I. Д ріс та ырыбыә қ :

I. Д ріс та ырыбыә қ : Кіріспе. Аналитикалы химия қ п ні. ә Сапалы талдау дістері. қ ә

Аналитикалы химия қ – затты талдау дістері, ә заттарды химиялы рамы мен оларды химиялы ң қ құ ң қ рылымын аны тау дістері ж не принциптері құ қ ә ә туралы ылым. ғ Халы шаруашылы ыны к птеген саласында қ ғ ң ө олданылатын химиялы дісті к птеген т рлері қ қ ә ң ө ү аналитикалы химия а негізделген. Сонымен атар, қ ғ қ ндірісті т рлі саласында да шикізатты ж не ө ң ү ң ә німні сапасын аны тайтын арнайы аналитикалы ө ң қ қ ба ылау ызмет орындары бар. қ қ

Талдау т рлеріү Талданатын объектілер Техникалы талдау қ Рудалар, металдар, техникалы қ шикізаттар Ауылшаруашылы талдау қ Жер ыртыстары, ты айт ыштар, қ ң қ жем- ш п, су, ауа, т. б. ө Та амды талдау ғ қ Азы — т лікқ ү Биохимиялы талдау қ ан, з р Қ ә Санитарлы – химиялы талдау қ Ауа, су, жер ыртыстары, қ ортаны ластан ан объектілері ң ғ Токсикологиялы (залалды қ заттар- улы заттарды) талдау сімдік ж не жануарлар Ө ә объектілері (оларды ң рамында ы улы заттар) құ ғ Сот – химиялы талдау қ Б ліну, адамдар м шесі (улар)ө ү Фармацевтикалы талдау қ Д рі-д рмектік шикізаттар, ә ә препараттар

Химиялы талдауды орындау шін осылысты немесе оны қ ү қ ң райтын б лшектерді ерекше к зге т сетін химиялы немесе құ ө ң ө ү қ физикалы асиеттері болуы тиіс, оны қ қ аналитикалы асиеттерқ қ деп атайды. осылысты аналитикалы асиеттері ( иын еритін Қ ң қ қ қ осылыстар т нбасыны т зілуі, газды б лінуі, зерттеліп отыр ан қ ұ ң ү ң ө ғ ерітінді т сіні згеруі, жалын т сіні згеруі ж не т. б. ) — оны ү ң ө ә ң сапасын ж не санды лесін аны тау а м мкіндік береді, ал осы ә қ ү қ ғ ү асиеттерді к рсететін реакциялар – қ ө аналитикалы реакцияларқ деп аталады. Кез келген ионны аналитикалы асиетін к рсететін ң қ қ ө химиялы реактивті қ реагент деп атайды. Реагентті серінен белгілі ң ә бір аналитикалы сигнал пайда болады. қ Аналитикалы сингал қ дегеніміз т нбаны , т сті осылыстарды ұ ң ү қ ң т зілуі, газды б лінуі, жалынды зіне т н т ске бояуы ж не т. б. ү ң ө ө ә ү ә Аналитикалы сигнал — осылыстарды қ қ ң сапалық ж не ә санды қ рамы құ туралы м лімет береді. ә

Ортаны на ты жа дайында (р. Н ж не т. б. ) ң қ ғ ә орындалатын орта реакциялар — қ топ реакциялары , ал пайдаланылатын реагенттер — топ реагенті болып табылады. Топ реагенті деп-ж йелі ү (систематикалы ) талдау барысында к рделі қ ү оспадан катиондарды бір-бірлеп ашпай, сол қ катиондарды барлы ына бірдей сер ететін ж не сол ң ғ ә ә ар ылы бірнеше катиондарды бірден ашу а қ ғ м мкіндік беретін реагентті айтады, ал осы ү реагентті атысына сері бірдей катиондарды — ң қ ә топ катиондары деп атайды.

Тек бір ион а немесе осылыс а т н аналитикалы сигнал беріп ж ретін ғ қ қ ә қ ү реакцияны зіне т н ө ә арнайы (спецификалы ) реакцияқ деп атайды. Тек шектеулі иондармен аналитикалы сигнал беріп ж ретін реакцияны ғ қ ү селективті (та дамалы немесе тал а ыш) реакция ң ғ ғ деп атайды. Егер т зілетін зат те нашар еритін болса, онда ол аны талатын ионны ү ө қ ң концентрациясы те аз болса да т нба а т седі. М ндай реакциялар ө ұ ғ ү ұ сезімтал (сезгіш) реакциялар деп аталады. Аналитикалы қ реакцияны сезгіштігің аны талатын затты қ ң е аз ң м лшерімен ө сипатталады. Егер белгілі реакциямен аны талатын затты қ ң м лшері не рлым аз болса, онда оны сезгіштігі со рлым жо ары ө ғұ ң ғұ ғ болады. Реакцияны сезгіштігі ң — реакцияны ж ру жа дайына (t, p. H, еріткішті ң ү ғ ң таби аты ж не т. б. ) байланысты, демек реакцияны сезгіштігі тек белгілі ғ ә ң жа дайда ана т ра ты шама болып табылады. ғ ғ ұ қ

Б лшекті талдау ө — аны талатын ионды арнайы (спецификалы ) қ қ реакциялармен кез келген ж йелілікте аны тау а м мкіндік ү қ ғ ү беретін діс. ә Б лшекті талдау деп ө — аны талайын деп отыр ан катионды қ ғ зерттеп отыр ан ерітіндіні бір б лігінен, ерітіндідегі бас а ғ ң ө қ катиондарды бар-жо ына арамастан, арнайы (спецификалы ) ң ғ қ қ реакцияны к мегімен аны тайтын дісті айтады. ң ө қ ә Б лшекті талдау тез орындалатын бол анды тан ж йелі талдаудан ө ғ қ ү тиімді. М нда иондары бір-бірінен кезектеп, б ліп жататын за ұ ө ұ қ операция ажет болма анды тан, керекті ионды біршама тез қ ғ қ аны тау а болады. Б лшекті талдауды ж ргізу шін арнайы қ ғ ө ү ү (спецификалы) немесе та дамалы сер ететін реагенттер керек. ң ә

Ж йелі (систематикалы )ү қ талдау. Ж йелі (систематикалы ) талдау ү қ – біршама иындау, біра та жан-жа ты, ол иондарды аналитикалы топтар а қ қ ғ б луге негізделген. ө Зерттелетін ерітіндіде к бінесе бірнеше иондар болады, олар бір-біріне ө сас реакция а атысып, бір-біріні аны тауына кедергі жасайды. ұқ ғ қ ң қ Аны талатын ионды ерітіндіден сол ион а кедергі келтіретін иондарды қ ғ ашып алып, оларды ерітіндіден аластат аннан кейін ана кірісетін талдау қ ғ жолын — ж йелі (систематикалы ) талдау ү қ деп атайды. Аналитикалы химияны т жірибелік ма саты – заттарды немесе оларды қ ң ә қ ң ң оспаларыны рамын аны тау. Сол себептен, химиялы талдау қ ң құ қ қ ойылатын ма саттарына байланысты қ қ сапалық ж не ә сандық болып екі тарау а б лінеді. ғ ө Сапалы талдауды негізгі ма саты қ ң қ – зерттелетін затты ң сапалы қ рамын аны тау, я ни затты андай б лшектерден (атом, ион, құ қ ғ ң қ ө молекуладан) т ратынды ын табу. ұ ғ Санды талдауды негізгі ма саты қ ң қ – зерттелетін затты рамында ы ң құ ғ компоненттерді массалы лесін немесе грамм м лшерін аны тау. ң қ ү ө қ

Химиялы (классикалы ) талдау дісі қ қ ә химиялы реакциялар а негізделіп қ ғ ж ргізіледі. Химиялы реакцияларды н тижесінде пайда бол ан аналитикалы ү қ ң ә ғ қ сигналды к збен шолып бай айды (т нба т зілу, ерітінді т сіні згеруі, газ б ліну ө қ ұ ү ү ң ө ө ж не т. б. ) ә Инструментальды (аспапты ) дістер: қ қ ә Физикалы дістерде қ ә – талдау химиялы реакцияларсыз ж реді, б л діс заттарды қ ү ұ ә ң физикалы асиеттеріне негізделген. Мысалы, спектрлі, рентгенструктуралы , қ қ қ масс-спектроскопия , ИК-спектроскопия ж не т. б. ә Физика-химиялы дістерде қ ә талдау химиялы немесе электрохимиялы қ қ реакцияларды к мегімен ж реді, б л реакцияларды н тижесінде ж йені ң ө ү ұ ң ә ү ң физикалы асиеттері згереді. Осы згерістерді р т рлі аспаптарды к мегімен қ қ ө ө ә ү ң ө аны тайды. Физика-химиялы дістерге потенциометрия, кондуктометрия, қ қ ә фотометрия, амперметрия, полярография, хроматография, кулонометрия ж не т. б. ә дістер жатады. ә Биологиялы дістер қ ә лі к п олданылмайды, біра б л дістер д рі-д рмектерді, ә ө қ қ ұ ә ә ә д рі-д рмек шикізаттарын талдау шін, атап айт анда, д рі-д рмекті р т рлі ә ә ү қ ә ә ң ә ү препараттарыны биологиялы активтілігін аны тау шін олданылады. ң қ қ ү қ

“ р а ”Құ ғ қ т рінде талдауды атты заттармен ж ргізеді. ү қ ү Ол к бінесе тек ал аш ы м лімет алу а ана ө ғ қ ә ғ ғ олданылады. Б л т сілді екі т рі бар: біріншісі – қ ұ ә ң ү пиротехникалы қ жолмен зерттеу. Б л кезде ұ зерттелетін затты жанар ы отында ыздырады. О ан от ғ қ ғ жалыныны т ссіз б лігіні боялуы жатады. Мысалы, ң ү ө ң натрий т здары жалынны т ссіз б лігін сары т ске, ұ ң ү ө ү барий т здары – жасыл т ске, калий т здары – сия-к к ұ ү ұ ө т ске бояйды. ү Екінші т рі – ү нта тау дісіұ қ ә. Б л дісті 1898 ж. Ф. М. ұ ә Флавинский сын ан. Зерттелетін затты аны таушы ұ ғ қ реагентпен бірге келіге салып нта тайды. Реакция ұ қ н тижесінде т сті осылыс береді, соны т сіне ә ү қ ң ү байланысты орытынды жасайды. қ Ф. М. Флавинский (1848 — 1917)

Микрокристаллоскопиялы реакцияны орындау. қ Микрокристаллоскопиялы дісте микроскоп қ ә олданылады. Зерттелетін затты бір тамшысын қ ң микроскопты шыны тілігіне тамызып, стіне бір ң ү тамшы аны таушы реагент осады. Т зілген қ қ ү кристалдарды кескінін микроскоппен ба ылайды. ң қ Реакцияны пробиркада орындау. р а , таза Құ ғ қ пробирка а капиллярлы пипеткамен 2 -3 тамшы ғ зерттелетін ерітінді алып, о ан пробирканы ғ ң абыр асына тигізбей 2 -3 тамшы аны таушы реагент қ ғ қ осамыз. Реакцияны сырт ы серін ба ылаймыз. қ ң қ ә қ

Тамшылы реакцияны орындау. қ Тамшылы дісті 1920 ж. Н. А. қ ә Тананаев сын ан. Б л діс зерттелетін ұ ғ ұ ә затты ң е аз м лшерінең ө арнал ан, оны ғ ж ргізу шін сезгіштігі жо ары ү ү ғ реагенттер олданылады. Зерттелетін қ ерітіндіні бір тамшысын с згіш ң ү а аз а (фильтр) тамызып, оны стіне қ ғ ғ ң ү аны таушы реагент осады, пайда қ қ бол ан згерісті (т сіні згеруі ж не ғ ө ү ң ө ә т. б. ) жай к збен шолып бай айды. ө қ Н. А. Тананаев (1904 — 1993)

Зерттелетін затты массасына, ерітіндіні к леміне ж не аналитикалы ң ң ө ә қ реакцияларды ж ргізу техникасына байланысты сапалы талдау дістері ү қ ә былай б лінеді (2 -кесте): ө Сапалы талдау дістерін жіктеу қ ә 2 — кесте Ескі атауы Жа а атауы ң Зерттелетін затты ң м лшері ө г мл Макроталдау Грамм- діс ә > 0, 5 г >10 мл Полумикроталдау Сантиграмм- діс ә 0, 05 -0, 5 г 1 -10 мл Микроталдау Миллиграмм- діс ә 0, 001 -0, 01 г 0, 01 -1 мл Ультрамикроталдау Микрограмм- діс ә <1 мг n мкл