31 нче мәктәпнең 1 нче категорияле татар теле

31 нче мәктәпнең 1 нче категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучылары Ганиева Рузилә Фәвәдис кызы, Хадиева Сиринә сгатьӘ кызы

1. Сүзне иҗекләргә таркатырга, басымын күрсәтергә. 2. Сүздә ничә аваз һәм ничә хәреф барлыгын билгеләргә. 3. Авазларны һәм хәрефләрне рәттән санап чыгарга. 4. Сузык авазларны рәттән санап чыгарга, әйтелеш-ләрен билгеләп (калынмы-нечкәме, иренләшкәнме-иренләшмәгәнме), сүзнең сингармонизм законына буйсыну-буйсынмавын ачыкларга. 5. Тартык авазларны рәттән санап чыгарга һәм әйтелешләрен билгеләргә (яңгыраумы-саңгыраумы һ. б. ). 6. Аваз белән хәрефнең бер-берсенә туры килмәгән очракларын билгеләргә һәм аңлатырга. С ЗГ ФОНЕТИК АНАЛИЗ ЯСАУ ТҮ Ә РТИБЕӘ

Тикшерү үрнәге. Ничек үтәсе соң кеше булып Гомер дигән шушы сиратны. (Р. Фәйзуллин) 1. Гомер – сүз ике иҗектән тора: го-мер, басым соңгы иҗеккә төшә. 2. Бу сүздә 5 аваз һәм 5 хәреф бар. 3. Авазлар: [гъ], [ө], [м ], [ө], [р]; хәрефләр: “гэ”, “о”, “эм”, “эр”. 4. Сузык авазлар [ө], икесе дә нечкә иренләшкән сузыклар. Сүз сингармонизм законына буйсына. 5. Тартык авазлар: [гъ], [м], [р] – барысы да яңгыраулар. 6. а) [гъ] авазыны ң калын укылышын (әйтелешен) күрсәтү өчен, сүзнең беренче иҗегендә “о” хәрефе языла, ләкин [ө] әйтелә; ә) Сүзнең икенче иҗегендә [ө] әйтелә, “е” языла, чөнки “о”, “ө” хәрефләре сүзнең беренче иҗегендә генә языла. Бу сүз гарәп сүзе булса да, ирен гармониясенә буйсына. С ЗГҮ Ә ФОНЕТИК АНАЛИЗ ЯСАУ

С ЗГ ЛЕКСИК АНАЛИЗ ЯСАУ Т РТИБЕҮ Ә Ә 1. С зне лексик м гън сен м аны т рл рен табарга: бер м гън ле яки ү ң ә ә һә ң ө ә ә ә к п м гън ле (к п м гън ле с з булса, башка м гън л рен а латырга). ү ә ә ә ң 2. Туры яки к черелм м гън ле булуын к рс терг (к черелм м гън ле ү ә ә ә булса, т рен билгел рг : метафора, метонимия, синекдоха, вазифа буенча ө ә ә к чеш). ү 2. С зне омонимын табарга, булса, т рен (саф омоним, омофон, омограф, ү ң ө омоформа) билгел рг. ә ә 3. С зне синонимнарын барларга. ү ң 4. С зне антонимын к рс терг. ү ң ү ә ә 5. леге с з керг н фразеологизмнарны тупларга. Ә ү ә 6. С зне килеп чыгышын (генезисын) билгел рг : гомумт рки(татар) с зе ү ң ә ә ө ү яки алынма с з (гар п, фарсы, рус, европа телл ре с зе). ү ә ә ү 7. Кулланылыш даир се ягыннан т рен (гомумхалык с зе, диалектизм, ә ө ү профессионализм (термин), жаргон, арго) к рс терг. ү ә ә 8. Кулланылыш д р се ягыннан т рен билгел рг : искерг н с з ә әҗә ө ә ә ә ү (архаизм, тарихи с з), неологизм, актив с з. ү ү 9. Эмоциональ-экспрессив катламга м н с б тен билгел рг (битараф с з, ө ә ә ә ү к нк реш с зе, китапча с з). ө ү ү ү

С ЗГ ЛЕКСИК АНАЛИЗ ЯСАУҮ Ә Тикшер рн ге. ү ү ә Д нья ө мине зг ртте: Ү ә Еламаска йр тте. (Х с н Туфан) ө ә ә ә Д нья ө 1. К п м гън ле с з: гал мне бер леше; ир шары; безне чолгап алган бар ү ә ә ү ә ң ө җ табигать мохит; кешелек мгыяте; и тимагый чынбарлыкны бер лк се; җә җ ң ө ә д ньялык . б. ө һ 2. Туры м гън д (к черелм м гън се – бик к п, зур). ә ә ә ү 3. Омонимы юк. 4. Д нья – и ан, гал м, ир й зе, ир шары. ө җ һ ә җ ө җ 5. Д ньялык м гън сенд антоним – ахир т. ө ә ә 6. Фразеологизмнар: д нья б ясе, д нья й зе, д нья кую, д нья к т , д нья к р , ө ә ө ө ө ү ү д ньяга кил , д нья тигезл н , д ньяга чыгу, д ньядан кит , д нья бет. ө ү ө ә ү ө ө ү 7. Гар п с зе. ә ү 8. Гомумхалык с зе. ү 9. Актив с з. ү 10. Китапча с з. ү

С З Т ЗЕЛЕШЕН ТИКШЕР Т РТИБЕ Ү Ө Ү Ә 1. С з т ркемн рен йтерг , с зне м гън ле кис кл рг ү ө ә ә ә ү ә ә ә таркатырга, нич м гън ле кис кт н торуын йтерг. ә ә ә ә 2. С зне тамырын табарга, мисалга 2 -3 тамырдаш с з ү ң ү йтерг. ә ә 3. Кушымчаларны кайсы т ркемг кер л рен ң ө ә ү ә билгел рг. ә ә 4. С зне нигезен к рс терг ү ң ү ә ә

Эшчел ребезә 1. Эшчел ребез – исем, эш–че–л р – ебез , 4 м гън ле ә ә кис кт н тора ә ә (шартлы билгел р ярд менд к рс тел )ә ә ә ү ә ә 2. С зне тамыры – эш, (тамырдаш с зл р: эшле, эшч н, ү ң ү ә ә эшлекле). 3. -че – исем ясагыч кушымча; -л р — ә модальлек кушымчасы, к плекне белдер ; — ебез – ү ә б йл геч кушымчаә ә , I зат к плек сандагы тартым кушымчасы. ү 4. С зне нигезе – эшче. ү ң

С З ЯСАЛЫШЫН ТИКШЕР Т РТИБЕ Ү Ү Ә 1. С зне кайсы с з т ркеменн н булуын билгел рг. ү ң ү ө ә ә ә 2. Аны ясалыш ысулын а латырга. ң ң 3. Ясалыш ысулы ягыннан т рен билгел рг. ө ә ә

С З ЯСАЛЫШЫН ТИКШЕР РН ГЕҮ Ү Ү Ә Эшч н ә 1. Сыйфат. 2. Тамырга с з ясагыч кушымча ялгану ысулы ү бел н исемн н сыйфат ясалган. ә ә 3. С з ясагыч кушымча ялгау ысулы. ү

МОРФОЛОГИК АНАЛИЗ й, гомерне узуын гына к р ле син, к м т…Ә ң ү ә ә Бераздан тисе бел н теге абзый, н рс ә ә турындадыр с йл шеп, арттарак калдылар. ө ә Ә Г лбану, арбага утырган килеш, урманны к з теп ө ү ә бара. – Ай-яй, бу агачны яфраклары сап-сары булган. ң Абау, н тегенд кызыл яфраклар да бар. Ай- ай ә ә ә һ зур ик н урман диг нн ре. Бер д иге-чиге юк, ә ә ахрысы. Нинди ген агачлар юк! Якында гына ә тукран агач чукый: тук-тук, тук-тук… арба, Ә ле бер, ле икенче ягына авыша-авыша, ә ә шыгыр-шыгыр килеп бара. (М. Х с нов) ә ә

МОРФОЛОГИК АНАЛИЗ ИСЕМ 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Ялгызлык яки уртаклык исем булуын йтерг. ә ә 3. Санын йтерг. ә ә 4. Килешен йтерг. ә ә 5. Тартым бел н т рл нг н яки т рл нм г н булуын ә ө ә ә ә йтерг. ә ә 6. Кайсы с зг ияр ен, яки кайсы с зне а а ияреп, аны ү ә ү ү ң ң ң турында ни д булса х б р ит ен ачыкларга м нинди ә ә ә ү һә мл кис ге булуын йтерг. җө ә ә 7. Тамыр с зме, ясалмамы ик нен йтерг ү ә ә ә.

Тикшер рн геү ү ә Урманны — исем, м ст кыйль с з т ркеме, уртаклык ө ә ү ө исем, берлек санда, т шем килешенд , тартым бел н ө ә ә т рл нм г н, к з теп бара фигылен иярг н, мл д ө ә ә ә ү ә ә ә җө ә ә т мамлык, тамыр с з. ә ү тисе — Ә исем, м ст кыйль с з т ркеме, уртаклык исем, ө ә ү ө берлек санда, баш килешт , ә III зат берлек сандагы тартым бел н т рл нг н, калдылар фигыле ияреп кил , мл д ә ө ә ә ә җө ә ә ия, тамыр с з. ү

ЗАТЛАНЫШЛЫ ФИГЫЛЬ (хик я, шарт, боерык фигыльл р) ә ә 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Затланышлы яки затланышсыз булуын йтерг. ә ә 3. Т ркемч сен билгел рг. ө ә ә ә 4. Барлыкта яки юклыкта булуын ачыкларга. 5. Юн лешен билгел рг. ә ә ә 6. Зат-санын к рс терг. ү ә ә 7. Заман бел н т рл нс , заманын билгел рг. ә ө ә ә 8. Нинди мл кис ге булуын ачыкларга. җө ә ә 9. Ясалыш т рен йтерг. ө ә ә

МОРФОЛОГИК АНАЛИЗ Тикшер рн ге. ү ү ә Калдылар — фигыль, м ст кыйль с з т ркеме, ө ә ү ө затланышлы; хик я фигыль, барлыкта, т п ә ө юн лешт , III зат к плек санда, билгеле тк н ә ә ү ү ә заманда, мл д х б р, тамыр с з. җө ә ә ү К р ү — фигыль, м ст кыйль с з т ркеме, ө ә ү ө затланышлы; боерык фигыль, барлыкта, т п ө юн лешт , II зат берлек санда, мл д х б р, ә ә җө ә ә тамыр с з. ү

ЗАТЛАНЫШСЫЗ ФИГЫЛЬ (сыйфат фигыль, х л фигыль, инфинитив) ә 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Затланышсыз фигыльне т ркемч сен ң ө ә билгел рг. ә ә 3. Барлыкта яки юклыкта булуын йтерг. ә ә 4. Юн лешен йтерг. ә ә ә 5. Заман бел н т рл нс , заманын йтерг. ә ө ә ә 6. Нинди мл кис ге булуын йтерг. җө ә ә 7. Ясалыш ысулын ачыкларга.

Тикшер рн ге. ү ү ә Утырган — фигыль, м ст кыйль с з т ркеме, затланышсыз, ө ә ү ө сыйфат фигыль, барлыкта, т п юн лешт , тк н заманда, ө ә ә ү ә мл д аерымланган х л составында (арбага утырган җө ә ә ә килеш), тамыр с з. ү С йл шеп ө ә — фигыль, м ст кыйль с з т ркеме, ө ә ү ө затланышсыз, х л фигыльне беренче т ре, барлыкта, ә ң ө уртаклык юн лешенд , мл д аерымланган х л ә ә җө ә ә ә составында (н рс турындадыр с йл шеп), тамыр с з. ә ә ө ә ү

ИСЕМ ФИГЫЛЬ 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Затланышсыз фигыльне т ркемч сен билгел рг. ң ө ә ә ә 3. Барлыкта яки юклыкта булуын йтерг. ә ә 4. Юн лешен йтерг. ә ә ә 5. Санын к рс терг. ү ә ә 6. Килешен билгел рг. ә ә 7. Тартым бел н т рл н -т рл нм вен йтерг. ә ө ә ү ө ә ә 8. Нинди мл кис ге булуын йтерг. җө ә ә 9. Ясалыш ысулын йтерг ә ә.

Тикшер рн ге. ү ү ә Узуын ( к р) ү — фигыль, м ст кыйль с з т ркеме, ө ә ү ө затланышсыз, исем фигыль, барлыкта, т п ө юн лешт , берлек санда, т шем килешенд , III зат ә ә ө ә берлек сандагы тартым бел н т рл нг н, мл д ә ө ә ә җө ә ә т мамлык , тамыр с з. ә ү

СЫЙФАТ 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Асыл яки нисби сыйфат ик нен ачыкларга. ә 3. Д р сен ачыкларга. ә әҗә 4. Исемл шк н очракта, н рс бел н т рл н ен язарга. ә ә ә ө ә ү 5. Нинди мл кис ге ик нен билгел рг. җө ә ә ә 6. Ясалыш т рен йтерг. ө ә ә Тикшер рн ге. ү ү ә Кызыл (яфраклар) — сыйфат, м ст кыйль с з т ркеме, асыл ө ә ү ө сыйфат, гади д р д , мл д аергыч, тамыр с з. ә әҗә ә җө ә ә ү

САН 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Т ркемч сен йтерг. ө ә ә ә 3. Кайсы с з т ркемен ачыклавын яки м ст кыйль ү ө ө ә кулланылуын а латырга. ң 4. Исемл шк н очракта, н рс бел н т рл н ен язарга. ә ә ә ө ә ү 5. Нинди мл кис ге булуын билгел рг. җө ә ә 6. Ясалыш т рен йтерг. ө ә ә Тикшер рн ге. ү ү ә Икенче (якка) — сан, м ст кыйль с з т ркеме, т ртип саны, ө ә ү ө ә исемне ачыклый, мл д аергыч, тамыр сан җө ә ә.

Р ВЕШӘ 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Т ркемч сен йтерг. ө ә ә ә 3. Кайсы с з т ркемен ачыклавын а латырга. ү ө ң 4. Нинди мл кис ге булуын билгел рг. җө ә ә 5. Ясалыш т рен ачыкларга. ө Тикшер рн ге. ү ү ә Бераздан (калдылар) — р веш ә , м ст кыйль с з т ркеме, ө ә ү ө вакыт р веше, фигыль бел н белдерелг н кис кне ачыклый ә ә мл д вакыт х ле, кушма с з. җө ә ә ә ү

АЛМАШЛЫК 1. Сү з т ркемен билгел рг. ө ә ә 2. Т ркемч сен йтерг. ө ә ә ә 3. Т рл нс , н рс бел н т рл н ен йтерг. ө ә ә ә ө ә ү ә ә 4. Нинди мл кис ге булуын билгел рг. җө ә ә 5. Ясалыш т рен йтерг. ө ә ә Тикшер рн ге ү ү ә Нинди (агачлар) — а лмашлык, м ст кыйль с з т ркеме, ө ә ү ө сорау алмашлыгы, исемне ачыклый, мл д аергыч, тамыр җө ә ә с з. ү

АВАЗ ИЯРТЕМЕ 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. М гън сен а латырга. ә ә ң 3. мл не нинди кис ге булуын билгел рг. Җө ә ң ә ә ә 4. Ясалышын а латырга ң. Тикшер рн ге. ү ү ә Шыгыр–шыгыр — а ваз ияртеме, м ст кыйль с з т ркеме, ө ә ү ө т г рм ч тавышын белдер , р веш х ле составында, парлы с з. ә ә ә ү

Б ЙЛЕКӘ 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Тал п итк н килеше буенча т ркемч сен йтерг. ә ә ө ә ә ә 3. С зл рне яки мл л рне б йл вен аерып к рс терг. ү ә җө ә ә ү ә ә Тикшер рн ге. ү ү ә Бел н ә — б йл геч с з т ркеме, баш килешне (алмашлыкларда ә ә ү ө – иялек килешен) сораучы б йлек, с зл рне б йли ( ти бел н ә ү ә ә теге абзый). ТЕРК ГЕЧ Ә 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Т ркемч сен йтерг. ө ә ә ә 3. С зл рне яки мл л рне б йл вен аерып к рс терг. ү ә җө ә ә ү ә ә Тикшер рн ге. ү ү ә Ә — те рк геч, б йл геч с з т ркеме, тез че терк геч (каршы ә ә ә ү ө ү ә куючы), мл л рне б йли. җө ә ә ә

КИС КЧӘ Ә 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Т ркемч сен йтерг. ө ә ә ә 3. Кайсы с зг яки тулаем мл г каравын ачыкларга. ү ә җө ә ә Тикшер рн ге. ү ү ә Гына — кис кч ә ә , модаль с з т ркеме, чикл че кис кч , янында ү ө әү ә ә с зен карый. ү ә Х Б РЛЕК С З Ә Ә Ү 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Х б рлек с зне м гън сен а латырга. ә ә ү ң ә ә ң 3. мл д нинди кис к булуын ачыкларга. Җө ә ә ә Тикшер рн ге ү ү ә. Бар — х ә б рлек с з, модаль с з т ркеме, раслау м гън се, ә ү ү ө ә ә яфракларны бар ик нен х б р ит , мл д х б р. ң ә ә җө ә ә

ЫМЛЫК 1. С з т ркемен билгел рг. ү ө ә ә 2. Т ркемч сен йтерг. ө ә ә ә Тикшер рн ге. ү ү ә Ай-яй — ым лык, модаль с з т ркеме, га пл н не белдер ү ө җә ә ү ә (ай-яй, сап-сары булган).

СИНТАКСИК АНАЛИЗ С ЗТЕЗМ Л РНЕ АНАЛИЗЛАУҮ Ә Ә 1. мл д н с зтезм л рне аерып чыгару. Җө ә ә ү ә ә 2. С з т ркемн рен билгел рг. ү ө ә ә ә 3. Гадиме, катлаулымы ик нен билгел. ә әү 4. Ияр че м иярт че с зне билгел. Иярт че с зд н чыгып, ү һә ү ү әү ү ү ә ияр чег сорау кую. ү ә 5. Иярт че с зд н чыгып, билгел м бир (исем с зтезм , ү ү ә ә ә ү ү ә сыйфат с. , фигыль с. , р веш с. , сан с. , алмашлык с. ) ә 6. Компонентлары арасында м гън м н с б тен билгел. ә ә ө ә әү 7. Компонентлары арасындагы грамматик б йл че чараларны ә әү к рс т. ү ә ү Иск рм. ә ә Ия бел н х б р, тезм с зл р с зтезм була алмыйлар. ә ә ү ә Фразеологик йтелм л р тотрыклы с зтезм л р булалар. ә ә ә ү ә ә С зтезм л р ике м ст кыйль с з т ркеменн н ген т зел л р ү ә ә ө ә ү ө ә ә

Анализ рн геү ә Машина килеп туктап, Фидая чыгуга, хатын-кызлар кулларын сузып, хуплап, ачык й з бел н а а таба атладылар, ө ә ң кочаклап аркасыннан каккаладылар. (М. Маликова) Хуплап атладылар – гади с зтезм , иярт че с з – атладылар, ү ә ү ү ияр че с з – хуплап. Бу — фигыль с зтезм. Процессны т л ү ү ү ә ң ү ә ү р вешен белдер. Б йл че чара — х л фигыль (-п) кушымчасы. ә әү ә Ачык й з бел н атладылар ө ә – катлаулы с зтезм , иярт че с з ү ә ү ү – атладылар, ияр че с з – ачык й з бел н. Бу – фигыль ү ү ө ә с зтезм. Эш-х лне т л р вешен белдер. Б йл че чара – ү ә ә ң ү ә ә ә әү бел н б йлеге. ә ә

МЛ КИС КЛ РЕ ЯГЫННАН ТИКШЕР ҖӨ Ә Ә Ә Ү 1. Ияне м х б рне табарга, аларны т рен билгел рг , нинди һә ә ә ң ө ә ә с з т ркеме бел н белдерел ен йтерг. ү ө ә ү ә ә 2. Ия группасындагы мл кис кл рен тикшерерг , аларны җө ә ә ң нинди мл кис ге ик нен, нинди с з т ркеме бел н җө ә ә ә ү ө ә белдерел ен, б йл че чарасын йтерг. ү ә ә 3. Х б р группасындагы мл кис кл рен тикшерерг , ә ә җө ә ә аларны нинди мл кис ге ик нен, нинди с з т ркеме бел н ң җө ә ә ә ү ө ә белдерел ен, б йл че чарасын йтерг. ү ә ә

Тикшер рн ге. ү ү ә Мин яр стенн н елгага ө ә карап торам. (Ф. Я. ) Мин – гади ия, зат алмашлыгы бел н белдерелг н; ә ә карап торам – кушма фигыль х б р, х л м хик я фигыльл р ә ә ә һә ә ә бел н белдерелг н ә ә ; елгага — кыек т мамлык, исем бел н белдерелг н, карап торам ә ә ә с зен юн леш килеше кушымчасы ярд менд б йл нг н; ү ә ә ә ә яр стенн н – ө ә х л (урын х ле), исем м ә ә һә б йлек с з бел н ә ү ә белдерелг н, карап торам с зен б йлек с з бел н ярд менд ә ү ә ә ә б йл нг н; ә ә ә

Гади мл г синтаксик анализ ясау т ртибеҗө ә ә ә 1. мл не гади ик нлеген билгел рг. Җө ә ң ә ә ә 2. енкеме – ыйнакмы булуын йтерг. Җә җ ә ә 3. Тулымы – кимме булуын ачыкларга. 4. Составы ягыннан т рен билгел рг. ө ә ә 5. Раслаумы – инкарьме ик нен йтерг. ә ә ә 6. йт максаты ягыннан т рен билгел рг. Ә ү ө ә ә 7. Анда энд ш м кереш с зл р, ти д ш м аерымланган ә һә ү ә ң ә һә кис кл рне булу – булмавын ачыклап йтерг. ә ә ң ә ә

Тикшер т ртибеү ә Йомшак ябалак карлы кышкы кичл р ә , озын т нн р ө ә н шундый уйлар эченд ә ә ә тте. ү (М. М диев) әһ Бу – гади, енке, тулы, ике составлы, раслау, җә хик я мл , ти д ш иял р (кичл р, т нн р) бел н ә җө ә ң ә ә ә ө ә ә катлауландырылган. Кичл р, т нн р ә ө ә – гади иял р, исемн р бел н белдерелг н; ә ә тте ү – гади фигыль х б р, тк н заман хик я фигыль бел н ә ә ү ә ә ә белдерелг н. ә Йомшак ябалак карлы кышкы – аергычлар, кичке с зен ү ә иярг нн р, нинди? соравына авап бир л р, сыйфатлар бел н ә ә җ ә ә ә белдерелг нн р; ә ә

озын – аергыч, т нн р с зен иярг н, нинди? соравына авап ө ә ү ә ә җ бир , сыйфат бел н белдерелг н; ә ә ә шундый – аергыч, уйлар с зен иярг н, нинди? соравына ү ә ә авап бир , к рс т алмашлыгы бел н белдерелг н; җ ә ү ә ә уйлар эченд ә — х л, вакыт х ле, тте с зен иярг н, ничек? ни ә ә ү ү ә ә р вешле? сорауларына авап бир , б йлек с з бел н килг н, ә җ ә ә ү ә ә исем бел н белдерелг н. ә ә

ТЕЗМ КУШМА МЛ НЕ ТИКШЕР Ә ҖӨ Ә Ү 1. мл не тезм кушма мл ик нлеген Җө ә ң ә җө ә ә йтерг , аны эченд ге гади мл л рне ә ә ң ә җө ә ә ң грамматик нигезл рен аерып к рс терг. ә ү ә ә 2. Кушма мл д ге гади мл л рне зара тез җө ә ә ң ү ү юлы бел н б йл н ен йтерг , б йл че ә ә ә ү ә әү чараларны к рс терг. ү ә ә 3. Кушма мл д ге гади мл л р арасына җө ә ә тыныш билгесене ни чен куелуын а латырга. ң ө ң 4. Схемасын т зерг. ө ә

(1) Бу минутта С етә зене ялгызлыгын ү ң оныткан , (2) ул х зер ә чын м гън сенд ә ә ә б хетле кеше идеә. (Г. Б. ) Бу – тезм кушма мл , ул ике мл д н тора. ә җө ә ә Беренче грамматик нигез – С ет оныткан; ә Икенче мл не грамматик нигезе – ул б хетле кеше иде. җө ә ң ә мл л р зара тез юлы бел н б йл нг н, б йл че чара – Җө ә ә ү ү ә ә әү санау интонациясе. Санау интонациясе ярд менд б йл нг н мл л р арасына ә ә ә җө ә ә тер куела. ө мл не схемасы: Җө ә ң [ ], [ ]. Бу – терк гечсез тезм кушма ә ә мл. җө ә

ИЯРЧЕНЛЕ КУШМА МЛ НЕ ТИКШЕР ҖӨ Ә Ү 1. мл не иярченле кушма мл ик нен йтерг , Җө ә ң җө ә ә грамматик нигезл рне к рс терг. ә ү ә ә 2. Баш м иярчен мл л рне к рс терг. һә җө ә ә ү ә ә 3. Иярчен мл не т зелеш м м гън ягыннан т рен җө ә ң ө һә ә ә ө билгел рг , иярчен мл не баш мл г б йл че чараны ә ә җө ә әү к рс терг. ү ә ә 4. Иярчен м баш мл л р арасына нинди тыныш һә җө ә ә билгесене ни чен куелуын яки куелмавын а латырга. ң ө ң 5. мл т зелешен к рс тк н схема т зерг. Җө ә ө ү ә ә ө ә

2112 Тикшер рн ге. ү ү ә (1) Бер ве ә д ә шем г нө ә ә , ту маганң , (2) йтерсе л ә ң ә кыш б тенл й ө ә булмаган. (. Д. )Җ Бу – иярченле кушма мл. җө ә Грамматик нигезл ре: беренче мл д – бер ве д шем г н, ә җө ә ә ту маган, икенчесенд – кыш булмаган. Беренче мл – баш ң ә җө ә мл , икенчесе – иярчен мл. җө ә Иярчен мл – аналитик р веш мл , иярчен мл не баш җө ә ә җө ә мл г б йл че чара – йтерсе л терк геч с зе. җө ә әү ә ң ә ә ү Баш м иярчен мл л р арасына тер куела, ч нки алар һә җө ә ә ө ө терк геч с з ярд менд б йл нг нн р. ә ү ә ә ә 1 мл не схемасы: Җө ә ң ни р вешле? ә [ … ], ( йтерсе л …) ә ң ә 2 Иярчен мл – аналитик х л ( р веш) мл. җө ә ә ә җө ә

К П ИЯРЧЕНЛЕ КУШМА МЛ НЕ ТИКШЕР Ү ҖӨ Ә Ү 1. Грамматик з кл рне билгел п, баш м иярчен мл л рне ү ә ә ә һә җө ә ә к рс терг , со гыларыны т зелешен м м гън ягыннан ү ә ә ң ң ө һә ә ә т рл рен, б йл че чараларын йтерг. ө ә ә әү ә ә 2. Схема т зерг. ө ә 3. Схема буенча катлаулы кушма мл не т рен йтерг. җө ә ң ө ә ә

Тикшер рн ге. ү ү ә (1) Очы-кырые к ренм г н ү ә ә (2) бу к кр п ск н ү ә иген шулкад р ә якын , (3) х тта башакларны бер-берсен ышкылып ә ң ә кыштырдаулары ишетел ә. (. Еники)Ә Грамматик з кл р: 1) Очы-кырые к ренм г н; 2) иген якын; ү ә ә 3) кыштырдаулары ишетел. ә Икенче мл – баш мл , беренче м ченче мл л р – җө ә һә ө җө ә ә иярчен мл л р. Беренче иярчен мл – синтетик аергыч җө ә ә җө ә мл , б йл че чарасы – -г н кушымчасы; ченче мл – җө ә ә әү ә ө җө ә аналитик иярчен к л м мл , б йл че чарасы – шулкад р ү ә җө ә ә әү ә м н с б тле с зе. ө ә ә ә ү Беренче иярчен мл д н со тер куелмый, ч нки ул зе җө ә ә ң ө ө ү ачыклаган с з бел н ян ш килг н, икенче м ченче ү ә ә һә ө мл л р арасында тер куела, ч нки б йл че чара – җө ә ә ө ө ә әү шулкад р ялгызак м н с б тле с зе, йт максаты буенча бу ә ө ә ә ә ү хик я мл , шу а к р мл ахырына тер куела. ә җө ә ң ү ә җө ә ө

3333 Нинди? Никад р? ә (… -г н) [… шулкад р …], (…). ә ә 1 = Бу – ти д ш т гел ияр ле к п иярченле кушма мл. ң ә ү ү ү җө ә