А Б Салқынбайдың Функционалды грамматика очерктері еңбегіне талдау

А. Б. Салқынбайдың “Функционалды грамматика очерктері” еңбегіне талдау Орындаған: Қамза Жібек Мухашева Гүлнұр

“Функционалды грамматика очерктері” І. Қызметтік-мағыналық категориялар ІІ. Етістің функциональды семантикасы ІІІ. Өздіктің мазмұны мен қызметі

І тарау Қызметтік-мағыналық категориялар

1. 1. Функциональды грамматика пәні және ғылыми бағыты Функционалды грамматика (ФГ) – тіл жүйесіндегі бірліктердің қызметін, оның заңдылығын зерттейтін грамматиканың бір саласы. Тілдік деректерді зерттеудің басты бағыты ретінде Қызметтен құралға бағыты алынады.

ФГ-ны құрудың негізгі принципі – тілдегі қызметтік – семантикалық өрістер жүйесін (аспектілік, темпоральдық (шақтық), жақтық, етіс, поссесивтілік, компаративтілік, каузальдылық (себептілік) және т. б. ) сипаттау болып табылады.

ФГ-ның зерттейтін негізгі мәселеллері Тілдегі грамматикалық категориялардың әр түрлі лексикалық және контекстік тәсілдерге негізделген жүйесінің қызметтік – семантикалық өрісі Тіл жүйесінің түрлі деңгейіндегі тілдік бірліктермен қарым – қатынас жасайтын грамматикалық формалардың қызметі.

Грамматика – сөйлеу процестерін зерттемей, солардың негізінде жататын жалпы тілдік – жүйелілік ережелер мен заңдылықтарды сипаттайды Функцияны (қызметті) мазмұннан бөліп қараймыз. Егер мазмұн форманыі маңызды ішкі қасиеті болса, қызмет-қайсы бір тәсілді немесе тәсілдер жиынтығын қолданады.

1. 2. Функциональды грамматиканың зерттелу жолына шолу Функциональды семантикалық грамматиканың ғылыми – теориялық мәселелері орыс тіл білімінде К. С. Аксаков, А. А. Потебня, И. А. Бодуен де Куртене, А. А. Шахматов, А. М. Пешковский еңбектерінде көрініс тапты.

Дат ғалымы Отто Есперсеннің тіл ғылымындағы теориялық жағынан құнды зерттеуі – “Философия грамматики”атты еңбегі. Автор грамматикалық категориялар арасындағы қарым – қатынасты айқындауды мақсат ете отырып, тіл мен ойлау арасындағы байланысты ашып көрсетуге талап қылады.

О. Есперсеннің грамматикалық жүйесіндегі ең маңыздысы “үш ранг” теориясы. Біріншілік сөз Екіншілік сөз(адъюнкты) Үшіншілік сөз (субъюнкты)

Қазіргі таңда ФГ зерттеудің әр түрлі аспектілері мен бағыттары пайда болып, даму үстінде: ФГ-ның жалпы теориялық мәселелері (В. Адмони, А. Бондарк о, В. Гак, Н. Шведова, т. б. ) Функционал ьдысинтаксистік концепция (Г. Золотова, Д. Шмелев, Н. Слюсарев а, т. б. ) Функционал ьдық аспектологи я (Ю. Маслова, Т. Булыгина, т. б. ) Өріс теориясы арқылы зерттеу (М. М. Гухман), т. б.

1. 3. Қызметтік – семантикалық категоия түсінігі туралы Қызметтік – семантикалық категория дегеніміз – белгілі бір семантикалық қызметті орындау үшін өзара байланыс жасауға қабілетті әр түрлі тілдік құралдардың жүйесі.

Қызметтік – семантикалық категориялар “Темпоральдық” - шақты (мезгіл-уақытты) білдіретін әр түрлі тілдік құралдарды қамтитын қызметтік – семантикалық категория. “Модальдылылық” – лебіздің болмысқа қатысты әр түрлә қарым – қатынас түрлерін анықтайтын қызметтік – семантикалық категория “Жақтық” – есімдік пен етістіктің жақ тұлғалары және жақ мәнінде жұмсала алатын әр түрлі синтаксистік, лексикалық құралдар арқылы көрініс табатын қызметтік – семантикалық категория

“Аспектілік” - іс – әрекеттің өтуін сипаттайтын әр түрлі құралдарды қамтитын қызметтік – семантикалық категория. “Етіс” - етіс категоиясын және сол семантикалық салаға жататын сөзжасамдық, лексика – семантикалық және лексикалық тәсілдерді қамтитын қызметтік – семантикалық категория.

1. 4. Қызметтік – семантикалық категориядағы өріс принципі Қызметтік – семантикалық өріс (ҚСӨ) – белгілі бір семантикалық категорияның негізінде қзара қатынаста болатын тілдік әр түрлі деңгейдегі құралдар жүйесі.

Е. В. Гулыга мен Е. И. Шендельс өрісті анықтаудың негізгі белгілері ретінде мыналарды ұсынады. Белгілі бір мағынаны белгілеуде ең арнаулы, негізгі белгісінің болуы Оны жеткізуде бір мағыналығы Тұрақты қолданылуы

Қазақ тіліндегі өрістер жүйесіндегі ҚСӨ топтары 1. Акциональды (предикативті) өзегі бар өрістер 2. Заттық (субъектілі-объектілік) өзегі бар өрістер 3. Квалитативті-квантативті өзегі бар өрістер 4. Пысықтау өзегі бар өрістер тобы.

1. 5. Морфологиялық өзектің құрылымы. Граммема туралы түсінік ҚСК-ның морфологиялық өзегі ретінде морфологиялық категорияның бөліктері болып біріне-бірі қарама-қарсы қойылған біртекті мағына беруші грамматикалық формалар қатары танылады.

Грмматикалық формалардың – грамматикалық категорияның мүшесін - граммема деп атайды. Лингвистикалық әдебиеттерде бұл термин әр қалай түсініледі: Граммемақарапайым грамматикалық мағына (З. Волоцкая, Т. Молошная, Т. Николаева) Граммема-бірінсіз – бірі кездеспейтін қарапайым грамматикалық мағыналардың жиынтығы (Т. Булыгина, Б. Хаймович, т. б. )

ІІІ тарау

Өздіктің мазмұны мен қызметі Өздік (рефлексив мағына – іс – әрекеттің объектісі мен субъектінің толық немесе жартылай түрде сәйкес болуы.

Өздік етістіктерді зерттеудің бағыттары “классификациял ық” – өздік етістіктер өзінің мағыналарына қарай табиғи топтардың тізбегін құрай алады “классификациялық емес” – бұл бағыт өздік етістіктерді бір ғана ортақ топ ретінде қарастырады

Өздік көрсеткіштер 1. ӨК ретінде етістіктердің жақтық сипатта келуі “Өз” есімдігі мен олардың іртүлі септік және тәуелдік жалғаулармен түрленуі арқылы. ӨК ретінде теістіктің айналасындағы жеке сөз де қолданылуы мүмкін