Dom w rosyjskiej kulturze ludowej 3 19 2018 Eliza Małek

Dom w rosyjskiej kulturze ludowej 3/19/2018 Eliza Małek 1

n Wszystkie obiekty kultury materialnej stworzone przez człowieka posiadają poza pragmatycznym, utylitarnym znaczeniem również znaczenie symboliczne, znakowe. Dom zajmuje w tym szeregu miejsce szczególne. 3/19/2018 Eliza Małek 2

Dom/świat (kosmos) „Społeczności archaiczne i tradycyjne otaczający je świat postrzegają jako mikrokosmos. Poza granicami ich świata wyznaczającymi jego odrębność rozciągają się obszary tego, co nieznane i pozbawione formy. Po jednej stronie istnieje przestrzeń kosmiczna – zamieszkana i zorganizowana, po drugiej zaś, poza granicami tej oswojonej przestrzeni, rozciąga się nieznana i przerażająca kraina demonów, upiorów, umarłych obcych; jednym słowem chaos, śmierć, noc. Ten obraz zamieszkanego mikrokosmosu, otoczonego pustkowiem utożsamianym z chaosem bądź z krainą umarłych, przetrwał nawet w wysoko rozwiniętych cywilizacjach. ” (M. Eliade, Obrazy i symbole. ) 3/19/2018 Eliza Małek 3

Obrzędy poprzedzające budowę domu n n n Oswajając świat zewnętrzny, członkowie społeczeństw tradycyjnych nie myśleli (jak ludzie współcześni) o ujarzmianiu przyrody, lecz o współpracy z nią. Nie walczyli z przyrodą, lecz starali się nawiązać z nią dialog. „W tym „partnerstwie”, poczuciu nierozerwalnej więzi, dążeniu do działania nie wbrew, lecz w zgodzie z przyrodą widziano rękojmię sukcesu we wszelkiej sferze działalności” (Bajburin 1998, s. 110). Wybór materiału budowlanego (zakaz używania drewna z drzew rosnących na mogiłach, ruinach cerkwi, rozstajach, uschniętych, takich, które podczas ścinania upadły wierzchołkiem na północ lub zachód, posiadających jakieś nietypowe kształty; drzew bardzo młodych i bardzo starych bądź zasadzonych przez człowieka). Złamanie zakazu groziło sprowadzeniem nieszczęścia na domowników. 3/19/2018 Eliza Małek 4

Zakazy i nakazy towarzyszące wyborowi miejsca Obowiązywał zakaz budowania w miejscu, gdzie kiedyś była droga, łaźnia, gdzie znaleziono ludzkie szczątki lub gdzie ktoś zranił się jakimś ostrym narzędziem. Nie wolno było budować domu na miejscu starego, jeśli spłonął w wyniku uderzenia pioruna, jeśli został opuszczony z powodu choroby lub powodzi itd. Za szczęśliwe uważano miejsca, na których lubiło się kłaść bydło rogate. 3/19/2018 Eliza Małek 5

Ofiara zakładzinowa n Budowę rozpoczynano od złożenia ofiary, „która miała powiązać istniejący porządek kosmiczny z zamierzonym uporządkowaniem przestrzeni. Początkowo na ofiarę składano człowieka, później zwierzę (zwykle był to koń, kogut lub kura), na końcu – przedmioty (sierść, zboże, pieniądze itp. ). Ofiara taka miała zapewnić pomyślność nowemu domowi i jego mieszkańcom oraz wprowadzić ten dom w porządek kosmosu. Pełniła ponadto funkcję apotropaiczną. ” 3/19/2018 Eliza Małek 6

Zrębowa (wieńcowa) konstrukcja ścian n Dominowała wieńcowa, czyli zrębowa konstrukcja ścian: powstawała ona z poziomych bierwion (w różnym stopniu obrobionych), które układano jedno na drugim „na zrąb”, czyli węgieł. Zrąb składał się 10 -14 wieńców (dane z XIX w. ) Nie używano gwoździ. 3/19/2018 Eliza Małek 7

Obróbka drewna n Drewna nie należy obciosywać, tylko zdejmować z niego skórę, zachowując warstwę podkorową (оболонь), która chroni bierwiono przed gniciem. Z czasem odpadnie ona pod wpływem wiatru i opadów, a bale uzyskają naturalną gładkość. 3/19/2018 Eliza Małek 8

Miary http: //masterclub. org/? m=68 Sążeń Piędź Łokieć n 3/19/2018 Eliza Małek Miary - związane z proporcjami ludzkiego ciała, a nie abstrakcyjny metr czy centymetr. 9

n Wyznaczenie kątów prostych kwadratowej izby, stanowiącej podstawę każdej niemal budowli (moduł), sprawdzano przy pomocy przekątnej. Dzięki temu stosunek boku kwadratu do jego przekątnej stał się podstawą ustalania proporcji planowanej budowli. Przekątna mogła się stać bokiem nowego kwadratu opisanego na mniejszym, co pozwalało bez dodatkowych wyliczeń wyznaczyć powierzchnię 2 -krotnie większą od podstawowego modułu. 3/19/2018 Eliza Małek 10

n Plan domu (cerkwi) tworzono od razu na placu budowy przy pomocy wyskalowanego sznura (мерного шнура) i układanie dolnego zrębu (wieńca). 3/19/2018 Eliza Małek 11

Obrzęd ułożenia pierwszych belek „Z ofiarą połączony był obrzęd ułożenia pierwszych belek, tzw. pierwszego wieńca. Była to czynność rytualna, w czasie jej wykonywania budowniczowie mogli sprowadzić na przyszłych mieszkańców domu zarówno szczęście, jak i nieszczęście. Akt ten był też aktem wprowadzenia nowego elementu do otaczającego świata. Wieniec dzielił przestrzeń na domową i niedomową, wewnętrzną i zewnętrzną, przy czym owa przestrzeń wewnętrzna, domowa była bezpieczna i „uczłowieczona”. (M. Mazurkiewicz, rec. Bajburina) 3/19/2018 Eliza Małek 12

n n W tradycyjnych (archaicznych) kulturach kowalom, garncarzom, budowniczym i in. „przypisywano szczególne właściwości, cechy oraz wiedzę, co było podstawą ich wyodrębnienia z reszty społeczeństwa” (Bajburin 1998, 109). Fakt, iż z drewna, gliny czy metalu tworzyli nowe rzeczy, stawiał ich w jednym rzędzie z Demiurgiem, Stwórcą. Położenie kamienia węgielnego i pierwszego wieńca symbolizowało stwarzanie świata, opanowywanie chaosu. 4 ściany i 4 kąty domu są odpowiednikami 4 stron świata. Liczba 4 w kosmologii tradycyjnej oznacza świat. 3/19/2018 Eliza Małek 13

Dom jednoprzestrzenny (izba) n Zachodnia Syberia n n n 3/19/2018 Eliza Małek najstarszy typ domu o konstrukcji zrębowej zbudowany na planie prostokąta typowe wymiary: 3 x 4 lub 4 x 5 m tu z przybudówką wzdłuż tylnej ściany 2 okna na ścianie frontowej dach dwuspadowy 14

n n 3/19/2018 Eliza Małek przybudówka pełniąca funkcję sieni wejście do domu poprzez sień drabina, po której wchodzono na strych NB. W jednym pomieszczeniu zamieszkiwała wielopokoleniowa rodzina, psy, a zimą również bydło i zwierzęta domowe. Można sobie wyobrazić, jakie zapachy panowały w takich izbach!!! (historia świata to również historia zapachów) 15

Plan chaty i zagrody n n n 3/19/2018 Eliza Małek 1 - izba; 2 – komora; 3 – sień; 4 – podwórko; 5 – brama 6 – ganek 16

Chata dwuizbowa (пятистенок), XIX w. (Kiżi) 3/19/2018 Eliza Małek 17

wieś Zołotoruczje http: //kuut. narod. ru/1/O 2. jpg 3/19/2018 Eliza Małek 18

Chata z gankiem i świetlicą na piętrze http: //kuut. narod. ru/1/O 2. jpg 3/19/2018 Eliza Małek 19

Dom rodziców S. Jesienina 3/19/2018 Eliza Małek 20

Kuźnia ze wsi Spas-Piskowiec (skansen Witosławicy k. Nowogrodu Wielkiego W dużych wsiach mogło ich być 23, w małych – jedna. n Ze względów bezpieczeństwa pożarowego budowano je najczęściej na skraju wsi, w polu bądź w pobliżu źródła wody. Ale dbano o to, aby do kuźni można było swobodnie dojechać, żeby okuć konie czy naprawić wóz. n 3/19/2018 Eliza Małek http: //www. novgorod. ru/read/infor mation/cultutre/woodenarchitecture/vitoslavlici/. 9 Sie 2009 21

Różnice regionalne Na północy Rosji domy były z reguły większe (3 - nawet 4 izbowe), piętrowe, połączone z sienią, szopą i spiżarnią w jedną całość, aby do jego zagrody-twierdzy nie miał dostępu dziki zwierz i zły człowiek. n Nadwołżańskie chaty są zazwyczaj niewielkie, obłożone tarcicą, czasem malowane na biało lub niebiesko. Wyróżniającą cechą tych chat był rzeźbione obramowania okiem, kurek na dachu. n W miejscach, gdzie zdarzały się powodzie, spichrze zbożowe, łaźnie i inne budynki stawiano na grubych dębowych palach, aby woda nie zniszczyła zapasów żywności. n Niewielka chata (o powierzchni 20 -25 m 2) musiała pomieścić całą rodzinę (zwykle 7 -8 osób). Wymagało to od wszystkich przestrzegania reguł. Każdy znał swoje miejsce i starał się nie łamać ustalonego porządku. 3/19/2018 Eliza Małek 22

n. W powieści Lwa Tołstoja Zmartwychwstanie chatka staruszki Matriony, którą odwiedza ziemianin Niechludow, ma powierzchnię 6 arszynów, czyli ok. 3 m 2. n. Takie same rozmiary ma „czarna, śmierdząca” izdebka wielodzietnego chłopa Czurisa (z opowiadania tegoż autora pt. Poranek ziemianina), któremu pan proponuje przeniesienie do pomieszczenia o powierzchni 10 arszynów. n W 6 -arszynowej izdebce Dawidka Białego z tegoż opowiadania z trudem mieścił się piec z połamanymi przewodami kominowymi, krosna i poczerniały stół z popękanym blatem. 3/19/2018 Eliza Małek 23

Izba (z piecem) i świetlica (nie ogrzewana) z oddzielnym wejściem z sieni 3/19/2018 Eliza Małek 24

Otwory drzwiowe i okienne: opozycja wewnętrzny/zewnętrzny, widzialny/niewidzialny Symboliczne znaczenie okien i drzwi wiązało się z tym, że dzięki nim można było przekroczyć granicę oddzielającą przestrzeń domową (wewnętrzną) od zewnętrznej, okno pozwalało ponadto zajrzeć do świata niewidzialnego. NB. Chaty dawnych Słowian nie miały okien, w średniowieczu zaczęto wycinać w ścianach domów małe otwory, zakrywane na noc małymi deseczkami, pęcherzami ryb, natłuszczonym papierem itp. Szyby w oknach bogatych domostw pojawiły się dopiero pod koniec XVI w. , na wsiach znacznie, znacznie później. 3/19/2018 Eliza Małek 25

Symbolika drzwi (wrót) Drzwi są miejscem wielu obrzędów (głównie ochronnych). Pamięć o symbolicznej funkcji drzwi zachowała się m. in. w obrzędzie weselnym (przenoszenie panny młodej przez próg ), w obrzędach towarzyszącym rodzeniu (otwarcie drzwi miało ułatwić poród). Por. też zwyczaj spotykania gości w drzwiach oraz formułę zaklęć: «пойду из избы дверями, из двора воротами» ). 3/19/2018 Eliza Małek 26

Próg n n W czasach pogańskich pod progiem chowano prochy zmarłych przodków, toteż z czasem próg zaczęto utożsamiać z miejscem pobytu duchów przodków (rodu). Uważano, że w tym miejscu duchy strzegą domowej przestrzeni. W obrzędzie weselnym panna młoda przy wejściu do domu stukała obcasem o próg i prosiła o pozwolenie na wejście do domu. Za zły znak uważano potknięcie się na progu, przekraczanie progu lewą nogą itd. Do dzisiaj zachował się zakaz rozmawiania w progu domu, witania się przez próg itp. 3/19/2018 Eliza Małek 27

Wyposażenie domów (prostota i funkcjonalność) n n n Wnętrze izby charakteryzowało się prostotą i funkcjonalnością. Główne miejsce w izbie zajmował piec, usytuowany przy drzwiach (z prawej lub lewej strony od wejścia). Tylko na południu i w centralnej Rosji piec znajdował się w kącie przeciwległym w stosunku do drzwi. Stół zawsze ustawiano w kącie po przekątnej od pieca. Nad stołem wieszano ikony. Wzdłuż ścian znajdowały się wmontowane w ścianę ławki, nad nimi takież półki. Pomiędzy piecem а boczną ścianą izby pod sufitem montowano drewnianą półkę do spania. n 3/19/2018 Eliza Małek 28

3/19/2018 Eliza Małek 29

Sień domu chłopskiego z północnej Rosji (XIX w. ) 3/19/2018 Eliza Małek 30

Oświetlenie (łuczywo – kaganki oliwne - świece – lampa naftowa) n n Współczesny człowiek przywykły do rzęsiście oświetlonych domów mieszkalnych i pomieszczeń użyteczności publicznej czułby się zapewne nieswojo w dawnych domach. W izbach pospólstwa bowiem nawet w ciągu dnia panował głęboki półmrok, rozświetlany jedynie promieniami słońca przedostającymi się przez szpary, otwory drzwiowe, a z czasem przez niewielkie okienka lub blask płonących szczap paleniska (pieca). Później pojawiły się kaganki, w bogatszych domach świece, a dopiero pod koniec XIX w. lampy naftowe. 3/19/2018 Eliza Małek 31

Łuczywo 3/19/2018 Eliza Małek 32

Sień w domu rodziców Jesienina 3/19/2018 Eliza Małek 33

Izba paradna (biała) (горница) domu rodziców Jesienina 3/19/2018 Eliza Małek 34

S. Jesienin (1895 -1925) Изба крестьянская. Хомутный запах дёгтя, Божница старая, Лампады кроткий свет. . [Chłopska izba. Chomątowy zapach dziegciu, Stary ołtarzyk, Łagodne światło lampki. ] 3/19/2018 Eliza Małek Jesienin Siergiej (Есенин Сергей Александрович, 1895 -1925), poeta. Syn chłopa z guberni riazańskiej. 35

Sacrum i profanum ( «Новую избу всегда освящают» ) Poczesny (święty) kąt izby (Kiżi, XIX w. ) 3/19/2018 n Eliza Małek Wołogda (k. XX w. ) 36

XX w. 3/19/2018 Eliza Małek 37

Piec n n Печь в дому – то же, что алтарь в церкви: в ней хлеб печётся. / Piec w domu to jak ołtarz w cerkwi: w nim się chleb piecze. Печка греет, печка кормит, печка лечит / 3/19/2018 Eliza Małek 38

nvisualrian. ru/. . . /Preview. WM/1772/51/177251. jpg 3/19/2018 Eliza Małek 39

n n n Funkcje rosyjskiego pieca: służy do ogrzewania izby, przygotowania jedzenia, suszenia grzybów, jagód, mokrej odzieży, spania, mycia się, leczenia. Koło pieca siadywał pieśniarz śpiewający byliny lub bajarz opowiadający bajki. Starano się, aby piec był duży i ładny, jak narzeczona. W niektórych regionach Rosji panna młoda przed odjazdem do ślubu podchodziła do pieca i sprawdzała, czy jest ciepły, czy zimny, próbując w ten sposób odgadnąć, jaka będzie teściowa (dobra czy zła). Pod koniec wesela sprawdzano umiejętności gospodarskie panny młodej. Jedną z prób było pieczenie przez nią blinów. Женщины, помещая хлеб в печь, обращались к ней с такими словами: «Матушка-печка, укрась своих детушек» или «Печкаматка, пеки, не сожги, моих детушек накорми» . (Славянские древности…, с. 39 -40). 3/19/2018 Eliza Małek 40

Przetłumacz !!!! Piec w bajkach 3/19/2018 Eliza Małek 41

Масленица. Прощеный день в крестьянской семье. Гравюра исполнена К. Крыжановским по рисунку Н. И Соколова). historydoc. edu. ru/catalog. asp? ob_no=14038. . 3/19/2018 Eliza Małek 42

В. Е. Грушин, Русская печь Курная печь совсем не давала угара; она настолько хорошо просушивала стены и кровлю (это очень важно как раз в сырых лесных местах), что они практически не гнили. Но черная печь не только сохраняла дом - она его эффективно дезинфицировала. Эпидемии чумы и малярии, свирепствовавшие в посадах и городах, деревни с курными избами, как правило, обходили стороной. В курных избах не заводились клопы и мыши, в них человек был надежно защищен от гнуса - этого таежного бедствия. [http: //www. mj. rusk. ru/00/4/mj 4_14. htm] Zalety kurnego pieca – ogrzewanie i dezynfekowanie pomieszczeń (w chatach z takim piecem nie było pluskiew, myszy ani gryzących muszek, omijały je epidemie dżumy i malarii). n 3/19/2018 Eliza Małek 43

Leczenie choroby, nazywanej „psią starością”. n n n „Twarz dziecka – z wyjątkiem nosa i ust – pokrywano ciastem, dziecko przywiązywano do łopaty, na której wkłada się chleb do pieca, a następnie wsuwano je trzykrotnie na kilka chwil do rozgrzanego pieca, mówiąc: „Przypiecz się, psia starości, przypiecz się w piecu”. Taki sposób nazywano „zapiekaniem” lub „przypiekaniem”. W ten sposób leczono rachityczne niemowlęta w całej Rosji. W niektórych miejscowościach takim procedurom poddawano wszystkie noworodki. Skutki owego „leczenia” bywały czasem tragiczne. Nazwa choroby – zdaniem A. Toporkowa – wskazuje na jej etymologię i podpowiada sposób leczenia, który miał polegać na przeniesieniu choroby z dziecka na szczeniaka bądź psa”. А. Топорков, Зачем Державина на хлебную лопату сажали, http: //istrodina. com/rodina_articul. php 3? id=432&n=22 Por. opowiadanie B. Prusa Anielka 3/19/2018 Eliza Małek 44

n n n n n 3/19/2018 Все, что в печи, на стол мечи. Щи да каша – пища наша. Raz kapuśniak, a raz kasza - oto strawa nasza. Не та хозяйка, что красиво говорит, а та, что хорошо щи варит. Хлеб да вода – крестьянская еда. Худ обед, коли хлеба нет. Ешь щи с мясом, а нет, так хлеб с квасом. Красна изба углами, а обед пирогами. Печка греет, печка кормит, печка лечит. Eliza Małek 45

Łaźnia (баня) n Łaźnia parowa „po-czornomu” (kurna), XIX w. n n Budowana najczęściej z osiny lub lipy (konstrukcja zrębowa). Wg wierzeń miejsce, gdzie zamieszkują istoty demoniczne (банник, баенник), „nieczyste”. Locus wielu obrzędów (pogrzebowego, weselnego, związanych z narodzinami dziecka) oraz wróżb panieńskich. Miejsce magicznych obrzędów czarowników, zawierania paktu z diabłem. Zakaz budowania domu na miejscu łaźni (grożą nieszczęścia ). . 3/19/2018 Eliza Małek. 46

n n Kąpiel nie była tylko zabiegiem higienicznym, jej celem było rytualne oczyszczenie panny młodej od złych mocy, zmycie panieńskiej swawoli. Łaźnia pełniła również ważną funkcję podczas porodu i połogu, w obrzędzie pogrzebowym, była miejscem dziewczęcych wróżb świątecznych i świętojańskich itd. 3/19/2018 Eliza Małek 47

Łaźnia pełniła ważne funkcje w obrzędach. Np. w obrzędzie weselnym było to m. in. obowiązkowe kąpanie panny młodej w przeddzień ślubu (przyjaciółki rozpalały piec, maiły łaźnię gałązkami i z dźwięków, jakie wydawały rozpalone kamienie, wróżyły , czy mąż będzie dobry). W tym czasie panna młoda zawodziła, żegnając się z panieńskim stanem: Затопися, баненка, Раскалися, каменка! Расплачься, княгиня душа, По своей сторонушке, По родимой матушке, По родимому батюшке. (Никитина, 135) 3/19/2018 Eliza Małek 48

Zaklęcia, prośby, zakazy Przed wejściem do łaźni: «Хрещеный - на полок, нехрещеный – с полка» / Ochrzczony - na półkę, nieochrzczony – z półki. n Po zakończeniu mycia: «Спасибо тебе, байнушко, на парной байничке!» / Dziękuję ci łaziebniku za parową łaźnię. n Zakaz głośnego mówienia, wnoszenia ikon, wchodzenia do łaźni w dni świąteczne. n Zakaz wnoszenia do domu wiader, brzozowych miotełek, którymi chłostano się w łaźni. n 3/19/2018 Eliza Małek 49

n n 3/19/2018 Eliza Małek Пар костей не ломит. / Para kości nie łamie. Баня без пара, что щи без навара. / Łaźnia bez pary, jak kapuśniak bez okrasy. 50

Zagroda n n n Zagroda jako pierwszy „pas ochronny” domu (ogrodzenie różnego typu – tyn, płot, ostrokół). Tu sprawowano obrzędy, które miały chronić trzodę, bydło czy drób od chorób, kradzieży itp. W guberni kostromskiej w tym celu gospodarz wynosił na podwórko chleb i sól i kłaniając się prosił domowego ducha (домовой), aby nie czynił zła jego inwentarzowi: «Батюшка домовой, настоятель дорогой, люби нашу скотину» . Zagrody chłopów na Syberii i Ałtaju przypominały twierdze. Składały się one z wysokiej piętrowej chaty, spichlerza połączonego z chatą wysokim ostrokołem i wrotami. Wewnątrz zagrody znajdowały się ponadto obora, piwnice, szopy na siano, pomieszczenia do suszenia zboża, szopy, w których przechowywano wozy, narzędzia rolnicze, drewno na opał itp. 3/19/2018 Eliza Małek 51

n n Ale zagroda to także miejsce bardziej „obce” niż sam dom. W związku z tym zagrodzie przypisywano rolę mediatora pomiędzy „swoim” i „obcym” światem. Por. też obrzęd „karmienia i ogrzewania zmarłych” w okresie Bożego Narodzenia i Nowego Roku (pięknie opisany w opowiadaniu „Bierz i pamiętaj” Igora Kornijenki ). Wrota otwierały drogę do obcego świata (dlatego np. dziewczęta rzucały przez wrota buty i z kierunku, który wskazywał czubek buta, spodziewały się przyjścia swatów). Wrota były również obiektem rytualnych wybryków (np. kradzieży lub wciągania wrót na dach). 3/19/2018 Eliza Małek 52

n n 3/19/2018 Wieś i sioło (duża wieś, w której znajdowała się cerkiew, szkółka parafialna, sklepy, urzędy) Wsie i sioła północnych guberni europejskiej części Rosji (XIX w. ) składały się z niewielu zagród, od 3 -4 do 60 -70 dymów (chałup). W części południowej i na Syberii liczyły średnio 300 -500 zagród. Chałupy budowano wzdłuż drogi w jednym lub w dwóch rzędach. Eliza Małek 53

n типология северного дома: (1) по способу соединения жилья и двора, (2) по конструктивно-планировочному решению жилой части, (3) по внутренней планировке избы. Так, в зависимости от соотношения жилой и хозяйственной части можно выделить следующие типы: «брус» , «глаголь» , «кошель» , «Т-образная связь» , «двухрядная связь» . По конструктивно-планировочному решению жилой части получили распространение: избы: четырехстенок, шестистенок (с вариантами: изба с прирубом, изба-двойня без заулка, изба-двойня с заулком), пятистенок и крестовик. По внутренней планировке русского дома выделяются севернорусский, восточный южнорусский, западнорусский. 3/19/2018 Eliza Małek 54

Mieszkać wygodnie i ładnie Dbałość o estetykę domu przejawiała się n w bogatej ornamentyce fasad i otworów okiennych; n zdobieniu sprzętów domowych (skrzyń, szaf, ław i ławek, naczyń, kołowrotków etc. ). Dominacja sprzętów drewnianych i glinianych. etno. clow. ru/information/270 -2. html 3/19/2018 Eliza Małek 55

Ornament. Symbolika solarna i florystyczna (stylizowane drzewo, liście) n ) 3/19/2018 Eliza Małek 56

n n „Patrząc na wymyślne wzory rzadko zastanawiamy się nad ich symboliką, rzadko szukamy w ornamencie znaczenia. Wydaje się nam często, że nie ma bardziej bezmyślnej, pustej i nietreściwej dziedziny sztuki niż ornament. Tymczasem w ornamencie ludowym, podobnie jak i w starych pismach, nawarstwiła się tysiącletnia mądrość narodu, początki jego poglądów na świat i pierwsze próby oddziaływania człowieka na tajemnicze dla niego siły przyrody za pośrednictwem sztuki”. J. Osietrow, Żywa Stara Ruś. Opowieść o tym, co wielkie, dobre i wieczne, Warszawa 1976, s. 55 -56. 3/19/2018 Eliza Małek 57

Prząślicе, szkatułka, haftowana zasłonka 3/19/2018 Eliza Małek 58

Так пряли и ткали холсты в прежнее время. Городецкая роспись. Начало XX века. Przędzenie trwało od listopada i do końca zimy. Najlepsza prządka przędła dziennie ok. 460 arszynów (ca 300 m) przędzy. Żeby utkać 15 m płótna, potrzeba było aż 20. 000 m przędzy. Aby dziewczyna mogła przygotować dla siebie ślubną wyprawkę, musiała prząść i tkać przez 6 -8 lat. 3/19/2018 Eliza Małek 59

Chłopskie jadło Codzienne menu chłopskiej rodziny składało się z kapuśniaku (щи) bez mięsa, kaszy (znano ok. 20 odmian), ciemnego chleba, kwasu, rzepy. Do smakołyków zaliczano różnego rodzaju pierogi (z ciasta drożdżowego, z farszem – ok. 50 rodzajów), bliny i pierniki oraz kisiele. Obfitość o rzek i słodkowodnych jezior bogatych w ryby sprawiała, że w menu często pojawiały się dania rybne, chętnie też sporządzano potrawy z grzybów. Napoje: kwas chlebowy, piwo domowe, miód pitny, nalewki, od. XVI w. również wódka. Od końca XIX w. – herbata. Warzywa: rzepa, rzodkiewka, marchew, przyprawy: chrzan, sól. 3/19/2018 Eliza Małek 60

Symbolika uczty Jedzenie służy nie tylko zaspokajaniu głodu, wspólny posiłek to również złożony rytuał, którego celem jest „ujawnienie wewnętrznej struktury kolektywu i umocnienie solidarności jego członków w obliczu sił wyższych” (Toporkow). Najważniejsze osoby (głowa rodziny, ojciec lub, gdy ojca zabrakło, najstarszy żonaty syn, jeśli zaś syn był młody, to miejsce poczesne należało do matki ) zajmowały miejsca przy stole pod ikonami, niżej, po prawej stronie stołu pozostali mężczyźni wg wieku, po lewej – kobiety. Gospodarz siedzący pod ikonami, dziękował Bogu za dary i jakby w jego imieniu dzielił je pomiędzy siedzących przy stole. Istniał zakaz stukania łyżkami po stole w obawie przed pojawieniem się sił nieczystych. Wierzono też, że po łyżce opartej jednym końcem o stół, a drugim o talerz może (jak po moście) wpaść do miski bies. Dlatego często żegnano się przed włożeniem do ust kolejnej porcji potrawy. 3/19/2018 cc Eliza Małek 61

n n n Wierzono, że od tego, kto pierwszy podniesie do ust kęs chleba czy łyżkę zupy, zależy powodzenie rodziny, urodzaj w polu i w zagrodzie. Dlatego tak duże znaczenie miała ceremonia zapraszania gości do zajęcia miejsca przy stole, ich rozmieszczenie i kolejność częstowania, wreszcie otwierająca i zamykająca ucztę pieśń lub modlitwa. Powszechne było przekonanie, że należy zjadać i wypijać wszystko, aby żadnego kęsa ani łyka nie zostawić biesom (duchom nieczystym, demonom). Sens głęboki tradycyjnej uczty według I. Morozowa to obcowanie z duchami opiekuńczymi, szukanie ich przychylności. Goście pełnią funkcję obrzędowych zamienników owych duchów. 3/19/2018 Eliza Małek 62

n n W tradycyjnej kulturze znaczące funkcje (w tym również magiczne) przypisywano wyborowi produktów żywnościowych, procesowi przygotowania i podawania posiłku, wreszcie sposobowi spożywania jedzenia. Tak np. wierzono, że miód zapewnia słodkie życie i miłość, produkty kwaśne i kwaszone, które dzięki zawartości kwasu nie psuły się tak szybko, jak inne, miały chronić przed chorobami, a nawet leczyć. Aby jednak zachowywały swoje funkcje magiczne, należało chronić je przed urokami i czarami, dlatego nie wolno było pożyczać po zachodzie słońca octu, soli, zakwasu chlebowego i kiszonej kapusty. Dodatkowe funkcje magiczne zyskiwał produkt zdobyty w trakcie rytualnej kradzieży. 3/19/2018 Eliza Małek 63

Sakralizacja chleba i soli Pozdrowienie i formuła zaproszenia na ucztę - Хлеб да соль. Odmowa poczęstunku jako afront wobec gospodarza (“Oт хлеба - соли и царь не отказывается”). Bochenek chleba na stole w poczesnym kącie symbolizował bogactwo domu, oznaczał gotowość do przyjęcia gości, był znakiem Bożej opieki. Krojenie chleba było domeną mężczyzny, pieczenie – kobiety (z wyjątkiem kobiet „nieczystych”, czyli w okresie menstruacji). Chlebem karmiono nie tylko żywych, ale i zmarłych (kładziono do trumny, kruszono na mogile). Wspólne jedzenie jednej kromki chleba symbolizowało intymny związek kobiety i mężczyzny (w obrzędzie weselnym). Wierzono, że jeśli kobieta zje kawałek chleba, który jadł wcześniej mężczyzna, to będzie on za nią biegał, i odwrotnie. Chleb jako symbol dostatku – błogosławienie nowożeńców ikoną i chlebem. Por. też slajd Zagroda. 3/19/2018 Eliza Małek 64

Burzenie „sakralnego porządku domu” w czasach radzieckich „Radziecka estetyka życia codziennego bardzo wcześnie przestała respektować sakralny aspekt przestrzeni mieszkalnej. Wysiłek ideologii skierowany był wręcz na jej desakralizację. Ostatecznym celem reżimu było pozbawienie całego narodu universum życia prywatnego i pozostawienie mu – jako jedynie rzeczywistej – sfery społecznej”. (Maria Rogińska, „Konteksty” 2004, nr 3 -4). Realizacji tego celu służyły nowe pomysły zagospodarowania przestrzeni domowej w postaci: domów-komun, stworzenia tzw. komunałek i budowanie domów bez kuchni. 3/19/2018 Eliza Małek 65

n „Po Październiku, zgodnie z polityką „ścieśniania” burżuazji, amfilada została podzielona i na każdy pokój przypadała jedna rodzina. Między pokojami wzniesiono ściany. Początkowo z dykty, później, z upływem lat, deski, cegły i sztukateria nadały tym podziałom rangę normy architektonicznej. Jeżeli przestrzeni przysługuje atrybut nieskończoności, to przejawia się on nie w jej rozwoju, lecz w redukcji. Chociażby dlatego, że ograniczanie przestrzeni okazuje się, zaskakująco, bardziej logiczne. Jest lepiej zorganizowane i posiada więcej nazw: cela, ustęp, grób. Przestrzenie mają tylko szeroki gest. 3/19/2018 Eliza Małek 66

n n Trudno wytłumaczyć cudzoziemcowi, czym jest to pojęcie wymiany. Ustawy o własności są wszędzie tajemnicze, ale niektóre są bardziej tajemnicze, szczególnie, gdy właścicielem jest państwo. (Pieniądze na przykład nie odgrywają żadnej roli, gdyż w państwie totalitarnym płace są mało zróżnicowane, inaczej mówiąc, wszyscy są tak samo biedni). Nie można wykupić zamieszkiwanego lokalu, można co najwyżej mieć prawo do przestrzennego odpowiednika tego, co zajmowało się uprzednio. Dwie osoby postanawiające zamieszkać razem mają prawo do sumy powierzchni lokali, jakie zamieszkiwały przedtem. Zaś o tym, co się dostanie, decydują urzędnicy wydziału kwaterunkowego. Łapówki są nieskuteczne, gdyż hierarchia tych urzędników jest również tajemnicza, a ich pierwszym odruchem jest przyznać każdemu jak najmniej. 3/19/2018 Eliza Małek 67

n W ZSRR minimalną powierzchnią mieszkalną jest dziewięć metrów kwadratowych na osobę. Powinniśmy byli więc uważać się za szczęściarzy, gdyż na skutek nietypowości naszej części amfilady, nam trojgu przypadło czterdzieści metrów. Nadwyżka wynikała również z tego, że mieszkanie to otrzymaliśmy w wyniku zrzeczenia się dwóch oddzielnych pokoi zajmowanych przez moich rodziców przed ślubem. 3/19/2018 Eliza Małek 68

n n Procedura zamiany mieszkania ciągnie się latami i można tylko liczyć na zmęczenie, to znaczy, że złamie się ich, uparcie odmawiając przyjęcia lokalu o powierzchni mniejszej od zajmowanej uprzednio. Obok zwykłej arytmetyki, przy zamianie brane są pod uwagę najróżniejsze czynniki nie określone w przepisach, takie tak wiek, narodowość, rasa, zawód; płeć i wiek dziecka; pochodzenie społeczne i miejsce urodzenia, nie mówiąc o osobistym wrażeniu, jakie petent wywiera, itp. Tylko urzędnicy wiedzą, jakie lokale są do dyspozycji, tylko oni wyrokują, co będzie stanowić odpowiednik powierzchni i mogą dodać lub ująć kilka metrów. A jak ważne jest te kilka metrów! Może się w nich zmieścić półka na książki, a nawet biurko. J. Brodski, Dyptyk petersburski, czyli przewodnik po przemianowanym mieście, Warszawa 2003, s. 33 -35 3/19/2018 Eliza Małek 69

Literatura n n n А. К. Байбурин, Жилище в обрядах и представлениях восточных славян, Ленинград 1983. Bajburin A. , Semiotyczne aspekty funkcjonowania rzeczy, „Polska Sztuka Ludowa. Konteksty” 1998, z. 3 -4, s. 109 -118. Русская изба. (Внутреннее пространство избы. Мебель и убранство избы. Домашняя и хозяйственная утварь). Иллюстрированная энциклопедия, Санкт-Петербург 2004; D. Benedyktowicz, Z. Benedyktowicz, Dom w tradycji ludowej, Wrocław 1992. Zadania domowe: Wypisz ze słownika przysłów R. Stypuły rosyjskie przysłowia o domu, drodze, gościu, piecu, chlebie i soli, łaźni. 3/19/2018 Eliza Małek 70

Przykładowe pytania kontrolne Czemu służyły obrzędy poprzedzające budowę domu? Opozycja wewnętrzny/zewnętrzny w domu i zagrodzie. Sakralny porządek tradycyjnego domu. Wymień miejsca domu o największym potencjale semiotycznym (znakowym). W czym wyrażała się dbałość o estetykę domowego ogniska? Zinterpretuj przysłowia ze slajdu 43. W czym przejawia się sakralizacja chleba i soli? Czym się różnią domy mieszkańców Syberii od domostw Rosjan z terenów południowych? Które z tradycyjnych wyobrażeń o domu zachowały się do naszych czasów? 3/19/2018 Eliza Małek 71