Эвалюцыя сістэмы праславянскай мовы (раннепраславянская познепраславянская) сярэдзіна

Эвалюцыя сістэмы праславянскай мовы (раннепраславянская  познепраславянская) сярэдзіна 1 тысячагоддзя да н.э. – IX век н.э.

У раннепраславянскай мове: Знікаюць 3 дыферэнцыяльныя прыкметы зычных: прыдыхальнысць, лабіялізацыя, мягкасць заднеязычных. фанемы адрозніваюцца меншай колькасцю дыферэнцыяльных прыкмет 1 прыкмета мусіць адрозніваць большую котлькасць фанем прыкметы становяцца больш функцыянальна нагружаныя Знікаюць сананты, глайды вельмі дакладна размяжоўваюцца галосныя і зычныя

У раннепраславянскай мове: Узрастае роля склада як фанетычнай адзінкі  фанемы больш моцна аб’ядноўваюцца ў межах склада, склад набывае больш дакладную структуру (кансалідацыя склада)  абмяжоўваецца самастойнасць і спалучальнасць фанем (гэты працэс не дайшоў да канца)

2 галоўныя праяўленні кансалідацыі склада: Тэндэнцыя да пабудовы склада паводле ўзыходзячай гучнасці Тэндэнцыя да гармоніі склада абедзве тэндэнцыі дзейнічалі адначасова, паралельна і ўплывалі адна на другую

Тэндэнцыя да пабудовы склада паводле ўзыходзячай гучнасці

Склад імкнецца ўтварацца паводле прынцыпу – кожны наступны гук больш гучны, чым папярэдні Ступень гучнасці: *z, *s, *x *p, *t, *k, *b, *d, *g *v, *j, *m, *n, *r, *l галосныя

Адрозненні шумных глухі – звонкі (з пункту гл. ступені гучнасцці )не былі вельмі істотнымі: пачаткова ў складзе глухі і звонкі зычны не маглі выступаць побач : *mьstiti – *mьzda найбольш гучны элемент – галосны гук  склад абавязкова павінен заканчвацца галосным  знікаюць зычныя напрыканцы склада  «Закон адкрытага склада» *skvrь-na 1235-45

Закон адкрытага склада Закон адкрытага склада – гэта вынік тэндэнцыі да ўзыходзячай гучнасці (ТУГ). Адкрыты ў ХІХ ст., тэндэнцыя да ўзыходзячай гучнасці - толькі ў ХХ.

Праявы закону адкрытага склада: 1. Cтрата канчатковага зычнага ў слове: *sūnŭs → *synъ *v§’kŏs > *vьlkŭs > *vьlkъ *slŏvĕs > *slovo *rĕčĕt > reče *kāmŏn > *kamō > *kamū > *kamy *bĕrŏns > bery *sēmēn > sěmę

Праявы закону адкрытага склада: 2. Змена прыназоўнікаў/прыставак на зычны. 2.1. Пераход *n ад прыназоўніка/прыстаўкі да кораня назоўніка ці займенніка: *vъn, *kъn, *sъn *vъn jego → *vъ n’ego *kъn jemu → *kъ n’emu *sъn jimъ → *sъ nimъ *vъn ědra → *vъ nědra *vъn uxo → *vъnušiti *vъn otrь → *vъnotrь пар. утроба – нутро, еда – снедь, искать – снискать, ухо – внушить.

Праявы закону адкрытага склада: 2.2. Калі прыстаўка заканчваліся на *b, а корань пачынаўся з *v, спалучэнне *bv спрашчалася, выпадала *v. *ŏb-vlādātĕð → *obladati *ŏb-vlādt¹s → * oblastь *ŏb-vlākŏs → * oblako *ŏb-v¹ tĕð → *obiti 2.3. Прыназоўнікі на *z захоўваюцца нават перад зычнымі (з фрыкатыўнымі *z асімілюецца). *jьz-brātĕð → *izbrati *jьz-sŏøxº tĕð → *izssušiti → *isušiti

Праявы закону адкрытага склада: 3. З’яўленне прыстаўных зычных у пачатку слова перад галоснымі (v, j): *emu → *jemu; *ajьce → *jaіce нем. Apfel, англ. apple, рус. яблоко (*jab§ko) руск. он, бел. ён, укр. він ě1 > ja > a а > ja > a j + ь > jь > i > и e > > je > d v + o, a, ъ, y *uk- *uk-itĕð → *učiti; *pri-vyk-notĕð → privyknoti *ēdtĕð → *jasti; *ēdstva → *jastva *za-utrak; *ob-ēdъ; *sъ-n-ēd-anьjĕ вожык – ёжик *h- *h-us-enica; бел. гэты – рус. этот, бел. гарэх – рус. орех але: вакно – окно – не прасл.пратэзы (Бернштэйн)

Праявы закону адкрытага склада: 4. Адбываюцца змены ў групах зычных, калі гэтыя спалучэнні не адпавядаюць тэндэнцыі да ўзыходзячай гучнасці Варыянты зменаў: а) асіміляцыя б) дысіміляцыя в) спрашчэнні

Змены ў групах зычных: 4.1. Аднолькавая гучнасць гемiнаты – падвойныя зычныя – спрашчэнне (стары спосаб) ці дысiмiляцыя (новы спосаб) 4.1.1 фрыкатыўныя (*byti) *es-si > *esi (пар. *es-tъ, da-si) 4.1.2. змычныя (аднолькавыя ці належаць да 1 групы) *atta (пар. грэч.) > *ot-ьсь *met-ti > mes-ti

Змены ў групах зычных: *tt > *st *pletti → *plesti (*pletetъ) *dt > *tt > *st *vedti → * vesti (*vedetъ) *bt > *pt > *st *grebti → grep-ti > *gresti (*grebetъ) pətr-ъj ‘бацькаў’ > ptrъj > stryjь Але! *pt, kt > *t: *nekto-pyrь > *netopyrь (noktь ‘ноч’, pyritь ‘лятаць’ – пар. парить) *pek-ti – *pok-tъ > *potъ (e//o)

Змены ў групах зычных: 4.2. Зыходзячая гучнасць (спрашчэнне) *ăps- > *os-ina, *ăksĭs > *osь 4.3. Узыходзячая гучнасць (спрашчэнне – зза цяжкасці артыкуляцыі) *dad-mъ > damъ пар.: обернуть, вянуть – увядать *tm > m *věrt-men → * vrě-mę *dm > m *¿d-men→ *vy-mę *pn > n *sъpnъ → *sъnъ *bn > n *sъgybnetъ → *dn > n *stydnetъ → *bv > b *obviti →

Змены ў групах зычных: 4.4. Паміж фрыкатыўнымі і санорнымі мог узнікаць выбухны зычны *sr > str *srăøja → *struja *zr > ztr 14 124 4.5. Дыерэза *skn > sn *plesk-notĕð → *plesnoti *ne jesmь → * neesmь → * nesmь *ne jestь → * neestь → * nestь → * netь

Змены ў групах зычных: спалучэнні *tl, *dl змены ў гэтых спалучэннях адбыліся даволі позна  розныя вынікі ў розных славянскіх мовах паўднёвасл. + усходнесл. заходнесл. (+славенская мова) *tl > *l *pletlъ →* plelъ *dl > *l *vedlъ →* velъ *tl, *dl захаваліся

Пераўтварыце раннепраславянскія словы ў познепраславянскія, знайдзіце адпаведныя формы ў сучаснай мове: *metla > *vedla > *propadlъ > *propadtь > *ukradlъ > *ukradti > *bredti > *obvitati >