – скромный (‘абрэзаны’) 3) Заставаўся *s *s¾n¾s > sъnъ; *sēmēn > sěmę

Лёс iндаеўрапейскага *s (4). Утварэнне *х 4) пасля * i (¹, º, ð), u (¾, ¿, ø), *r, *k пераўтваралася ў *x *moøsā > *muxa, пар. рус. москит *p¹st > *pьx-ati, др.-инд. pistas ‘мелены’ *moðs > *měxъ *pōrsÓs > *praxъ NB! Падобны пераход быў магчымы толькi для сапраўднага *s (якое не паўставала з заднеязычных): *pisati – picture (лац. picto ‘пишу’), запаз. піктаграма Працэс *s >*x скончыўся раней, чым *k’ >*s

Лёс iндаеўрапейскага *s (4). Утварэнне *х NB! Такі пераход адбываўся толькi перад галоснымi *lĕðks > *likxъ > *lixъ *p—st¹s > * pьrstъ NB! Не пераходзіла *s>*x у дзеяслоўных каранях пасля прыставак на *i, *u, *r *sēdētĕð > *sěděti; *pēr-sēdētĕð > *prě-sěděti; Але калі прыстаўкі пачалі ўспрымацца непадзельна з коранем, такія пераходы сталі магчымымі: *prº-sēd- > *pri-xěd- > *pri-šěd-

Граматычныя формы, у якіх прадстаўлены пераход *s > *х Суфіксы назоўнікаў ж.р.: *ºsā > *ixa: *v§čºsā > vьlčixa *oøsā > *uxa: *staroøsā > *staruxa Магчымы варыянты: рус. актриса – портниха Але па аналогіі *х можа з’яўляцца і ў сітуацыях, калі перад *х выступае не *i, *u, *r, *k *āsā > *axa: *dēvāsā > *devaxa Канчаткі меснага скл. мн.л. *s¿n¾s¾ > *synъxъ; *gost¹s¾ > *gostьxъ; *stÓloðs¾ > *stolěxъ; але па аналогіі *gĕnās¾ > ženaxъ Канчаткі 1 ас. сігматычнага аорыста *bh¿tĕð > *byti; *bh¿sÓm > *byxъ; *bh¿sÓmÓs > *byxomъ

Лёс iндаеўрапейскага *s (5). Утварэнне *х на пачатку слова 5.1) Пачатковае спалучэнне *sk > *хk > *х Гэта добра вiдаць пры параўнаннi з балцкiмi i германскiмi формамi: літ. skujà – *xvoja літ. skaudùs ‘причиняющий боль’ – *xoødъ ст.-iсл. skval ‘пустая похвальба’ – *xvala 5.2) *ks > * kх > *х лац. cachinare – хохотать санскр. cākhā – літ. šaka ‘сук’ 5.3) У некаторых сатэмных індаеўрапейскіх дыялектах *s > * х перад непярэднімі галоснымі *svărăs – *xvorъ; *srănăs – *xromъ, у тым ліку і ў сярэдзіне слова: *koxati – *kasati, xaxalь 5.4) Запазычанні: санскр. samant – xomotъ (з иранск.)

Сананты У індаеўрапейскай мове былі 4 сананты: —, § (плаўныя), ©, ö (носавыя) Яны маглі быць: доўгімі ці кароткімі цвёрдымі ці мяккімі

Лёс iндаеўрапейскіх плаўных санантаў —, § —’ > ðr > ĭr > ьr; —> ør > ŭr > ъr §’ > ðl > ĭl > ьl; § > øl > ŭl > ъl У санантаў 1) з’яўляўся нескладовы прыгук, які потым 2) выдзяляўся ў асобнае складовае гучанне, з якога 3) развіваўся звышкароткі галосны, пярэдні ці непярэдні. *g’— nōm > *zьrno; лац. granum, лiт. žìrnis ‘гарошына’ *gu— - ‘глытаць’ > *gъr(dlo) (лiт. gurklỹs ‘горла’) * p§nŏs > *pъlnъ (лит. pìlnas)

Спалучэнні *ьr, *ъr, *ьl, *ъl Супярэчылі тэндэнцыі да ўзыходзячай гучнасці, якая дзейнічала ў праславянскай мове: і.-е. *tъrt *tъlt *tьrt *tьlt Гукі r і l – вельмі гучныя, яны перацягнулі на сябе гучнасць галоснага. Так праз прыкл.1000 гадоў у развітай праславянскай мове з гэтых спалучэнняў зноў паўсталі плаўныя сананты. пр.сл. *t—t *t§ t *t—t *t§’t

Лёс iндаеўрапейскіх носавых санантаў ©, ö Пры пераходзе ад індаеўрапейскай фанетычнай сістэмы да праславянскай: *© ðN (мяк.) > eN (em, en, ьn) N *ö øN (цв.) > ъ *dek’©- > *desim-tь > *desę-tь > десть *k'©tŏm > sъto > съто *mötĭs ‘мышление’ > *pa-mintь > pamętь > памть

Сістэма зычных індаеўрапейскай і праславянскай мовы Пры пераходзе да раннепраславянскай мовы: Спрасцілася сістэма выбухных зычных: 15 6 У выніку развіцця *g’ і *k’ побач з *s (*s’) з’явіўся новы фрыкатыўны *z (*z’) З’явіўся новы фрыкатыўны *х Зніклі сананты Засталіся без зменаў 6 нескладовых санорных

Сістэма зычных праславянскай мовы

Фанетычная сістэма індаеўрапейскай і праславянскай мовы