Эволюция ілімінің шығуы және дамуы Эволюциянизмнің алғышарттары

Эволюция ілімінің шығуы және дамуы Эволюциянизмнің алғышарттары

Эволюциялық ілімнің бастапқы қалыптасу кезеңі ертедегі грек философтары Аристотель, Гераклит, Демокрит, Лукреций, Эмпедокл, т. б. еңбектерімен тығыз байланысты. Олар табиғаттың өзгеріп отыратындығын, организмдердің тарихи дамуы туралы жазды. Қайта өркендеу дәуірінде (15 – 16 ғасыр) жаратылыстану ғылымының дамуына байланысты түрлі тұжырымдар қалыптасты. Мысалы, креационистік тұжырым – тіршілікті жаратушы құдіретті күш бар деп есептесе, трансфоризмдік тұжырым – тірі организмдердің өзгеретіндігін мойындағанымен, олардың тарихи дамуын дұрыс түсіндіре алмады. Мұндай көзқарасты жақтаушылар: Д. Дидро, И. В. Гете, Р. Гук, Ж. Бюффон, Эразм Дарвин, Ж. Сент-Илер, т. б. болды.

Популяциялардың Эволюциялық қайта құрылымы жаңа түрдің пайда болуына бастама береді (қ. Түр түзілу). Эволюцияның себебін, қозғаушы күшін, механизмін және қарқыны мен оның жалпы заңдылықтарын Эволюциялық биология зерттейді (қ. Эволюциялық ілім). Кейде Эволюция ұғымына балама ретінде филогенез термині қолданылады.

Тірі табиғат жайлы аса құнды деректер б. з. д. IV ғасырда жазылған грек ойшылы Аристотельдің еңбектерінде сақталған. Ол жануарлар қарапайымдарынан күрделілеріне дейін ретімен орналастырып жіктеу жасаған. Жануарлардың ұрықтық дамуын зерттей отырып, дамудың алғашқы сатыларындағы көптеген ұқсастықтарды байқап, олардың шығу тегі бір болуы мүмкін деген ойға келген. Орта ғасырларда Еуропада христиан дінінің дамуына байланысты тірі табиғаттың өзгермейтіндігін және әуел бастан мақсатқа сәйкестілікті қуаттайтын метафизикалық көзқарас – креационизм бағыты қалыптасты.

Линней өсімдіктерді жүйелеуде гүлдеріндегі аталықтары мен аналықтарының ерекшеліктеріне, ал жануарларды жүйелеуде тыныс алу және қанайналым мүшелерінің ұқсастығын ескерді. Линней адамды жануарлар дүниесінің өкілі ретінде сүтқоректілер класына, адамтәрізді маймылдармен қатар приматтар отрядына жатқызды. Линней бірінші болып түрдің ақиқат бар екендігіне мән беріп, оны тірі табиғаттың элементарлық бірлігі деп таныды. Ол өз заманына сай органикалық дүние жіктеуін құрастырып, оған сол кездегі белгілі барлық жануарлар мен өсімдіктерді енгізді. Линнейдің еңбектері тірі организмдерді әрі қарай зерттеу және жіктеу үшін маңызы зор, құнды бастама, эволюционизм алғышарттарының бірі деп бағаланады.

Ламарк бүкіл жануарлар дүниесін омыртқасыздар және омыртқалылар деп екі топқа бөлді Жануарлар дүниесі Омыртқалылар омыртқасыздар

Сонымен қатар Ламарк: “Жоғары сатыдағы жануарлардың кейбір мүшелері жақсы жұмыс істеп, жаттыға келе дамып жетіледі, ал басқалары жаттықпайды да, керісінше біртіндеп жойылады. Қажетті бағытқа толық сәйкестелген белгілер міндетті түрде ұрпақтарына беріледі”, деді. Бұған Ламарк бірнеше мысал келтірді. “Тіссіз сүтқоректілердің (киттер, құмырсқажегіштер) тістерінің жойылып кетуі олардың ататектерінің қорек заттарын шайнамай жұтуы салдарынан болса, жер астында тіршілік ететіндерге көздері қажетсіз мүше ретінде жойылған. Шөбі жоқ, құрғақ далалы жерлерді мекендейтін жираф үнемі мойнын созып, ағаш жапырақтарын үзіп жеп қоректенеді. Осылай биіктегі жапырақтарға ұмтылып дағдыланғандықтан, біртіндеп олардың алдыңғы аяқтары мен мойны ұзарған”, деді.

Қорыта айтқанда, Ламарк – биология тарихында алғашқы болып эволюциялық теорияны құрастырған ғалым. Ол “түр тұрақты” деген пікірді жоққа шығарып, “түрлер өзгереді” деген көзқарасты – трансформизмді қуаттады. Ламарк жіктеудің табиғи жүйесінің негізін қалап, бірінші болып эволюцияның қозғаушы күштері туралы мәселе көтерді. “Тірі организмдердің тарихи даму барысында уақыт және сыртқы орта жағдайлары шешуші рөл атқарады”, - деп орынды көрсете алмады. Оны түсіндіруге: “Әрбір организмде жоғары сатыға көтерілуге іштей ұмтылыс болады” деген қате пікірде болды. Сонымен қатар өсімдіктердің сыртқы ортаға бейімделу себебін мақсатқа сәйкес өзгергіштікпен байланыстырса, жануарларда мүшелерінің жаттығуы немесе жаттықпауына байланысты деп есептеді.

Жануарлардың бөлгіштік жүйесінің эволюциясы