Бейімделу физиологиясы Орында ан: Ба тиярова Мғ қ

Бейімделу физиологиясы Орында ан: Ба тиярова Мғ қ Тексерген: Жакупова З

Жоспар: I. Кіріспе. II. Негізгі б лім. ө Бейімделіс туралы жалпы т сінік; ү Бейімделіс механизміні жіктелуі; ң А заны арнайы емес бейімделіс реакциялары; ғ ң рт рлі жа дайлар а бейімделіс; Ә ү ғ ғ Температура серіне бейімделіс. ә III. орытынды. Қ

Бейімделіс – орша ан ортаны қ ғ ң былмалы жа дайларына құ ғ а заны икемделуі. ғ ң Адамны к нделікті тіршілік ң ү жа дайларында а паратты т рткілер, м селен, ғ қ қ ү ә жал ан немесе о ыс, жеткіліксіз немесе арты ғ қ қ хабарлар т тенше ы пал жасайды. А за ө қ ғ осы жа дайлар а бар м мкіншілігінше ғ ғ ү зіні рылымды ж не рекеттік ө ң құ қ ә ә серленістері ар ылы бейімделіп отырады. ә қ Оны таби и орталы ы рт рлі маусымды ң ғ ғ ә ү қ жа дайларына икемделу былысын ғ құ акклиматизация деп атайды.

Физиологиялы бейімделіс -қ рекеттік ж йе, а за, ткань ә ү ғ белсенділігі мен зара байланысын ө реттеуші механизмдерді , орны ты ң қ де гейін айтады. Б ны м ні ң ұ ң ә ортаны жа аша жа дайларында ң ң ғ организмні са талуына, дамуына, ң қ алыпты тіршілігін амтамасыз қ қ ететін рекеттерді айта руына ә ң қ құ келіп тіреледі.

Таби и факторлар: ғ а за а орша ан орта ғ ғ қ ғ температурасы, барометриялы ысым, арышты қ қ ғ қ с улелену, су ж не оны рамында ы заттар, ә ә ң құ ғ геомагниттік ріс, фотопериодизм сер етеді. Жыл ө ә мезгілі а за а сер ететін толы факторлар комплексін ғ ғ ә қ з атарына осады. ө қ қ леуметтік факторлар: Ә суы немесе қ ысты ндіріс орында ж мыс істейтін адамдарда қ ө ұ термореттелуші механизмдерге осымша ж к, ж мыс қ ү ұ орнында шеттен тыс атты дыбыстар, ортаны қ ң ластануын ( н тижесінде рт рлі аурулар а келеді, ә ә ү ғ ә мысалы, ауада кездесетін улы заттармен демалу) тудырады.

Бейімделіс механизмдеріні классификациясың Онтогенезде рыла құ баста ан а байланысты ғ ғ Туа пайда бол ан ғ механизмдер Ж ре пайда бол анү ғ механизмдер Функция реттелу механизмдері Геофизикалы қ биоритмдер Т ым уалайтын ұқ қ иммунитет Шартты рефлекстер Да дылар ғ Резистенттілікті ң жо арылауы ғ Ж ре пайда бол ан ү ғ белсенді иммунитет. Инфекциядан арнайы емес ор аныс қ ғ

А за функциясы реттелуініғ ң нейрогуморальды ж не миогенді ә механизмдері. Бейімделу реакцияларыны т рлері ң үБейімделу реакцияның за ты ы ұ қ ғ Жедел механизмдер за уа ытты Ұ қ қ механизмдер Гео леуметтік биоритмдер. ә Арнайы ж не арнайы емес ә резистенттілікке т ра тылы ы. ұ қ ғ Т ра ты ұ қ механизмдер Геофизикалы биоритмдер. қ Т ым уалайтын иммунитет. ұқ қ Инфекциядан арнайы емес ор аныс. қ ғ

Генотиптік ж не фенотиптік бейімделіс. ә Гинотиптік бейімделу – а заны туа пайда бол ан ғ ң ғ морфофизиологиялы ерекшеліктері мен рт рлі орша ан қ ә ү қ ғ орта жа дайында олайлы мір с руге м мкіндік ғ қ ө ү ү беретін особьтарды болуы. ң Фенотиптік бейімделу – орша ан орта серінен ж ре қ ғ ә ү бол ан реакция (мысалы, к шті физикалы ж кке ғ ү қ ү дайын емес адам а засыны бейімделісі). ғ ң Бейімделіс процесіні айтымдылы ы. ң қ ғ орша ан орта факторыны сері то та анда а зада Қ ғ ң ә қ ғ ғ деадаптация туындайды, я ни а заны тканіні р т рлі ғ ғ ң ң ә ү ж йелерінде пайда бол ан морфологиялы ү ғ қ ж не биосинтетикалы бейімделісті згеруіні жо алу ә қ ң ө ң ғ процесі.

А заны арнайы емес бейімделіс ғ ң реакциялары. Адам а засыны орша ан ортаны рт рлі ғ ң қ ғ ң ә ү тітіркендіргіш к штеріне бейімделісі нейрогуморальды ү ж йені йымдасуымен бірнеше а заны арнайы ү ң ұ ғ ң емес бейімделісі механизмдерін тудырады: • Симпатоадреналинді реакция; • Стресс-реакция; • Шыны тыру реакциясы; қ • Активация реакциясы. лкен к шті немесе стрессорды кез келген Ү ү ң ң тітіркендіргіштеріне а за арнайы емес бейімделіс ғ реакциясы – симпатоадреналинді ж не стресс-реакциясы ә дамуымен жауап береді.

Симпатоадреналинді реакция. Симпатоадреналинді реакция а за а стрессор ғ ғ сер еткенде вегетативті ж йке ж йесіні симпатикалы ә ү ү ң қ б лімін белсендендіретін норадренергиялы нейрондар ө қ ма ында орналас ан рефлекстік озу н тижесінде пайда ң қ қ ә болады. Адреналинні серінен ж мыс істейтін б лшы ет ң ә ұ ұ қ пен ж ректі энергетикалы ресурстармен ж не оттегімен ү қ ә амтамасыз етеді. Адреналин гликогеннен глюкозаны , қ ң шглицерид май тканінен бос май ыш ылына айналуын, ү қ қ оттегі тасымалдаушы ж йе функциясын белсендендіруін: ү ан айналу – ж рек со уыны саны мен к шіні артуы; қ ү ғ ң ү ң тыныс алу – минутына тыныс алу к леміні артуы, кпеде ө ң ө к мір ыш ыл газыны азаюы; эритрон – анда оттегі ө қ қ ң қ к леміні артуы, т. б. реттейді. ө ң

Стресс реакциясы. «Стресс» термині а заны бейімді белсенділігі мен оны ғ ң ң стрессор сер еткендегі ж йесіндегі арнайы емес ә ү нейрофизиологиялы к рініспен т сіндіріледі. Стресс қ ө ү кезінде адам а засында тек ана бейімделіс згерістері ана ғ қ ө ғ туындап оймай, мір с руге ауіпті, тіпті ауру а қ ө ү қ ғ келіп со атын б зылыстар туындауы м мкін. Мысалы, ә ғ ұ ү соны бірі конфликт кезінде бай алатын стресті ке ң қ ң ң тара ан формасы – ғ эмоционалды стресс болып табылады. Эмоционалды стресті жиі айталанып отыруы рт рлі ң қ ә ү психосоматикалы аурулар –психоз, неврозды; ж рек- ан қ ү қ тамыр – аритмия, миокард инфаркті, гипертониялы қ аурулар а келеді. ғ ә Стресті за уа ыт а созылуы жыныс гормондарды ң ұ қ қ қ ң де гейі т мендеп, н тижесінде ер адамдарда сперматогенезі ң ө ә б зылып, рпа сыз алу аупі т неді. Сонды тан стресс ұ ұ қ қ қ ө қ бірнеше форма а: о , физиологиялы ж не теріс, патологиялы ғ ң қ ә қ болып б лінеді. ө

Стресс кезінде туында ан а заны ор ану реакциясы 3 ғ ғ ң қ ғ сатыдан т ратын жалпы бейімделу синдромы деген ат а ие. ұ қ I саты – дабыл реакциясы – а за а стрессор з серінен ғ ғ ө ә кейін де 24 -48 са дейін созылуы м мкін. Оны дамуы екі ғ ү ң фазадан т рады: шок ж не шок арсы. ұ ә қ Шок фазасы – а за ж йесі функциясыны (ж йке ж йесі, ан ғ ү ң ү ү қ айналу, тыныс алу, су-т з алмасуы, жылу реттелу, зат алмасу, ұ т. б. ) б зылуын айтады. Сонды тан шок фазасы орталы ж йке ұ қ қ ү ж йесіні гипотониясы, гипотериясы, депрессиясымен, клетка ү ң мембранасына туіні жо арылауы, теріс азот тепе-те дігі, ө ң ғ ң гипогликемия, лейкопения, лимфо- ж не эозинопения, айырша ә без бен лимфа т йіндеріні азаюы, жі ішке ішек пен арынны ү ң ң қ ң шырышты абы ынан кету, б л м шелерді шырышты қ ғ қ ұ ү ң абы ында жараны пайда болуымен т сіндіріледі. Сол себепті қ ғ ң ү шок фазасында а зада шок а арсы фаза пайда болмаса, ліп ғ қ қ ө кетуі м мкін. ү

Шок а арсы фазасық қ – анда ы адреналин кортизол т. б. қ ғ рамыны жо арылауы. Б йрекма ы гормондарыны сері құ ң ғ ү ң ң ә н тижесінде шок а арсы фаза шок фазасына ә қ қ арама- арсы ж реді. қ қ ү II саты – резистенттілік (т ра тылы ) – а за а сер ұ қ қ ғ ғ ә ететін стрессор а т ра тылы ыны жо арылауы. Б л саты ғ ұ қ ғ ң ғ ұ а заны тканіндегі рт рлі анаболитикалы ғ ң ә ү қ процестеріне ие болуымен т сіндіріледі. Резистенттілік ү сатысы тек стрессор а ана емес, сонымен атар жалпы ғ ғ қ бейімделу синдромына, т. б. к шті тітіркендіргіштерге ү т ра ты. ұ қ III саты – тозу – егер стрессор а за а сер етуі то тамай, ал ғ ғ ә қ оны стрессор а арсы механизмі жеткіліксіз болса, ң ғ қ туындауы м мкін. Б л сатыда а за ауру а, ерте артаю а ү ұ ғ ғ қ ғ немесе лімге келуі м мкін. ө ә ү

Жалпы бейімделу синдромыны р т рлі ң ә ү сатыда ы а заны резистенттілігіні згеруі. ғ ғ ң ң ө а б. N II I N – а за резистенттілігіні алыпты де гейіні шекарасы; ғ ң қ ң ң I — дабыл сатысы; II — резистенттілік сатысы; III — тозу сатысы; а – шок фазасы; б – шок а арсы фаза. қ қ c трессор

Шыны тыру реакциясы. қ Шыны тыру деп а заны к рт температураны қ ғ ң ү ң згерістеріне бас а метеорологиялы жа дайлар а арай оны ө қ қ ғ ғ қ ң т ра тылы ыны артуын, ауру-сыр аттар а т зімділігін ұ қ ғ ң қ ғ ө т рбиелейтін ж не денсаулы ын, к ш- айраты мен ә ә ғ ү қ психологиялы дамуын алыптастыратын рама шараларды қ қ құ айтады. Шыны тыруды физиологиялы механизмі бейімделіс қ ң қ іспетті, гомеостазды т ра тылы ы, ж йкелік ж не ң ұ қ ғ ү ә гуморальды реттелуді , жалпы т зімділікті артуы ар ылы қ ң ө ң қ ж зеге асырылады. Шыны тыру суы а, ысты а, ү қ ққ ққ атмосфералы ысым т мендеуіне қ қ ө да дыландыру н тижесінде пайда болады. ғ ә

Активация реакциясы. А за а орташа к шті тітіркендіргіші сер еткенде ғ ғ ү ң ә организмні ор аныс ж йесінде «активация реакциясы» ң қ ғ ү ж реді. Активация реакциясы, мысалы, «адаптоген» серінен ү ә –адам женьшень, элеутерококк, эфидрин олдану қ н тижесінде туындайды. Оны басты белгісі ә ң тимико-лимфатикалы ж йе (стрессор серінен дабыл қ ү ә сатысында туында ан б л ж йені инволюция ғ ұ ү ң арама- асылы ы), н тижесі лимфоидты тканьдегі қ қ ғ ә гиперплазия а келетін тез активация; жасушалы ғ ә қ ж не гуморальды иммунитет, моононуклеарды ә қ фагоциттейтін ж йелер, я ни адам а засында рт рлі ү ғ ғ ә ү инфекциялар мен аурулар а т ра тылы ыны жо ары болу ғ ұ қ ғ ң ғ активациясы болып табылады. Активация реакциясы улы заттар а т ра тылы ын амтамасыз ететін а заны ғ ұ қ ғ ң детоксикациялы функциясын жо арылатады. қ ғ

резистенттілік алыпты Қ орта. Шыны тыру реакциясы қШыны тыру ж не активация реакциялары пайда қ ә болуы кезіндегі а заны резистенттілігіні згеруі ғ ң ң ө Активация реакциясы резистенттілік алыпты Қ орта

рт рлі жа дайлар а бейімделіс. Ә ү ғ ғ Организмні к нделікті тіршілік жа дайына, ң ү ғ е бек ж ктемелерінде, а залары мен тканьдерінде ң ү ғ немі оректік заттар мен су тапшылы ы, ү қ ғ оттегі жетіспеушілігі, температуралы қ т улары, газдарды лестік қ ң ү ысымыны згерістері бай алады. Осы қ ң ө қ згерістер ж не оларды реттеуші ж йелер ө ә ү алыпты физиологиялы механизмдер қ қ ар ылы организмні бейімделіс негізін жасайды. қ ң андай да бір климатты факторлар а Қ қ ғ бейімделіс кезінде адам а засы алыпты мір ғ қ ө с ру ала ында рдайым факторларды к рделі ү ң ә ң ү комплекстерімен кездесіп отырады.

Температура серіне бейімделіс. ә А за орша ан ортаны температура згерістеріне рт рлі ғ қ ғ ң ө ә ү бейімделеді. Адам суы жерлерде немесе то азыт ыштарда қ ң қ ж мыс істегенде, ал аш ы кезде оны а заны ұ ғ қ ң ғ ң жылу ндіруі тиімсіз, орасан к п, ал жылу шы аруы лі де ө ө ғ ә жеткіліксіз болады. Кейін жылу ндіру мен жылу шы ару ө ғ процестері те естіріліп бейімделісті тияна ты кезі ң ң қ алыптасады. С йтіп б л адамны зіне т н температуралы қ ө ұ ң ө ә қ режимі пайда болады. М нда бейарнамалы ұ қ бейімделіс былыстарымен атар, суы ты абылдауды құ қ қ қ бейімдейтін ж не дене температурасыны белгілі ыр а ын ә ң ғ ғ жасайтын арнайы механизмдер атысады. қ Балаларды температуралы згерістерге серленісі жас ң қ ө ә кезе деріне с йкес жетіледі. Ал аш ы балалы ша та олар ң ә ғ қ қ қ жо ары температурадан г рі сал ынды ты жа сы к реді. ғ ө қ қ қ ө

Б л, рине, оларды жылу реттелісіні толы ұ ә ң ң қ жетілмегендігін к рсетеді. йткені балаларды ө Ө ң осы жас кезе дерінде жылу реттелуі, ң терісіні рылысы, оны тамырлануы жете ң құ ң алыптаспайды. Сонды тан тері қ қ бездеріні саны жеткілікті бол анымен, терлеу ң ғ серленісі а заны жылу шы аруын толы ә ғ ң ғ қ амтамасыз етпейді. Жас л ай ан сайын қ ұ ғ ғ терлеу к шейе т седі. ү ү Балалар міріні ал аш ы ө ң ғ қ айларында тері рі суы ты , рі жылылы ә қ қ ә қ тітіркеншдіргіштерге бірдей шы ады. Бір жас а ғ қ дейінгі балаларда, лкендерге ара анда, ү қ ғ ішінара рефлекстік терлеу те жо ары ө ғ температурада бай алады. қ

Сонымен бірге балаларды дене аума ы ң ғ мен салма ыны ара атынасы лкен ғ ң қ ү бол анды тан, а заны жылу шы аруы ғ қ ғ ң ғ ар ынды теді. қ қ ө Балалы ша та бастал ан климат а қ қ ғ қ бейімделіс те тиімді ж не орны ты ө ә қ болады. йткені жас организм, оны текті Ө ң аппараты бейімделісті те зор ж не ң ө ә жан-жа ты рылымды негізін жасайды. қ құ қ рине, б л шін балаларды алыпты Ә ұ ү ң қ т л асын, ж йке-психикасыны дамуын, ұ ғ ү ң жо ары иммуналы сіребелсенділігін ғ қ ә амтамасыз ететін, оларды қ ң анатомиялы -физиологиялы ерекшеліктеріне қ қ с йкес жа дайлар жасалуы тиіс. ә ғ

Бейімделу реакциясы ж не ә дизадаптация алпы. қ Бейімделу реакциясы алпы қ – орша ан орта қ ғ факторларыны серінен туында ан адам а засыны ң ә ғ ғ ң жауап беру ж йесіні згеру шегі. А заны бейімделу ү ң ө ғ ң алпыны жо арылауы – патологиялы згерістерге қ ң ғ қ ө келетін к рініс – ә ө дизадаптация ту ызады. Мысалы, ғ спортшыларда кардиосклерозды болуы, ж гіру кезінде ң ү ж рек ж мысыны б зылуына келіп со уы м мкін. ү ұ ң ұ ә ғ ү

Адам а засыны жо ары ғ ң ғ температура а бейімделіс реакциясы. ғ Жо ары температура а икемделу суы а бейімделу тектес ғ ғ ққ болады. Алайда м нда организмдегі згерістер суы ты а ұ ө қ ққ ара анда арама- арсы. Б л ретте бейімделісті бастап ы қ ғ қ қ ұ ң қ кезі тыныс, ж рек со ысыны жиіленуінен басталады. А зада ү ғ ң ғ ан м лшері айта б лініп, ішкі а заларда ол азаяды да, қ ө ғ сырт ы дене бетіні тамырларында ан а ымы жеделдейді. қ ң қ ғ А за жо ары температура а су-т з алмасуын реттейтін ғ ғ ғ ұ эндокриндік ж йелер ар ылы икемделеді. Антидиурездік ү қ гормонны с лінісі белсендіріледі. Себебі к п ң ө ө терлегендіктен, а зада су м лшері азаяды, ал ғ ө осморецепторлар ар ылы гипоталамус а мол а парат қ қ қ жеткізеді. С йтіп АДГ б йрекке сер етіп, суды айта ө ү ә ң қ сі ірілуін к шейтіп, диурезді тежейді. ң ү

Пайдалан ан дебиеттер: ғ ә 1. «Адам физиологиясы» ; Х. . С тбаева, А. А. тепбергенов, Ж. Б. Қ ә Ө Нілдібаева; Алматы; 2005 ж; 479 -493 бб. ; 2. «Нормальная физиология человека» ; под ред. проф. Ткаченко Б. И. ; М. 2005 г; 879 -899 бб. ; 3. «Физиология человека» ; под ред. проф. В. М. Смирнова; М. 2002 г; 565 -574 бб. ; 4. «Физиология человека» ; Е. Б. Бабский; «Медицина» ; 1985 г; 531 -532 бб.