2015 3 1 7 MSG Międzynarodowy system walutowy

2015. 3. 1. 7 MSG Międzynarodowy system walutowy 1

Międzynarodowe systemy walutowe Międzynarodowy system walutowy to zbiór reguł zasad i narzędzi, a także instytucji umożliwiających prowadzenie płatności międzynarodowych. Jeżeli zasady te w poszczególnych krajach są takie same, wówczas międzynarodowy system walutowy jest sumą systemów narodowych. Jeżeli jednak narodowe systemy walutowe są różne, wtedy międzynarodowy system walutowy stanowi pochodną systemu walutowego jednego lub kilku krajów dominujących na rynku międzynarodowym, pozostałe zaś muszą się dostosować do zasad określonych przez kraje dominujące. U podstaw narodowych systemów walutowych znajdują się normy prawne determinujące jednostkę pieniężną danego kraju, jej wartość w stosunku do jednostek pieniężnych innych krajów, sposób zabezpieczenia, zasady emisji oraz stopień swobody w jej wymianie na jednostki pieniężne innych krajów. Innymi słowy, do zakresu narodowych systemów walutowych należą nie tylko zasady regulujące funkcjonowanie systemu walutowego w kraju, lecz także zasady określające relacje systemu narodowego do innych systemów narodowych czy międzynarodowego systemu walutowego. Decydujące znaczenie ma zakres wymienialności waluty danego kraju na inne waluty. Jeżeli zakres ten jest pełny, wtedy pieniądz narodowy może być wykorzystany do rozliczeń za dobra i usługi kupowane za granicą. W innym przypadku kraj musi posłużyć się walutą innego kraju bądź walutą międzynarodową, ale pełniącą bez ograniczeń funkcje wymienialności. Wyróżniamy trzy międzynarodowe systemy walutowe: 1) waluty złotej; 2) pieniądza papierowego; 3) pieniądza kierowanego. Systemy te istniały w różnych okresach historycznych, pełniąc zróżnicowane funkcje 2 podporządkowane wymogom równowagi zewnętrznej bądź wewnętrznej.

System waluty złotej Przez pojęcie systemu waluty złotej będziemy rozumieli taki międzynarodowy system walutowy, w którym obieg pieniężny oparty został na złocie. Funkcjonował on w przybliżeniu w latach 1880 1914, a więc w okresie obowiązywania niczym niezakłóconych zasad wolnej konkurencji i wolnego handlu. Zanim jednak system pieniężny oparty na złocie nabrał cech międzynarodowego systemu walutowego, przyjęły go pojedyncze kraje na potrzeby usprawnienia wewnętrznych systemów pieniężnych. Pierwsza była Wielka Brytania, która już w 1821 r. wprowadziła swobodę wymiany banknotów na złoto. Posiadacze banknotów mogli otrzymać na żądanie wypłatę w złocie po ustalonym wcześniej kursie. Zapewniono też nieograniczoną swobodę przywozu i wwozu złota za granicę. Zobowiązano ponadto Bank Anglii do emisji banknotów, dopasowanej do posiadanych w skarbcu rezerw złota. Chodziło o to, aby każdy posiadacz banknotów mógł je 3 w razie potrzeby wymienić na złoto.

System waluty złotej Prawie pół wieku później (w 1865 r. ) cztery kraje europejskie (Francja, Włochy, Belgia i Szwajcaria) przyjęły wspólną jednostkę monetarną (franka) zabezpieczoną rezerwami złota i srebra. System ten nazwany został bimetalizmem. Po kilkunastu latach (w 1879 r. ) kraje te zrezygnowały jednak z bimetalizmu (systemu dwu kruszcowego) na rzecz tzw. standardu złota (systemu jedno kruszcowego). W roku 1871 system waluty złotej wprowadzony został przez Niemcy, w 1879 r. przez Stany Zjednoczone, następnie zaś przez Austro Węgry, Holandię, kraje skandynawskie, Rosję, kraje Ameryki Łacińskiej i Japonię. Innymi słowy, pod koniec XIX w. system waluty złotej stał sie międzynarodowym systemem walutowym. Zasady jego funkcjonowania w krajach, które oparły swoje wewnętrzne systemy walutowe na złocie, były bowiem identyczne. System waluty złotej jako międzynarodowy system walutowy funkcjonował do 1914 r. (a więc do I wojny światowej). W systemie tym złoto pełniło cztery funkcje podstawowe funkcje: 1) miernika wartości /służyło do porównywania cen w skali międzynarodowej/; 2) środka płatniczego /służyło do rozliczeń w skali międzynarodowej z tytułu transakcji zakupu sprzedaży towarów i usług/; 3) środka gromadzenia rezerw /na rachunkach bankowych, złoto zachęcało do rozwoju handlu międzynarodowego/; 4) środka cyrkulacji /złote monety używane były w transakcjach kupna sprzedaży 4 między osobami prawnymi i fizycznymi.

System waluty złotej U podstaw międzynarodowego systemu walutowego opartego na złocie znajdowały się cztery zasady: 1 wyznaczenie wartości jednostki walutowej w złocie, a więc wagowej zawartości złota w jednostce monetarnej. Nosiła ona nazwę parytetu złota. Parytet z założenia był stały, chyba, że stan gospodarki tak znacznie się pogorszył, iż utrzymanie ustalonego wcześniej parytetu stało się niemożliwe. Jego zmiana informowała jednak partnerów zagranicznych o złym stanie gospodarki, dlatego też kraje starały się za wszelką cenę utrzymać stały parytet. 2. stały kurs walutowy oparty na parytecie złota wyznaczał kurs przez porównanie wagi złota przypisanej jednostce pieniężnej. Jeżeli więc 1 dolar zawierał 1 gram złota, zaś 1 rubel — 0, 5 grama, to na rynku walutowym 1 dolar stanowił równowartość 2 rubli. Ze względu na niezmienność parytetu kurs był stały. Stałość tę zapewniali uczestnicy rynku, mogący kupić (sprzedać) dowolną ilość złota, płacąc w Stanach Zjednoczonych po 1 dolara za gram, zaś w Rosji po 2 ruble za gram. Stały kurs walutowy nie oznaczał jednak, iż jest on całkowicie sztywny, gdyż wahał się w pewnych granicach, nazwanych punktami złota. Wartość tych punktów była określona przez koszty transportu i ubezpieczenia złota w czasie przewozu między krajami. Górny punkt złota był przy tym wyznaczony przez kurs parytetowy powiększamy o koszty ubezpieczenia i przesyłki złota z kraju deficytowego do kraju nadwyżkowego. Natomiast dolny punkt złota był określony przez kurs parytetowy pomniejszony o koszty wysyłki i ubezpieczenia złota. 3. zasadą systemu waluty złotej było zobowiązanie banku centralnego do kupna i sprzedaży złota po stałej cenie określonej przez parytet. Każdy posiadacz banknotów emitowanych w danym kraju mógł je wymienić na złoto w banku centralnym po cenie parytetowej bez żadnych ograniczeń. Posiadacze złota mogli natomiast wymienić je na banknoty w banku centralnym po cenach parytetowych. 4. zasadą, na której oparty został system waluty złotej, była możliwość wywozu i przywozu złota z zagranicy. Istniała pełna wymienialność banknotów papierowych (walut krajowych) w skali międzynarodowej w proporcjach określonych przez ilości złota, jakie reprezentowały. Umożliwiało to określenie cen towarów jednego kraju w walucie innego kraju, a więc porównanie cen krajowych i zagranicznych oraz rentowności transakcji handlowych zawieranych na rynku światowym. Jednocześnie pozwalało to na swobodny obrót 5 dewizowy między poszczególnymi krajami. Dewizy mogły być swobodnie sprzedawane i kupowane za walutę krajową.

Systemcztery podstawowezłotej(grupy podmiotów) waluty podmioty W systemie waluty złotej występowały decydujące o jego funkcjonowaniu, tj. bank centralny, banki komercyjne, przedsiębiorstwa, konsumenci. Nie należało do nich państwo, którego rola sprowadzała się do ustalania zasad prawnych funkcjonowania systemu waluty złotej. Państwo odpowiedzialne było też za przestrzeganie tych zasad przez podmioty gospodarcze. Najważniejszym podmiotem gospodarczym systemu waluty złotej był bank centralny emitujący banknoty i ustalający stopę dyskontową. Podstawę stanowił zasób złota w skarbcu. Gdy złota przybywało, bank centralny zwiększał emisję banknotów do poziomu gwarantującego ich wymianę na złoto. Gdy złota w skarbcu ubywało, bank centralny zmniejszał ilość banknotów na rynku do poziomu wyznaczonego przez zasoby złota w skarbcu. Chodziło o to, aby w razie potrzeby każdy posiadacz banknotów mógł je wymienić na kruszec bez ograniczeń. Zmianom ilości banknotów w obiegu towarzyszyły zmiany stopy dyskontowej, czyli swego rodzaj informacji przekazywanej przez bank centralny bankom komercyjnym. Jeżeli zwiększała się emisja banknotów, a więc gdy złota w skarbcu przybywało, bank centralny obniżał stopę dyskontową, sygnalizując pozostałym podmiotom gospodarczym, iż sytuacja gospodarcza kraju poprawiła się i nadchodzi okres dobrej koniunktury. Zwiększenie ilości złota w skarbcu stanowiło następstwo dodatniego salda bilansu handlowego powstałego w wyniku przewagi eksportu nad importem (większej konkurencyjności towarów krajowych w porównaniu z towarami zagranicznymi). Jeżeli zmniejszała się emisja banknotów, a więc gdy złota w skarbcu ubywało, bank centralny podwyższał stopę dyskontową, informując pozostałe podmioty gospodarcze, iż sytuacja gospodarcza kraju pogorszyła się i nadchodzi okres złej koniunktury. Zmniejszenie ilości złota w skarbcu było bowiem konsekwencją ujemnego salda bilansu handlowego, a więc mniejszej konkurencyjności towarów krajowych w stosunku do towarów zagranicznych. Oznaczało to, że zmiany w bilansie handlowym (przy założeniu braku przepływów kapitałowych) powodujące zmiany rezerw złota w banku centralnym, pociągały za sobą zmiany ilości banknotów w krajowym obiegu pieniężnym. Tym samym równowaga (lub jej brak) bilansu w stosunkach zewnętrznych miała nadrzędną rolę w stosunku do równowagi wewnętrznej. 6

System waluty złotej Drugą grupą podmiotów, na których oparty został system waluty złotej, były banki komercyjne. Ich podstawowa rola sprowadzała się do udzielania kredytu pozostałym podmiotom gospodarczym. Środki na ten cel banki komercyjne pożyczały z banku centralnego, płacąc za nie procent w wysokości stopy dyskontowej. Gdy więc stopa dyskontowa została przez bank centralny obniżona, taniał również kredyt oferowany przez banki komercyjne. W sytuacji przeciwnej, gdy bank centralny podwyższał stopę dyskontową, drożał również kredyt oferowany przez banki komercyjne. Oczywiście banki komercyjne mogły nie zmieniać stóp procentowych (mimo podwyżki bądź obniżki stóp dyskontowych). W przypadkach tych jednak musiało to oznaczać zmianę wielkości zysku osiąganego przez banki komercyjne z udzielanego kredytu. 7

System waluty złotej Trzecią grupą podmiotów, na których oparty został system waluty złotej, były przedsiębiorstwa produkcyjne, handlowe i usługowe korzystające z kredytów udzielanych przez banki komercyjne. Gdy rosło oprocentowanie kredytów komercyjnych, to malało zainteresowanie przedsiębiorstw zaciąganiem kredytów, rosły bowiem ich koszty, co negatywnie oddziaływało na rentowność produkcji. Natomiast gdy oprocentowanie kredytów malało, przedsiębiorstwa zwiększały swe zainteresowanie ich zaciąganiem. Następstwem wzrostu stopy procentowej było więc osłabienie działalności gospodarczej, rezygnacja z inwestycji czy zwiększania zatrudnienia i rozwoju produkcji. Efektem obniżki stopy procentowej była sytuacja całkowicie przeciwna, a mianowicie wzrost zainteresowania rozwojem produkcji i inwestycji, wzrost zatrudnienia. 8

System waluty złotej Czwartą grupą podmiotów systemu waluty złotej byli konsumenci. Dla nich głównym miernikiem stanu koniunktury były dochody osobiste. Dochody te rosły, gdy zwiększało się zapotrzebowanie przedsiębiorstw na dodatkowych pracowników, a więc gdy zwiększały się produkcja i inwestycje. Dochody pracowników spadały, gdy zmniejszało się zapotrzebowanie przedsiębiorstw na dodatkowych pracow ników, a więc gdy obniżały się produkcja i inwestycje. Oznaczało to, iż zmiana rezerw złota w skarbcu decydowała o aktywności wszystkich czterech grup podmiotów gospodarczych. 9

System waluty złotej Mechanizm funkcjonowania systemu waluty złotej składał się z dwóch faz: wzrostu (ożywienia) aktywności gospodarczej (fazy inflacyjnej) i spadku (osłabienia) tej aktywności (fazy deflacyjnej). Fazę ożywienia aktywności inicjowało zwiększenie rezerw złota w skarb cu, będące następstwem dodatniego salda bilansu handlowego. W efekcie bank centralny zwiększał emisję banknotów i obniżał stopę dyskontową. Banki komercyjne obniżały stopę procentową, oferując tańsze kredyty. Przedsiębiorstwa aktywizowały swą działalność, zwiększając produkcję i inwestycje, a także zatrudnienie i płace. W rezultacie rosły dochody ludności, a w konsekwencji i popyt. W następstwie rosły ceny i nasilały się tendencje inflacyjne, obniżała się więc konkurencyjność produkcji krajowej, rosła zaś atrakcyjność towarów importowanych. Wynikiem tego było pogarszanie się sytuacji w handlu zagranicznym, narastanie deficytu bilansu handlowego i konieczność jego równoważenia odpływem złota. Ilość dewiz zagranicznych, które w pewnym okresie napłynęły do danego kraju, była bowiem mniejsza od ilości dewiz niezbędnych do zapłacenia za towary i usługi importowane do danego kraju. Różnicę tę trzeba było więc zrównoważyć odpływem złota. Fazę osłabienia aktywności gospodarczej rozpoczynało zmniejszenie rezerw złota w skarbcu w następstwie ujemnego salda bilansu handlowego. W konsekwencji bank centralny ograniczał emisję banknotów, dopasowując ich ilość do rozmiarów rezerw złota, podwyższał też stopę dyskontową, informując pozostałe podmioty gospodarcze o pogar szającym się stanie gospodarki. Banki komercyjne podwyższały stopy procentowe, limitując w ten sposób dostęp do kredytów. Przedsiębiorstwa ograniczały działalność gospodarczą, zmniejszając zatrudnienie i płace. Obniżały się dochody ludności, a w kon sekwencji malał popyt i spadały ceny towarów konsumpcyjnych. Rozpoczynała się faza deflacyjna w gospodarce. W efekcie towary krajowe stawały się relatywnie tańsze w stosunku do zagranicznych, poprawiał się więc stan bilansu handlowego. Po pewnym czasie ilość dewiz zagranicznych na rynku danego kraju przewyższała zapotrzebowane na nie. a więc złoto przypływało do tego kraju, i rozpoczynała się ponownie faza pierwsza — inflacyjna. 10

System waluty złotej opierał się na założeniu automatycznego przywracania równowagi bilansu handlowego, a co za tym idzie także bilansu płatniczego. Zapewniały to dwa mechanizmy: dochodowy i cenowy, składające się na mechanizm funkcjonowania systemu waluty złotej. Zgodnie z mechanizmem dochodowym w warunkach deficytu bilansu handlowego następował spadek wydatków, a za nim spadek produktu krajowego brutto. W ślad za tym występował spadek importu, wzrost eksportu, potem zrównoważenie bilansu handlowego, a następnie nadwyżka eksportu rad importem. W efekcie pojawiały sig tendencje do wzrostu wydatków globalnych, wzrost produktu krajowego brutto, wzrost importu i obniżka eksportu. Zgodnie z mechanizmem cenowym ujemny bilans handlowy i związany z tym odpływ złota powodował spadek ilości pieniądza w obiegu i w konsekwencji obni żenie się poziomu cen krajowych. Wpływało to pozytywnie na konkurencyjność eksportu i negatywnie na konkurencyjność importu. Dodatni bilans handlowy oddziaływał na poziom cen krajowych odwrotnie, co negatywnie wpływało na konkurencyjność eksportu i pozytywnie na konkurencyjność importu. Mechanizm powrotu do równowagi był przywracany wraz z przepływem złota w relacji kraj zagranica. 11

System waluty złotej w poszczególnych krajach funkcjonował dopóty, dopóki bank centralny zabezpieczał wymienialność banknotów na złoto, a więc dopóki złoto nie tylko odpływało ze skarbca, ale również do niego przypływało. Na zasoby złota w skarbcu oddziaływały dwa czynniki: stan bilansu handlowego i płatniczego oraz zaufanie do waluty krajowej. W pierwszym przypadku chodziło o to, aby w zależności od fazy cyklu koniunkturalnego bilans handlowy był przemiennie raz dodatni, raz ujemny. W drugim przypadku chodziło o zaufanie do parytetu waluty krajowej, a więc do wartości tej waluty w stosunku do złota. Zmniejszenie tego zaufania przejawiało się wzrostem zainteresowania posiadaczy banknotów ich wymienialnością na złoto według parytetu złota. Zwiększenie zaufania oznaczało tendencję przeciwną. W okresie funkcjonowania systemu waluty złotej zarówno stan bilansu handlowego, jak też poziom zaufania do walut krajowych kształtowały się w poszczególnych krajach przemiennie. W pewnych okresach powodowały one wzrost rezerw złota w bankach centralnych, w innych ich spadek. W sumie jednak utrzymywały się rezerwy złota umożliwiające normalne 12 funkcjonowanie systemu.

System waluty złotej funkcjonował w latach 1870 1914 w trójkącie: Europa Zachodnia, Stany Zjednoczone, pozostałe kraje (Europa Środkowa i Wschodnia, Ameryka Łacińska). Europa Zachodnia była eksporterem wyrobów przemysłowych zarówno do Stanów Zjednoczonych, jak też do pozostałych krajów. Importowała natomiast żywność i surowce ze Stanów Zjednoczonych. Dla bilansu złota w skarbcu zasadnicze znaczenie miał więc handel Europy Zachodniej ze Stanami Zjednoczonymi. W obrotach z pozostałymi krajami Europa Zachodnia miała bowiem permanentnie bilans dodatni, a Stany Zjednoczone — bilans ujemny. Gdy w Europie Zachodniej była dobra koniunktura, a jej bilans handlowy ze Stanami Zjednoczonymi był dodatni, złoto wypływało ze skarbców amerykańskich i wpływało do skarbców europejskich. W Stanach Zjednoczonych była wówczas faza złej koniunktury, i odwrotnie. Jeżeli chodzi o pozostałe kraje, to w stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi miały one stale bilans dodani (złoto amerykańskie permanentnie zasilało więc skarbce tych krajów). W stosunkach z Europą Zachodnią pozostałe kraje miały natomiast stale bilans ujemny, co oznaczało potrzebę regulowania tego deficytu przepływami złota. Funkcjonowanie międzynarodowego systemu waluty złotej wymagało zaufania, jeżeli nie do wszystkich krajowych systemów waluty złotej, to przynamniej do głównych walut należących do systemu. Wyrazem tego zaufania było przekonanie, iż nie zostanie zawieszona wymienialność banknotów na złoto, a także iż nie będzie wstrzymany międzynarodowy transfer złota. Wybuch I wojny światowej spowodował zawieszenie wymienialności banknotów na złoto w bankach centralnych, a jednocześnie wstrzymał międzynarodowy transfer złota. Tym samym system waluty złotej przestał funkcjonować. 13

Podsystem waluty sztabowo złotej Po l wojnie światowej kraje usiłowały powrócić do systemu waluty złotej. Dla większości z nich było to jednak zadanie niezwykle trudne i wręcz niewykonalne. Podczas I wojny światowej pogłębiły się bowiem różnice w poziomie rozwoju gospodarczego, które narastały w czasie obowiązywania systemu waluty złotej Do ścisłej czołówki ekonomicznej awansowały Stany Zjednoczone, które w stosunkach z Europą Zachodnią zaczęły mieć stałą nadwyżkę w bilansie handlowym. W efekcie złoto płynęło jednokierunkowo do skarbca amerykańskiego. W tym samym czasie jednocześnie w wielu krajach spadło zaufanie do realności parytetów walut wewnętrznych, będących gwarancją stałych kursów wymiany banknotów na złoto. Po I wojnie światowej powrócono nie do pierwotnego systemu waluty złotej, lecz do postaci skorygowanej, zwanej podsystemem waluty sztabowo złotej. Główne zasady tego podsystemu były identyczne jak systemu klasycznej waluty złotej, dlatego nie należy go traktować jako samodzielnego systemu walutowego, ale jako przekształconą formę systemu waluty złotej. Nadal wartość waluty określano w stosunku do złota, ustalając w ten sposób parytet złota. Na parytecie oparto kurs walutowy, co było równoznaczne ze stabilizacją tego kursu w dłuższym okresie. Zachowano też swobodę transferu złota w skali międzynarodowej. Różnica dotyczyła wymienialności banknotów na złoto. O ile w systemie waluty złotej gwarantowano wymianę każdej ilości banknotów na złoto, o tyle w podsystemie waluty sztabowo złotej dopuszczona została wyłącznie wymiana większych ilości banknotów, umożliwiających otrzymanie sztaby złota (która w różnych krajach była różnej wielkości; np. w Belgii na jej zakup potrzeba było 9114 dolarów, zaś we Francji 3645 dolarów). Chodziło o ograniczenie dostępu do złota indywidualnym konsumentom, a w konsekwencji o wyeliminowanie nerwowego reagowania konsumentów na każdą pogłoskę o możliwym zawieszeniu wymienialności banknotów na złoto. Zakładano, że waluta sztabowo złota zapobiegnie przepływowi złota z obrotu rynkowego do prywatnych sejfów, pozostawiając je do dyspozycji banku centralnego. Dopuszczenie posiadaczy większych ilości banknotów do wymienialności na sztaby złota uzasadniono tym, iż będą to głównie producenci i inwestorzy kierujący się inną logiką niż indywidualni konsumenci. Logikę tę determinuje mianowicie dążenie do maksymalizacji zysku przez rozwój produkcji na potrzeby rynku wewnętrznego i eksportu. Niestety, oczekiwania te nie potwierdziły się w praktyce. Wymianie banknotów na sztaby złota nie towarzyszył rozwój eksportu w takim stopniu, który gwarantowałby zwiększenie zasobów złota w skarbcach banków centralnych. Wad tych pozbawiony miał być podsystem waluty dewizowo złotej, będący kolejną wersją systemu waluty złotej. 14

Podsystem wprowadzone zostały dalsze utrudnienia w wymianie waluty dewizowo złotej W podsystemie dewizowo złotym banknotów na złoto. Wymianę taką umożliwiono wyłącznie posiadaczom dewiz. Trzeba było więc najpierw uzyskać za granicą dewizy, aby za nie kupić sztabę złota. Podsystem ten miał skłonić krajowych producentów do rozwoju produkcji na eksport, aby poprawić saldo bilansu handlowego i zapewnić dopływ złota z zagranicy do skarbca krajowego. Nie odwróciło to jednak tendencji w międzynarodowym przepływie złota. Napływało ono do skarbców państw o najsilniejszych gospodarkach, a więc głównie do Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W przeciwieństwie do nich skarbce państw nie nadążających w rozwoju gospodarczym za wymienionymi pozostawały puste. Powodem tych zjawisk była pogłębiająca się nierównowaga strukturalna między krajami rozwijającymi się najszybciej (Stanami Zjednoczonymi) a krajami o najniższym tempie rozwoju. Przyczyn niewydolności systemu waluty złotej należało więc szukać nie w wadliwym administrowaniu systemem, lecz w na silających się rozbieżnościach między możliwościami system waluty złotej a potrzebami ograniczania narastających rozbieżności strukturalnych w ówczesnym świecie. Mankamenty systemu waluty złotej nie miały bowiem charakteru technicznego, ale strukturalny. Oba podsystemy waluty złotej (podsystem sztabowo złoty i dewizowo złoty) nie tylko nie usunęły mankamentów systemu waluty złotej, lecz jeszcze pogłębiły chaos na rynku walutowym. Zwiększyła się również nierównowaga płatnicza w stosunkach międzynarodowych. Efektem był wielki kryzys gospodarczy (1929 1933), wyrażający się drastycznym spadkiem produkcji, wzrostem bezrobocia, ograniczeniem dochodów ludności, a w ślad za tym — spadkiem obrotów handlu zagranicznego. Kryzys ten doprowadził do załamania się systemu waluty złotej, łącznie z podsystemami sztabowo złotym i dewizowo złotym. Jedynie w krajach tzw. bloku złota (Belgia, Francja. Holandia, Włochy, Szwajcaria i Polska) nadal przestrzegano podstawowych zasad systemu waluty złotej (w niektórych aż do 1936 r. ) Załamaniu systemu waluty złotej towarzyszyło zerwanie z dogmatem, iż równowaga zewnętrzna ma pierwszeństwo przed równowagą wewnętrzną w kształtowaniu dynamiki i struktury gospodarczej poszczególnych krajów. Kraje zrezygnowały również z kierowa nia się innymi 15 zasadami, na których opierał się system waluty złotej

System waluty papierowej Przez pojęcie waluty papierowej rozumieli pieniądz, który zrywa bezpośrednie związki ze złotem. W systemie waluty papierowej przede wszystkim przestał istnieć bezpośredni związek między kursem walutowym a parytetem złota. Kurs walutowy mógł być kształtowany o wiele swobodniej niż w systemie waluty złotej. Z obiegu zostały też wycofane złote monety, pozostały tylko banknot; i monety z kruszców nieszlachetnych, przy czym banki centralne zawiesiły wymienialność banknotów na złoto. Za banknoty można było kupić złoto, ale po cenie komercyjnej w punktach sprzedaży złota. Ponadto złoto przestało być wykorzystywane do wyrównywania salda bilansu handlowego między krajami, Wszystkie wymienione zmiany były niezbędne do zastąpienia prymatu równowagi zewnętrznej nadrzędnością równowagi wewnętrznej. Przewaga równowagi zewnętrznej oznaczała, iż dodatni bilans handlowy stanowił podstawowy czynnik ożywienia koniunktury w gospodarce, zaś bilans ujemny był czynnikiem osłabienia koniunktury. Przy tym nie było na to rady, rząd bowiem nie miał prawa interweniować, a bank centralny musiał kierować się ściśle określonymi zasadami będącymi pochodną nadrzędności równowagi zewnętrznej md równowagą wewnętrzną. Kryzys lat 1929 1933 sprawił, że bilanse handlowe niemal wszystkich krajów były permanentnie ujemne, co oznaczało okres złej koniunktury, a w konsekwencji spadek produkcji, wzrost bezrobocia i wiele innych negatywnych zjawisk. Dlatego też poza kilkoma wyjątkami większość krajów zrezygnowała z systemu waluty złotej. System pieniądza papierowego umożliwił przede wszystkim swobodę prowadzenia polityki kursu walutowego, czego wyrazem była dewaluacja walut i płynne kursy walutowe. Starano się w ten sposób uatrakcyjnić eksport (obniżając ceny towarów krajowych na rynkach zagranicznych) oraz uczynić mniej atrakcyjnym import (podnosząc ceny towarów importowanych na rynku krajowym). Swoboda prowadzenia polityki kursu walutowego była przy tym zróżnicowana, a mianowicie była ona inna w przypadku walut wymienialnych na inne waluty niż w przypadku braku takie wymienialności. 16

Podsystem wymienialnej waluty papierowej W przypadku walut wymienialnych na inne waluty, mimo zawieszenia wymienialności banknotów na złoto, swoboda zmiany kursu walutowego była niewielka, gdyż groziła wykluczeniem danej waluty z obszaru dewizowego. Kraje, które utrzymały wymienialność swych walut na waluty innych krajów, mogły bowiem uczestniczyć w wolnym obrocie dewizowym, co znacznie ułatwiło rozliczenia międzynarodowe. Przez pojęcie dewiz rozumiano przy tym krótkookresowe zagraniczne należności pieniężne, które ze względu na swą formę i płynność mogły występować jako międzynarodowe środki płatnicze. Dewizami mogły być przede wszystkim należności wyrażone w walutach zagranicznych (w pełni wymienialnych) oraz w substytutach pieniądza międzynarodowego, a więc wekslach, czekach i przelewach bankowych. W przypadku pieniądza papierowego wymienialnego na inne waluty oddziaływanie państwa na deficyt bilansu handlowego nie mogło się odbywać się przez zmianę kursu walutowego (dewaluację bądź deprecjację waluty wewnętrznej), lecz dzięki ożywieniu koniunktury w gospodarce wewnętrznej. Pod stawowym narzędziem tego ożywienia było zwiększanie wydatków budżetowych prowadzące do wzrostu zatrudnienia, płac, a w konsekwencji wzrostu popytu na rynku. Podobne skutki rodził wzrost nakładów inwestycyjnych w sektorze publicznym (tzw. inwestycji autonomicznych), uruchamiających mechanizm mnożnika inwestycyjnego. Ważną rolę odgrywała też obniżka podatków zwiększająca popyt bieżący i inwestycje. W wyjątkowym przypadku państwo mogło też zwiększyć emisję pieniądza. W praktyce gospodarczej lat 30. ubiegłego stulecia liczba państw, które posiadały waluty wymienialne na inne waluty była bardzo ograniczona. Poza Stanami Zjednoczo nymi i Kanadą do tej grupy wchodziły: Francja, Belgia Holandia. Polska, Szwajcaria, Włochy. Wielka Brytania. Francja i Wielka Brytania starały się przy tym utrzymać tę wymienialność w ramach tzw. bloków imperialnych obejmujących kolonie każdego z tych krajów. Szczególnie rozległy był blok szterlingowy, w ramach którego kraje członkowskie zapewniły sobie łatwiejszy dostęp do pożądanych rynków m. in. przez preferencje celne. Pozwalało to utrzymać wymienialność w ramach bloku. Rozliczenia w warunkach pieniądza wymienialnego na inne waluty były stosunkowo proste. Dokonywano ich w dewizach, a więc w zagranicznych należnościach pieniężnych możliwych do zrealizowania natychmiast bądź w krótkim terminie, akceptowanych w obrocie międzynarodowym bez ograniczeń. Było to możliwe tik długo, jak 17 długo waluta zagraniczna była godna zaufania. Dewaluacja waluty naruszała to zaufanie i prowadziła do jej

Podsystem niewymienialnej waluty papierowej W przypadku walut niewymienialnych na inne waluty państwo obejmowało bezpośrednią kontrolą obroty z zagranicą, co umożliwiało mu regulowanie ich w zależności od sytuacji gospodarczej. Waluty tych krajów stawały się wyłącznie walutami wewnętrznymi, niewystępującymi na rynku międzynarodowym. Eksporterów zobowiązywano do odsprzedaży państwu dewiz zarobionych za granicą, importerzy zaś musieli uzyskać zgodę od państwa na zakup dewiz niezbędnych do zapłacenia za import. W przypadku pieniądza papierowego niewymienialnego na inne waluty, poza oddziaływaniem państwa na gospodarkę wewnętrzną, stosowano również oddział wiele narzędzi oddziałujących bezpośrednio na równowagę zewnętrzną. Należała do nich przede wszystkim dewaluacja waluty wewnętrznej, dzięki czemu taniały towary krajowe za granicą oraz drożały towary importowane w kraju. Ważną rolę odgrywały też subwencji eksportowe oraz cła, ograniczenia ilościowe i inne metody ograniczania importu. O wiele bardziej skomplikowane niż w przypadku waluty wymienialnej były rozliczenia w walucie niewymienialnej, gdy każdy kraj prowadził autonomiczną politykę gospodarczą i pieniężną. Rozliczenia te najogólniej można podzielić na dwustronne i wielostronne kompensaty towarowe. Dwustronne kompensaty towarowe mogły mieć przede wszystkim charakter całościowy, a więc nie wymagały udziału dewiz. W tym przypadku dwa podmioty (każdy z innego kraju) kupują za granicą towary za taką samą kwotę. Najprostszą formą tego typu rozliczeń jest barter, czyli taka forma wymiany towarów miedzy dwoma krajami, która kończy się zerowym saldem płatniczym. Chodziło o to, aby nie zaistniała konieczność regulowania salda ujemnego za pomocą dewiz, których kraje te 18 nie posiadały.

Podsystem niewymienialnej waluty papierowej Poza barterem do kompensaty dwustronnej całościowej zaliczyć należy transakcje równoległe, polegające na zawarciu dwu oddzielnych kontraktów — kupna i sprzedaży, przy czym każdy z kontraktów jest rozliczany oddzielnie. W każdym z nich ceny i pozostałe warunki realizacji są ustalane więc także samodzielnie. Ważne jest. aby ich wartość była taka sama, bo tego wymaga kompensata całościowa. Dwustronne kompensaty towarowe mogą mieć ponadto charakter częściowy, co oznacza, iż transakcje kupna sprzedaży nie są identyczne wartościowo. Inicjatorem tego typu transakcji jest na ogół kraj cierpiący na deficyt walut wymienialnych, zainteresowany zrównoważeniem importu częściowo w dewizach, częściowo zaś w towarach. Ten typ kompensaty nosi nazwę transakcji wzajemnych. Kompensatą dwustronną częściową jest także kontr dostawa polegająca na zapłaceniu za nabytą za granicą fabrykę, linię technologiczną czy maszynę towarami wytworzonymi po uruchomieniu produkcji na importowanych urządzeniach. Dwustronną kompensatą towarową są ponadto transakcje warunkowe, przy czym warunek stawia kupujący, uzależniający zakup towaru od zgody partnera na zapłacenie za niego innymi 19 towarami.

Podsystem niewymienialnej waluty papierowej Wielostronne kompensaty towarowe polegają na zapłacie jednemu partnerowi za import należnością za eksport u drugiego partnera. Oczywiście musi być na to zgoda wszystkich trzech krajów. Rozliczenia między krajami zarówno w ramach kompensaty dwustronnej, jak też wielostronnej odbywają się na podstawie umów o międzynarodowym obrocie finansowym. Podzielić je można na trzy rodzaje: umowy clearingowe, umowy kompensacyjne i umowy płatnicze. Umowy clearingowe opierają się na założeniu braku transferu dewiz między krajami, zaś rozliczenia tych umów są dokonywane w walucie wewnętrznej jednego z krajów. Umowy kompensacyjne dopuszczają pewien niewielki przepływ dewiz, ale reszta jest rozliczana na podobnych zasadach jak w przypadku umów barterowych (towar za towar). Umowy płatnicze dopuszczają większy niż umowy kompensacyjne przepływ dewiz między krajami i zwykle rosnący z upływem czasu. Stanowią one formę przejściową rozliczeń w walucie niewymienialnej i walucie wymienialnej. 20

Podsystem niewymienialnej waluty papierowej System waluty papierowej doprowadził w okresie międzywojennym do anarchizacji życia gospodarczego, zakłóceń w wymianie międzynarodowej i związanych z nią rozliczeniach. Zapoczątkowała je ucieczka kapitałów krótkoterminowych do Stanów Zjednoczonych z niemal wszystkich krajów Europy Zachodniej i Ameryki Łacińskiej. W jej efekcie w 1936 r. ostatecznie został zawieszony system waluty złotej i jego podsystemy nawet w tych krajach, które najdłużej go utrzymywały, co umożliwiło powszechną dewaluacje walut wewnętrznych. Przeprowadziły ją także jednorazowo te kraje, które następnie wprowadziły system pieniądza papierowego wymienialnego. Wielokrotnej dewaluacji dokonały pozostałe kraje, które wprowadziły system pieniądza papierowego niewymienialnego. W jej efekcie w krajach tych doszło do hiperinflacji, stagnacji, a następnie recesji gospodarczej. Kraje o niewymienialnej walucie wewnętrznej cierpiały jednocześnie na stały i pogłębiający się deficyt bilansu handlowego i płatniczego. W rezultacie kraje te wprowadziły kompensatę dwu i wielostronną. Także kraje rozliczające się w dewizach nie obeszły się bez ograniczeń dewizowych. 21

System waluty kierowanej to międzynarodowy system walutowy stworzony przez instytucję międzynarodową i przez nią nadzorowany w celu zapewnienia równowagi płatniczej w stosunkach handlowych między krajami. W dotychczasowej praktyce wyróżnić można trzy podsystemy tego typu waluty: międzynarodowy podsystem walutowy oparty na stałych kursach walutowych, międzynarodowy podsystem walutowy oparty na zmiennych kursach walutowych, europejski podsystem walutowy. 22

Międzynarodowy podsystem waluty kierowanej oparty na stałych kursach walutowych Przez pojęcie międzynarodowego podsystemu waluty kierowanej opartego na stałych kursach walutowych rozumiemy system walutowy, który skupia się na zapewnieniu międzynarodowej równowagi płatniczej bez potrzeby zmiany kursu walutowego bądź transferu złota do kraju wierzyciela, wykorzystując do tego pożyczki dolarowe udzielane przez międzynarodową instytucję kierującą podsystemem. Podsystem ten został stworzony w 1944 r. pod egidą Organizacji Narodów Zjednoczonych w Bretton Woods w celu zapobieżenia dalszemu pogłębianiu się anarchii walutowej, do jakiej doprowadził upadek systemu waluty złotej i wprowadzenie systemu pieniądza papierowego. Przedstawiciele 44 państw, które wzięły udział w; konferencji, byli przekonani, że pierwotną przyczyną dezorganizacji międzynarodowego rynku walutowego było, po upadku systemu waluty złotej (i jego podsystemów), odejście od stałych kursów walutowych. Ich zdaniem, zmienne kursy walutowe pozbawiły międzynarodowy system walutowy wszelkiej koordynacji i uczyniły go niestabilnym. Powrotu do systemu waluty złotej jednak nie było ze względu na nierównomierne rozłożenie się rezerw złota w skali świata. Ich przeważająca część znajdowała się pod koniec II wojny światowej w skarbcach amerykańskich, natomiast większość krajów w ogóle nie miała rezerw złota bądź posiadała jego niewielkie ilości. Nie istniała więc możliwość emisji banknotów w proporcji do posiadanych rezerw złota. 23

Międzynarodowy podsystem waluty kierowanej oparty na stałych kursach walutowych Dlatego też u podłoża systemu waluty kierowanej, wprowadzonej w Bretton Woods, znalazł się parytet określony jednocześnie w złocie i w dolarze amerykańskim. Parytet określony w złocie stanowił podstawę kursów walutowych pieniądza narodowego. Parytet określony w dolarach stanowił podstawę kursu centralnego wyznaczanego przez państwa wobec dolara amerykańskiego. Dolar stał się bowiem kluczową waluta nowego systemu pieniądza międzynarodowego, a także walutą rezerwową". Wartość walut narodowych mogła więc być określana na podstawie relacji parytetów walut (wobec złota) bądź na podstawie relacji kursów centralnych (wobec dolara). Obie relacje powinny dawać taki sam wynik. Tym system waluty kierowanej różnił się od systemu waluty złotej, opartej wyłącznie na parytecie wyrażonym w złocie. Tak skonstruowany system waluty kierowanej miał na celu powrót do zalet systemu waluty złotej i wyeliminowanie jego mankamentów. Chodziło przede wszystkim o stabilizację kursów walutowych. W systemie waluty złotej kursy te były oparte na starym parytecie walut krajowych wyrażonym w złocie. W systemie waluty złotej kierowanej kurs walutowy został powiązany nie tylko ze złotem, lecz takie z dola rem amerykańskim, przy czym powiązanie ze złotem miało w większym stopniu charakter formalny, zaś z dolarem — faktyczny. Dolar ze względu na wymienialność na złoto, po stałej cenie 35 dol. 24 za uncję złota, stał się walutą rezerwową zapewniająca, płynność

Podsystem walutowy oparty na stałych kursach Kursy rynkowe walut narodowych mogły się różnić od kursów parytetowych lub centralnych, ale tylko w przedziale ± 1%. W przypadku, gdy różnice wahań kursów walutowych były większe, rządy miały obowiązek interweniować na rynku walutowym w celu dopasowania kursu rynkowego do kursu parytetowego. Podstawę tej interwencji stanowiły rezerwy utrzymywane nie tylko w złocie, lecz także w dolarach. Jeżeli rezerwy te były wystarczające, wtedy władze monetarne danego kraju były zobowiązane do odkupienia od innych banków centralnych własnej waluty. Jeżeli jednak kraj stale więcej importował niż eksportował, a nie miał własnych rezerw dewizowych, wtedy musiał zwrócić się do MFW z prośbą o pożyczkę dolarową krótko lub średniookresową, aby bilans ten wyrównać. Pożyczkę taką kraje finansowały własną walutą wewnętrzną. W praktyce oznaczało to. że kraje finansowały deficyty bilansu płatniczego własną walutą wewnętrzną, oczywiście za pośrednictwem dolara. Kredyt dolarowy miał pełnić ważną funkcję stabilizatora koniunktury. O ile deficyt bilansu handlowego (płatniczego) uruchamiał w systemie waluty złotej fazę deflacyjną, a więc spadek produkcji, wzrost bezrobocia, obniżkę cen wewnętrznych i wiele innych negatywnych zjawisk, o tyle w systemie pieniądza kiero wanego można było temu zapobiec. Kredyt dolarowy pozwalał wyrównać sald? bilansu płatniczego bez wszystkich tych problemów, które pociągał za sobą transfer złota w skali międzynarodowej. 25

Podsystem walutowy oparty na stałych kursach W przypadku, gdy nierównowaga płatnicza danego kraju miała charakter długofalowy, a więc strukturalny, i doraźna pożyczka dolarowa jej nie zapobiegła, wtedy kraj musiał zwrócić się po dodatkowe kredyty, obwarowane koniecznością podporządkowania krajowej polityki ekonomicznej „opiece" MFW. W ostateczności kraj mógł wystąpić z prośbą o zmianę parytetu własnej waluty. Dotyczyło to zwłaszcza sytuacji, gdy nierównowaga płatnicza była skutkiem długofalowych procesów inflacyjnych w danym kraju. Tylko dwukrotnie miała miejsce tego typu sytuacja. W roku 1949, gdy funt szterling (a następnie inne waluty z nim związane) został zdewaluowany o 30%, oraz w 1967 r. , gdy funt brytyjski został zdewaluowany po raz drugi, o 14%. Wielka Brytania otrzymała zgodę na takie dewaluacje ze względu na trudności związane z rozpadem Imperium Brytyjskiego i przemiany strukturalne w gospodarce brytyjskiej. 26

Podsystem walutowy oparty na stałych kursach Stabilizacja kursu walutowego oznaczała konieczność prowadzenia przez poszczegól ne kraje skutecznej polityki antyinflacyjnej. Jednocześnie nadmierna dyscyplina pieniężna groziła recesją gospodarczą i wszystkimi jej negatywnymi skutkami. Podsystem waluty kierowanej oparty na dolarze dopóty funkcjonował bez zastrzeżeń, dopóki dolar nie był emitowany przez Stany Zjednoczone w nadwyżkowych ilościach, choć możliwość taka była całkiem realna od początku istnienia podsystemu. Uprzywilejowanie dolara przejawiało się tym, że z jednej strony był walutą narodową, z drugiej zaś stanowił walutę rezerwową dla wszystkich pozostałych walut należących do podsystemu wypracowanego w Bretton Woods. To uprzywilejowanie polegało na tym, iż Stany Zjednoczone nie musiały bronić poziomu kursu dolara (kosztem posiadanych walut wymienialnych i złota), gdyż miały do dyspozycji własny pieniądz — dolara i mogły go emitować w razie potrzeby. Taką potrzebą była konieczność finansowania nadwyżki importu nad eksportem. Do początków lat 60. XX w. Stany Zjednoczone przestrzegały tej zasady, emitując tyle dolarów, ile byto niezbędne do pokrycia rozwijającego się handlu międzynarodowego. W połowie lat 60. dysproporcje między amerykańskim eksportem i importem zaczęły jednak narastać o wiele szybciej niż wskazywała na to dynamika handlu międzynarodowego. 27

Międzynarodowy podsystem waluty kierowanej oparty na zmiennych kursach walutowych Przez pojęcie międzynarodowego podsystemu waluty kierowanej opartego na zmiennych kursach walutowych będziemy rozumieli taki system walutowy, który do zapewnienia międzynarodowej równowagi płatniczej wykorzystuje pieniądz rozrachunkowy specjalnie kreowany przez międzynarodową instytucję kierującą podsystemem, dopuszczając zmienność kursów walut narodowych. Przez pojęcie międzynarodowego pieniądza rozrachunkowego należy rozumieć walutę kreowaną na mocy porozumienia międzynarodowego w formie pieniądza rezerwowego i wykorzystywani wyłącznie do wyrównywania bilansów płatniczych, udzielania pożyczek, spłaty zobowiązań, nie zaś do płatności w transakcjach komercyjnych zawieranych na rynku. Waluta ta nie ma też formy banknotu, nie może więc pełnić funkcji środka cyrkulacji. Jednostka waluty rozrachunkowej była początkowo równa 1 dol. amerykańskiemu, a więc 1/35 uncji złota (0, 888671 g). Od roku 1974 opierała się na koszyku 16 walut, od 1981 r. na koszyku 5 walut, zaś od pojawienia się euro na koszyku 4 walut (dolar amerykański, euro, jen japoński i funt szterling), przy czym udział walut w poszczególnych koszykach się zmieniał. 28

Podsystem walutowy oparty na zmiennych kursach Międzynarodowy podsystem waluty kierowanej oparty na zmiennych kursach walutowych, oprócz wykorzystywania międzynarodowej waluty rozrachunkowej, obejmował wiele innych zasad funkcjonowania międzynarodowego systemu walutowego, w tym rezygnację z ustalania w złocie parytetu walut i oparcia go na koszyku walut. Wprowadzenie międzynarodowego podsystemu waluty kierowanej opartego na zmiennych (płynnych) kursach walutowych usunęło mankamenty międzynarodowego podsystemu waluty kierowanej opartego na kursach stałych. Kraje stosujące system stałych kursów walutowych były bowiem zobowiązane do obrony tych kursów za wszelką cenę, nie mogły natomiast dopasowywać poziomu kursu swojej waluty do stanu bilansu płatniczego. Brak elastyczności w przywracaniu zewnętrznej równowagi płatniczej prowadził do strukturalnych zaburzeń wyrażających się w długookresowych nadwyżkach bądź niedoborach w bilansie płatniczym. Przyjęcie płynnego kursu walutowego zapobiegło tym anomaliom. Rozróżniono przy tym trzy systemy kursów płynnych: 29 1. nieograniczenie płynny; 2. płynny kierowany; 3. stały.

Podsystem walutowy oparty na zmiennych kursach Poziom kursu nieograniczenie płynnego powinien ukształtować się na rynku bez interwencji władz monetarnych. Jeżeli jednak przekroczy on pewne ustalone granice, wtedy bank centralny podejmuje działania, które nie wyznaczają wprawdzie poziomu tego kursu, lecz ograniczają amplitudę jego wahań. Do działań tych nie należą jednak transakcje wyrównawcze (ale np. zmiany stóp procentowych). W przypadku płynnego kursu kierowanego, czyli ograniczenie płynnego, jego poziom kształtuje się wprawdzie na rynku, ale władze monetarne (bank centralny) mogą wpływać na niego dyskrecjonalnie, np. gdy waluta krajowa ulega deprecjacji (niepożądanej z punktu widzenia prowadzonej polityki ekonomicznej), wtedy bank centralny sprzedaje waluty obce, i odwrotnie — gdy waluta krajowa ulega niepożądanej aprecjacji, wtedy bank centralny kupuje waluty obce. W tym systemie bank centralny dokonuje też transakcji wyrównawczych bilansu płatniczego, choć czyni to rzadko. W odróżnieniu od systemu kursu płynnego kierowanego w systemie kursu stałego (zwanego też centralnym) bank emisyjny często interweniuje na rynku walutowym, nierzadko też dokonuje transakcji wyrównawczych. Wymaga tego potrzeba zapewnienia niewielkiej amplitudy wahań tego kursu (± 1%). Zarówno w systemie kursu nieograniczenie płynnego, jak też ograniczenie płynnego znika kategoria parytetu. Występuje ona natomiast w przypadku kursu stałego gdzie podstawę parytetu stanowi koszyk walut. 30

Podsystem walutowy oparty na zmiennych kursach Wybór rodzaju kursu zależy od krajów uczestniczących w międzynarodowym podsystemie waluty kierowanej. Wybór ten nie jest jednak całkiem dowolny, ale jest funkcją celów realizowanej polityki ekonomicznej i warunków determinujących tę realizację. Zmiana polityki bądź warunków jej realizacji prowadzi do zmiany rodzaju kursu. Innymi słowy, zastąpienie międzynarodowego podsystemu pieniądza kierowanego opartego na stałych kursach walutowych międzynarodowym podsystemem pieniądza kierowanego opartym na zmiennych kursach walutowych nie oznaczało zastąpienia systemu kursów stałych systemem kursów całkowicie płynnych. Oprócz bowiem kursu nieograniczenie płynnego dopuszczono też inne kursy, zwane zmiennymi (kierowany — ograniczenie zmienny i stały — centralny). Państwa pozostawiły sobie więc możliwość wpływania na kursy walutowe, jeżeli przekroczą one pewne granice wahań. Na ogół, granice takie, których przekroczenie uważa się za niepożądane, nie są przez państwo ujawniane. Na stosowanie kursu nieograniczenie płynnego mogą sobie pozwolić tylko nieliczne państwa o silnych gospodarkach i stabilnych walutach. 31

Podsystem walutowy oparty na zmiennych kursach Międzynarodowy podsystem waluty kierowanej oparty na stałych kursach walutowych przestał należycie funkcjonować już pod koniec lat 60. XX w. Nadwyżkowe ilości dolarów emitowanych w tym okresie przez Stany Zjednoczone nie tylko nie malały, lecz rosły, zwiększał się bowiem deficyt bilansu handlowego tego kraju. Spowodowało to. że kraje Europy Zachodniej przestały być zainteresowane utrzymaniem międzynarodowego podsystemu waluty kierowanej opartego na stałych kursach walutowych. W konsekwencji 15 sierpnia 1971 r. została zawieszona zewnętrzna wymienialność dolara na złoto, co oznaczało, iż banki centralne innych krajów uczestniczących w międzynarodowym podsystemie waluty kierowanej opartym na stałych kursach walutowych nie mogły od tej pory wymieniać w banku centralnym Stanów Zjednoczonych dolarów na złoto. Dnia 18 grudnia 1971 r. dolar amerykański został zdewaluowany z 35 do 38 dolarów za uncję złota. W roku 1972 dolar został ponownie zdewaluowany (z 38 do 42, 22 dolarów amerykańskich za uncję złota). Nie uzdrowiło to jednak sytuacji ekonomicznej Stanów Zjednoczonych i nie poprawiło mechanizmu funkcjonowania międzynarodowego podsystemu waluty kierowanej opartej na stałych kursach walutowych. Dlatego 19 marca 1973 r. Stany Zjednoczone i inne kraje zrezygnowały ze stałych kursów swoich walut. Oznaczało to rezygnację z międzynaro dowego podsystemu waluty kierowanej opartego na stałych kursach walutowych. Instytucjonalne podstawy międzynarodowego podsystemu waluty kierowanej opartego na zmiennych kursach walutowych nie zostały jednak wypracowane w momencie rozpadu międzynarodowego podsystemu waluty kierowanej opartego na stałych kursach walutowych. Po rezygnacji ze stałych kursów walutowych większość krajów uczestniczących w pod systemie wprowadziła ograniczone kursy płynne, co wpłynęło na anarchizację międzynarodowego systemu walutowego. Dlatego też w 1974 r. w ramach MFW podjęto prace nad nowymi rozwiązaniami międzynarodowymi. Formalnie wyniki tych prac zostały przyjęte 7 8 stycznia 1976 r. na Jamajce, a 30 kwietnia 1976 r. Rada Gubernatorów MFW uznała je za obowiązujące. Weszły one w życie 1 kwietnia 1978 r. 32

Podsystem walutowy oparty na zmiennych kursach Międzynarodowa waluta rozrachunkowa wprowadzona została przy tym wcześniej niż międzynarodowy podsystem waluty kierowanej oparty na zmiennych kursach walutowych. Już we wrześniu 1967 r. MFW rozpoczął przygotowania do wprowadzenia tego pieniądza. Rozdysponowano go po raz pierwszy w latach 1970— 1972 w celu uzupełnienia rezerw międzynarodowych, złota było bowiem za mało, a dolar utracił międzynarodowe zaufanie. Międzynarodowa waluta rozrachunkowa jest formą kredytu udzielanego krajom członkom MFW. Kredyt ten pełni różne funkcje, w zależności od tego, czy ma formę zwykłych czy specjalnych praw ciągnienia. Zwykłe prawa ciągnienia przysługują krajom członkom MFW, pozwalając im na korzystanie z kredytu określonego przez ich kwoty udziałowe, przy czym 25% kwoty udziałowej było wpłacane w złocie (do 1978 r. ), zaś 75% w walucie własnej kraju. Poważniejszy więc kredyt zaciągnąć mogą kraje o większym udziale w funduszu rezerwowym nadzorowanym przez MFW, a mniejszy pozostałe kraje. Zwykłe prawa ciągnienia przekazywane są przez MFW zainteresowanym krajom w żądanej prze; nie walucie na cele nie tylko bezpośrednio związane z transakcjami wyrównawczym bilansu płatniczego, lecz także na spłaty zobowiązań i udzielanie pożyczek. Zwykłe prawa ciągnienia funkcjonowały już w międzynarodowym podsystemie waluty kierowane opartym na stałych kursach walutowych. Specjalne prawa ciągnienia przysługuje krajom członkom MFW, umożliwiając im zaciągnięcie specjalnego kredytu w proporcji do udziału w funduszu rezerwowym na cele zrównoważenia bilansu płatniczego bądź dokonania transakcji wyrównawczych. SDR y są wykorzystywane głównie w rozliczeniach między bankami centralnymi, a także innymi instytucjami upoważnionymi do takich rozliczeń przez MFW. Zostały one wprowadzone w przededniu ogłoszenia przez Stany Zjednoczone zawieszenia wymienialności dolara na złoto (w transakcjach między bankami centralnymi) w obliczu niedostatku złota i dewiz. Kreacja SDR ów nie wymagała zabezpieczenia w złocie. MFW kreował je, mając (od 1978 r. ) zabezpieczenie wyłącznie w walutach narodowych. Kreacja SDR ów polegała tym, że MFW zapisywał poszczególnym krajom na ich rachunkach w Departamencie Specjalnych Praw Ciągnienia określone kwoty udziału. Podstawę stanowiło miejsce kraju w obrotach 33 międzynarodowych, stabilność waluty narodowej. wielkość rezerw i sytuacji wewnętrzna".

Europejski podsystem walutowy to zasady polityki monetarnej i kursowej na terenie Unii Europejskiej. Zasady te były zarówno pochodne międzynarodowego systemu walutowego kierowanego przez MFW, jak i polityki integracyjnej realizowanej w Europie. Ewolucję europejskiego podsystemu walutowego podzielić można na cztery etapy. Etap pierwszy, obejmujący okres do 1972 r. , miał charakter wstępny, przygotowawczy. W okresie tym zasadniczo skupiono się na doprowadzeniu walut narodowych do zewnętrznej wymienialności oraz wprowadzeniu rozliczeń wielostronnych. Realizacji pierwszego zadania służyło powstanie Europejskiej Unii Płatniczej, która rozpoczęła działalność w 1950 r. , zakończyła zaś w 1958 r. Wprowadzenie rozliczeń wielostronnych, po doprowadzeniu do zewnętrznej wymienialności walut narodowych, stało się tylko formalnością. Służył temu Europejski Układ Walutowy) zawarty w 1958 r. Etap drugi obejmował lata 1972 1978, w których obowiązywały zasady europejskiego mechanizmu kursowego nazywanego powszechnie wężem walutowym. Zasadnicza uwaga była wówczas skupiona na stabilizacji relacji między kursami walut narodowych, ograniczając ich wahania do 4, 5% (± 2, 25%) w stosunku do dolara amerykańskiego. 34

Europejski podsystem walutowy Etap trzeci obejmował lata 1978 1999, a więc czas obowiązywania zasad Europejskiego Systemu Walutowego, składającego się z trzech elementów: europejskiej jednostki walutowej /ecu/, tzw. mechanizmu kursów walutowych i systemu kredytowego. Europejska jednostka walutowa pełniła przede wszystkim funkcję środka płatniczego w rozliczeniach między narodowymi bankami centralnymi krajów członkowskich Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. W tym zakresie widać wyraźnie podobieństwo między ecu a SDR. Europejska jednostka walutowa (ecu) pełniła funkcję środka płatniczego między bankami centralnymi krajów należących do Europejskiego Systemu Walutowego, składnika rezerw walutowych krajów członkowskich, a także punktu odniesienia dla kursów walut narodowych. Europejski System Walutowy w razie potrzeby udzielał krajom członkowskim pomocy kredytowej — od kredytów krótkoterminowych począwszy, a na długookresowych skończywszy. W porównaniu z europejskim mechanizmem kursowym. Europejski System Walutowy zawęził zakres wahań kursów walut narodowych do 2, 25% (± 1, 125%) w stosunku do dolara amerykańskiego. 35

Europejski podsystem walutowy Etap czwarty obejmuje okres od wprowadzenia euro tj. pieniądza międzynarodowego, pełniącego nie tylko funkcję płatniczą, lecz także funkcje miernika wartości, środka gromadzenia rezerw i środka cyrkulacji w UE. Tym samym euro stało się walutą międzynarodową kierowaną, pełniącą więcej funkcji niż SDR y. Przygotowania do wprowadzenia euro zostały rozpoczęte w końcu 1993 r. wraz z wejściem w życie Traktatu z Maastricht. Były nimi tzw. kryteria zbieżności, zwane też kryteriami konwergencji. Tylko niektóre kryteria miały naturę walutową, pozostałe zaś kursową bądź fiskalną. Charakter walutowy miało wymaganie wobec potencjalnych członków unii walutowej należących do Unii Europejskiej, aby długookresowa stopa procentów a nie przewyższała więcej niż o 2 punkty procentowe średniej stopy oprocentowania w trzech krajach o najniższej stopie inflacji. Podobny charakter miało wymaganie, aby stopa inflacji nie była wyższa niż o 1, 5 punktu procentowego od przeciętnej stopy inflacji w trzech krajach, w których jej poziom jest najniższy. Fiskalny charakter miało wymaganie, aby deficyt budżetowy nie był większy niż 3% produktu krajowego brutto. Podobny charakter miało wymaganie, aby dług publiczny nie przekraczał 60% produktu krajowego brutto. Kolejne kryterium było wymaganiem wobec polityki kursowej. Zgodnie z nim potencjalny członek europejskiej unii walutowej powinien co najmniej przez dwa lata utrzymywać stabilność swego kursu walutowego w ustalonym przez Europejski System Walutowy przedziale 2, 25% (± 1, 125%), podwyższonym następnie aż do ± 15%. Tym samym musi on co najmniej przez dwa lata być członkiem tego systemu. Kandydaci na członków europejskiej unii walutowej musieli więc co najmniej na dwa lata wyrzec się autonomicznej polityki kursu walutowego. Kraje, które były członkami Europejskiego Systemu Walutowego, 36 spełniły ten warunek wraz z wejściem do tego systemu.

Europejski podsystem walutowy W rok po wprowadzeniu kryteriów konwergencji zaczęto tworzyć instytucje, mające zagwarantować bezawaryjne funkcjonowanie Europejskiej Unii Walutowej (European Monetary Union — EMU). Taką instytucją był przede wszystkim Europejski Instytut Walutowy (European Monetary Institute — EMI) — zapowiedź przewidywanego w przyszłości Banku Centralnego Unii Europejskiej (European Central Bank — ECB). Bank taki powstał w 1998 r. Od 1 stycznia 1999 r. kursy walut narodowych krajów wchodzących do Europejskiej Unii Walutowej zostały usztywnione, jednocześnie w miejsce ecu wprowadzono euro, które stało się oficjalnym środkiem płatniczym w krajach Unii Europejskiej. W pierwszej kolejności do Europejskiej Unii Walutowej weszło jedenaście krajów, tj. Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia i Włochy. Dwa kraje (Grecja i Szwecja) nie spełniły wymaganych kryteriów, przy czym Grecja uczyniła to w ciągu dwóch lat i 1 stycznia 2002 r. stała się członkiem Europejskiej Unii Walutowej. Dwa kraje — Wielka Brytania i Dania — nie pretendowały do członkostwa. Z dniem 1 stycznia 1999 r. euro stało się legalnym środkiem płatniczym (obok walut narodowych w jedenastu państwach członkowskich, zaś z dniem 1 stycznia 2002 r. — jedynym środkiem płatniczym w dwunastu państwach członkowskich. Jednocześnie wycofane zostały z obiegu waluty narodowe. 37

Europejski podsystem walutowy Tym samym euro — jako jedyna waluta międzynarodowa — rozpoczęło w praktyce pełnienie wszystkich czterech funkcji (miernika wartości, środka płatniczego, środka gromadzenia rezerw i środka cyrkulacji) w dwunastu krajach członkach Unii Europejskiej. Jednocześnie stało się ono środkiem płatniczym i środkiem gromadzenia rezerw w krajach spoza Unii Europejskiej. Rezygnacji krajów członkowskich Europejskiej Unii Walutowej z walut narodowych towarzyszyło powstanie Europejskiego Systemu Banków Centralnych (European System of Central Banks — ESCB) składającego się z banków centralnych krajów członkowskich oraz Europejskiego Banku Centralnego. ESCB podejmuje przede wszystkim decyzje dotyczące wysokości stóp procentowych, zaś polityka budżetowa i fiskalna nadal jest prowadzona autonomicznie przez poszczególne kraje. Pewnym ograniczeniem dla nich są kryteria konwergencji ustalone w Maastricht i kary pieniężne nakładane na kraje nieprzestrzegające tych kryteriów, ustalone w 1997 r. (w tzw. Pakcie Stabilności i Wzrostu— Stability and Growth Pact). Wprowadzenie euro jako waluty międzynarodowej zastępującej waluty narodowe ma zarówno zalew, jak i wady. Do zalet należy zaliczyć przede wszystkim wyeliminowanie ryzyka kursowego i związanych z tym kosztów. Znikła bowiem konieczność wymiany walut narodowych na inne waluty w obrębie Unii Europejskiej, gdyż walut narodowych po prostu nie ma. Jedna waluta stwarza jednocześnie możliwość łatwiejszego i bardziej przejrzystego porównywania cen między krajami stosującymi tę samą walutę. Powstają tym samym lepsze warunki dla konkurencji między przedsiębiorstwami na wspólnym rynku, co wpływa pozytywnie na efekty gospodarowania i przyspieszenie tempa rozwoju gospodar czego. Poprawia się też alokacja zasobów w ramach ugrupowania integracyjnego. Wspólna waluta międzynarodowa pozytywnie wpływa ponadto na przepływ czynników produkcji w skali międzynarodowej, zmniejsza koszty tego przepływu, zwiększając bezpieczeństwo zagranicznych lokat kapitałowych. Pośrednio euro wpłynęło również pozytywnie na stabilizację na światowych rynkach finansowych, eliminując monopol dolara amerykańskiego. 38

Europejski podsystem walutowy Do zalet należy zaliczyć przede wszystkim wyeliminowanie ryzyka kursowego i związanych z tym kosztów. Znikła bowiem konieczność wymiany walut narodowych na inne waluty w obrębie Unii Europejskiej, gdyż walut narodowych po prostu nie ma. Jedna waluta stwarza jednocześnie możliwość łatwiejszego i bardziej przejrzystego porównywania cen między krajami stosującymi tę samą walutę. Powstają tym samym lepsze warunki dla konkurencji między przedsiębiorstwami na wspólnym rynku, co wpływa pozytywnie na efekty gospodarowania i przyspieszenie tempa rozwoju gospodar czego. Poprawia się też alokacja zasobów w ramach ugrupowania integracyjnego. Wspólna waluta międzynarodowa pozytywnie wpływa ponadto na przepływ czynników produkcji w skali międzynarodowej, zmniejsza koszty tego przepływu, zwiększając bezpieczeństwo zagranicznych lokat kapitałowych. Pośrednio euro wpłynęło również pozytywnie na stabilizację na światowych rynkach finansowych, eliminując monopol dolara amerykańskiego. 39

Europejski podsystem walutowy Do wad wprowadzenia euro jako waluty międzynarodowej zaliczyć należy przede wszystkim ograniczenie wpływu państw na rozwój gospodarczy za pomocą polityki walutowej. Dotyczy to zwłaszcza kursu walutowego. Poszczególne kraje utraciły możliwość wykorzystywania na potrzeby tego rozwoju dewaluacji i deprecjacji, rewaluacji i aprecjacji. Wprawdzie eliminacja dewaluacji usunęła jedno z podstawowych narzędzi zwiększania inflacji i wszystkich negatywnych zjawisk z tym związanych, ale jednocześnie państwa zostały pozbawione narzędzi oddziaływania na równowagę bilansu handlowego i płatniczego. Nie mogą one w związku z tym wpływać na tempo wzrostu produktu krajowego brutto, bezrobocie i wiele innych zjawisk gospodarczych i społecznych. Pewne niebezpieczeństwa wiążą się też zjedna stopą procentową ustaloną dla wszystkich krajów bez względu na fazę koniunktury, w jakiej się one znajdują. Dla jednych stopa ta może być zbyt wysoka, a dla innych zbyt niska. W obu przypadkach jej stosowanie może wiązać się z trudnościami gospodarczymi. Oznacza to, że polityka pieniężna zamiast łagodzić wahania koniunktury, może te wahania pogłębiać. Euro ma zarówno gorących zwolenników, jak też zaciekłych przeciwników. W literaturze przedmiotu spotkać więc można liczne argumenty uzasadniające celowość zastąpienia walut narodowych przez walutę międzynarodową, jak też wiele argumentów całkowicie przeciwnych. 40