ДИНАМИКАЛЫ Қ ( уақыттық ) ҚАТАРЛАР Топ 102

ДИНАМИКАЛЫ Қ ( уақыттық ) ҚАТАРЛАР Топ 102 — о амды қ ғ қ денсаулы са тау қ қ

2 ЖОСПАР: • Динамикалы атарлар туралы т сінікқ қ ү • Динамикалы атар к рсеткіштері қ қ ө • Динамикалы атарларды талдау т сілдері қ қ ә • Динамикалы атарда негізгі рдісті қ қ ү ай ындау дістері қ ә • Интерполяция ж не экстраполяция. ә Маусымды ауыт у. қ қ

Динамикалы (уа ытты ) атар қ қ – статистикалы к рсеткіштерді қ ө ң уа ыт бойынша орналас ан м ндерін айтады. Динамикалы қ қ ә қ атарлар екіге б лінеді: қ қ 3 атар де гейі Қ ң – былысты құ ң шамасын, м лшерін ө сипаттайтын к рсеткішті белгілі ө ң бір уа ытта ы қ ғ санды м ні. қ ә Уа ыт к рсеткіші қ ө ар ылы к н, ай, қ ү то сан, жыл сия ты қ қ уа ыт бірліктері қ аны талады. қ

4 сі кілік атарлар уа ыт мерзіміне ж не онда к рсеткен Ө ң қ қ ә ө к рсеткіштерге байланысты ө толы ж не толы емесқ ә қ болып б лінеді. ө Толы сі кілік қ ө ң атарларда қ к рсеткіштер ө уа ыт мерзіміне арай қ қ бірінен кейін бірі зіліссіз ү беріледі. Толы емес сі кілік қ ө ң атарлар қ деп к рсеткіштер ө уа ыт мерзіміне арай қ қ рт рлі аралы та, я ни ә ү қ ғ рт рлі уа ыт м лшері ә ү қ ө ар ылы сипатталады. қ

5 былыстарды згеруін зерттеу, талдауда рт рлі статистикалы Құ ң ө ә ү қ к рсеткіштер олданылуына арай сі кілік атарлар шке б лінеді: ө қ қ ө ң қ ү ө на ты, атысты ж не орташа шамалар қ қ ә. На ты шамалар сі кілік атар қ ө ң қ д режесі ретінде рбір уа ыт ә ә қ м лшеріне байланысты алай згергендігін к рсетеді. ө қ ө ө атысты шамалы сі кілік атар Қ ө ң қ екі уа ытты на ты шамаларын қ ң қ бір-бірімен салыстыру ар ылы пайда болады, я ни қ ғ леуметтік-экономикалы былыстарды уа ыт а арай згеруін ә қ құ ң қ қ қ ө сипаттайтын сандар тізбесін ай ындайды. Ол су, кему ар ыны қ ө қ қ ретінде %-пен лшенеді. ө Орташа шамалы сі кілік атарлар ө ң қ деп о амды былыстар мен қ ғ қ құ процестерді белгілі-бір белгісі бойынша уа ыт м лшеріне арай ң қ ө қ санды к рсеткіштерді орташа згеруін сипаттауды айтады. қ ө ң ө

6 былыстарды динамикасын зерттеп, талдау шін Құ ң ү динамикалы атарларды мынадай негізгі 4 к рсеткішін қ қ ң ө есептейді: • Абсолютті сім ө – белгілі бір уа ыт аралы ында атар қ ғ қ де гейіні анша бірлікке скенін немесе кемігенін к рсетеді. ң ң қ ө ө • су ар ыны Ө қ қ – атар де гейлеріні згеру қ ң ң ө ар ындылы ын сипаттайды. қ қ ғ • сім ар ыны Ө қ қ – абсолютті німні базалы де гейге ө ң қ ң немесе алды ы мерзім де гейіне атынасын айтады. ңғ ң қ • сім ар ыныны 1% -ны абсолютті м ні Ө қ қ ң ң ә – тізбекті т сілмен есептелген абсолютті сімні сім ар ынына ә ө ң ө қ қ атынасын к рсетеді. қ ө

7 Т ра ты т сілмен есептелген на ты сім: ұ қ ә қ ө ∆ н = Y i -Y o ∆ н – на ты сім; қ ө Y o – т ра ты базалы уа ытты д режесі; ұ қ қ қ ң ә Y i – а ымда ы уа ытты д ріжесі; ғ ғ қ ң ә i – атарды рет н мірі. қ ң ө Тізбектелген т сілмен есептелген на ты сімге келесі формуланы ә қ ө олданамыз: қ ∆ н = Y i -Y i-1 Y i-1 – а ымда ы уа ытты алдында т р ан д режесі. ғ ғ қ ң ұ ғ ә

8 Егер сі кілік атарда ы рбір уа ыт д режесін т ра ты бір базалы ө ң қ ғ ә қ ә ұ қ қ уа ыт д режесіне б лсек, онда оны т ра ты су ар ыныны қ ә ө ұ қ ө қ қ ң коэффициенті деп атайды ж не ол мына формуламен есептеледі: ә К ө = Y i /Y o К ө — су ар ыны коэффициентіө қ қ ң Егер сі кілік атарды рбір уа ытта ыд режесін зіні алдында т р ан ө ң қ ң ә қ ғ ә ө ң ұ ғ уа ыт д режесіне б летін болса , онда су ар ыны коэффициенті қ ә ө қ қ тізбектелген т сілмен есептелген болып саналады ж не мына ә ә формуламен есептелінеді : К ө = Y i /Y i-1 су ар ыныны коэффициентін 100 -ге к бейтіп, оны %-ін есептеуге Ө қ қ ң ө ң ( Ө қ ) болады: 1. Ө қ =К ө *100=(Y i /Y o )/100 – т ра ты т сіл ұ қ ә 2. Ө қ = (Y i /Y i-1 )/100 – тізбектелегн т сіл ә

9 Егер сім ар ыны т ра ты базалы уа ыт д режесі ар ылы ө қ қ ұ қ қ қ ә қ есептелсе, ол т ра ты сім ар ыны, ал егер базалы уа ыт ұ қ ө қ қ д режесі згермелі болса, оны тізбектелген сім ар ыны деп ә ө ө қ қ атайды ж не келесі формулалармен есептейміз: ә 1. ∆ ө = (∆ н / Y o )*100 – т ра ты т сіл; ұ қ ә 2. ∆ ө = (∆ н / Y i-1 )*100 – тізбектелген т сіл ә М нда ы : ұ ғ ∆ ө — сім ар ыны. ө қ қ Егер су ар ынын к рсеткіштері есептелініпл берілген болса, ө қ қ ң ө сім ар ынын аны тау шін су ар ынан 1 -ді немесе 100 -ді ө қ қ қ ү ө қ қ шегеру ар ылы табу а болады. ұ ғ ∆ ө = К ө -1 немесе ∆ ө = Ө қ —

10 Бір % сімні на ты м нінө ң қ ә есептеу шін р уа ытта ы сімні ү ә қ ғ ө ң шамасы, сол кездегі сім ар ынына б леді ж не оны м ні ө қ қ ө ә ң ә тізбектелген т сілмен келесі формула бойынша есептеледі; ә А%=∆ н /∆ ө немесе А%= Y i-1 /100 м нда ы А% — 1 процент сімні на ты м ні. ұ ғ ө ң қ ә

11 о амды былыстар мен процестерді санды к рсеткіштеріні Қ ғ қ құ ң қ ө ң згеруін зерттеуде ж не ндеуде, талдауда келесідей есептеу т сілдері ө ә олданылады: қ • біртектес сі кілік атарларды салыстырмалы т сілмен ө ң қ ә талдауды олдану қ кезінде біртектес о амды былыстар мен қ ғ қ құ процестерді белгілі-бір уа ыт кезе індегі к рсеткіштерді згергендігін ң қ ң ө к рсетеді. ө • сі кілік атарларды бір негізге келтіру т сілі негізінде ө ң қ ә бір-бірімен рт рлі лшем бірліктері, ртектес былыстар мен ә ү ө ә құ процестерден т ратын к рсеткіштерді салыстыру а келмейтіндерді ұ ө ғ салыстырмалы т рге келтіреді. ү • уа ыт аралы ын лкейту қ ғ ү сі кілік атарлар д режесі уа ытына ө ң қ ә қ арай бір-бірімен жа ын болса, оларды даму, кему ба ытын аны тау қ қ ң ғ қ шін, уа ыт аралы ыны шамасы лкейтіледі ж не жа а атарлар ү қ ғ ң ү ә ң қ рылады. құ • жылжымалы орташа тегістеу т сілін ә олдан анда есептеуге қ ғ алын ан сі кілік атарларды санды м ндері уа ыт аралы тарына ғ ө ң қ ә қ қ арай бірдей м лшерде болады ж не к п жа дайда та санды қ ө ә ө ғ қ қ м шелері бойынша есептеледі. ү

12 • сі кілік атарды уа ыт к рсеткіштері (t) р ашан белгілі бол анда, Ө ң қ ө ә қ ғ тегістелген атарды д режесін (y) табу шін, а қ ң ә ү 0 ж не аә 1 т зу сызы ты ү қ параметрлерін аны таймыз. қ • Ол шін е кіші шаршы негізін ана аттандыру шін келесі арапайым ү ң қ ғ ү қ те деуді шешу керек: ң a 0 n + a 1 ∑t=∑Y a 0 ∑t + a 1 ∑t 2 =∑Y t м нда ы n- атарды саны; ұ ғ қ ң y- сі кілік атарды на ты д режесі; ө ң қ ә

13 Динамикалы атарларды мынадай орташа қ қ ң к рсеткіштері болады: ө • атарды орташа де гейі – есептеу атарды т ріне Қ ң ң қ ң ү байланысты болады; • Орташа абсолютті німді есептеу – тізбекті діспен ө ә есептелген абсолютті сімдерді осындысын сім ө ң қ ө санына б леміз. ; ө • Орташа су ар ынын аны та анда геометриялы ө қ қ қ ғ қ орташа формуласы олданылады. ; қ • Орташа сім ар ынын есептеу шін алдымен орташа ө қ қ ү су ар ынын аны тап алады, содан кейін одан 100 ө қ қ қ пайызды шегереді.

14 Интерполяция дегеніміз сі кілік атарды ішінде к рсетілмеген, ө ң қ ң ө я ни жетіспейтін санды к рсеткішті жуы шамамен есептеп табу. ғ қ ө қ Арифметикалы орташа шаманы олдану ар ылы есептеуді келесі қ қ қ формуланы олданады: қ Y = Yi+Yi+1/2 На ты сімді олдану ар ылы есептеуде келесідей формула қ ө қ қ олданылады: қ Y = Yi+1+Y 1+Yi 2 Орташа на ты сім ар ылы есептегенде келесі формуламен қ ө қ аны талады: қ ∆ н = Yi+Y 0 +Y /n-

15 Экстраполяция т сілі ә деп белгілі бір уа ытта ы сі кілік атарды қ ғ ө ң қ ң к рсеткіштерін олдана отырып келешекке болжам жасауды, я ни осы ө қ ғ уа ыттан кейінгі мерзімдерді санды м ндерін жуы шамамен есептеп қ ң қ ә қ табу болып табылады. Маусымды ауыт у қ қ деп леуметтік экономикалы былыстар мен ә қ құ процестер жыл ішінде мезгілді айталамалы ауысуына байланысты ң қ згеруі болып табылады. ө Маусымды индексті аны тауда жай орташа дісті олдану а болады қ қ ә қ ғ ж не мына формула олданылады: ә қ Маусымды = (Y қ i / Y 0 )*100 , м нда ы, Y ұ ғ i — жылдарды рбір айыны орташа д режесі. ң ә Y 0 — осы к рсеткіштерді орташа айлы м лшері. ө ң қ ө

Назарлары ыз а ң ғ рахмет!