2 -тақырып. Қазақстанның ежелгі тарихы. Қазақстан территориясындағы ерте дәуір (1 cағат) Дәріс жоспары: 1. Палеолит (ерте тас ғасыры), мезолит (орта тас ғасыры), неолит (жаңа тас ғасыры), энеолит (мысты тас ғасыры). 2. Қола дәуірі (б. з. д. XVIII-IX ғғ. ). 3. Ерте мемлекеттік құрылымдар. СӨЖ тапсырмалары: 1. Тас дәуірінің археологиялық кезеңдері мен тұрақтары бойынша кесте құру. 2. Қола дәуірінің ерекшеліктерін хатта.
Тас дәуірі Археологиялық мәлімет бойынша адамдар Қазақстан аумағында шамамен миллион жыл бұрын ашель кезеңінде мекендей бастады. Ашель кезеңі - Аққала, Борықазған, Тәңірқазған тұрақтарымен белгілі. Мустье кезеңі Арыстанды өзені, Арғабас тұрақтары. Кейінгі палеолит - адамдар Қазақстанның барлық аумағында мекендеді, олар Батпақ, Қарабас, Аңғарсор және т. б. Неолит кезеңі – Қараүңгір, Жалпақ, Иман-бұлақ. Ашель адамы эволюция деңгейінде «хомо еректус» - тік жүретін адам қалпында болды, ол отты пайдаланып аңшылық пен терімшілікпен айналысты. Орта тас дәуірі еңбек құралдарын өңдеудегі техникалық серпілісі байқалады. Бұл адам отты алудың бірнеше тәсілін білді, ағаштан және жануарлар сүйегінен жасанды тұрғынжайлар құра білді және жыныстық еңбек бөлінісі пайда болды. Иницияция - ересектер қатарына өту межесі. Кейінгі палеолит дәуірі эволюция қарқынында биологиялық кезеңі аяқталды деуге болады, ендігі жерде оның әлеуметтік негізі бастау алды. «Алғашқы адамдар тобыры» құрылым орнына қоғамдық ұйымның тұрақты иерархиялық бірлестіктер - аналық ру келді, ол адамды «хомо сапиенс» деп атады. Рудың аса маңызды белгісі эндогамия - Некенің бастапқы формасы пайда болды. Сүйек иненің пайда болуына байланысты адам ол кезде киім тіге бастады. Жан түсініктердің пайда болуынан діни көзқарастар қалыптаса бастады, олар: тотемизм, фетишизм, анимизм, магия. Мезолит климаттағы өзгерістермен белгілі, соған байланысты жебе мен садақ және микролиттердің – тас пластиналарды алу тәсілі пайда болды, еңбек құралдарын даярлау техникасында өзгерістер болды. Ннеолит ұжымдық еңбек пен өндіріс құралжабдықтарына ортақ меншік үстем болған жаңа құрылымға ие болды. Тайпалар өз атауы, территориясы, диалектикасы және өзіндік мәдени-болмыстық ерекшелігімен бейнеленді. Адам жасанды материал – қыш ыдыстарды даярлауды игерді. Тіршіліктің өнімді формалары: егіншілік пен малшылық пайда болды. Палеолит 2, 5 млн. – 12 мыңжыл. б. д. д Ерте – б. д. д. 2, 5 млн. - 140 мыңжыл. Олдувай, Шелль, Ашелль. Орта – б. д. д. 140 -40 мыңжыл. Кейінгі ашель, Мустье. Кейінгі – б. д. д. 40 -12 мыңжыл. Ориньяк, Мадлен, Солютре. Мезолит б. д. д. 12 -5 мыңжыл. Неолит б. д. д. 5 -3 мыңжыл.
ЕРТЕ ПАЛЕОЛИТ (шамамен б. д. д. 1 млн. -140 мыңжыл) ОРТА ПАЛЕОЛИТ (б. д. д. 140 -40 мыңжыл) КЕЙІНГІ ПАЛЕОЛИТ (б. д. д. 40 -12 мыңжыл) Алғашқы адамдар тастан еңбек құралдарын жасай білді, аң аулады, терімшілікпен айналысты, тобыр болып бірікті. Тас құралдар жасау тәсілі – жарып түсіру техникасы, оны малтатас мәдениеті деп атады. Археологиялық ескерткіштері: Оңтүстік Қазақстан – Бөріқазған, Тәңірқазған, Қазанғап, Қарасу, Шабақты, Ш. Уәлиханов атындағы тұрақ - Арыстанды; Орталық Қазақстан – Құдайкөл, Жаманайбат, Обалысай, Семізбұғы; Шығыс Қазақстан – Қозыбай; Батыс Қазақстан – Шабақтысай, Сарытас. Отты алудың бірнеше тәсілін білді, жасанды тұрғын-жайлар құра білді және жыныстық еңбек бөлінісі пайда болды. Иницияция - ересектер қатарына өту межесі. Археологиялық ескерткіштері: Оңтүстік Қазақстан – Ш. Уәлиханов атындағы тұрақ, Тоқалы, Қызылрыспек, Үшбұлақ; Орталық Қазақстан – Обалысай, Мұзбел, Өгізтау І-ІІ, Үлкен Ақмая; Батыс Қазақстан - Өніжек, Аққыр, Құмақаж; Шығыс Қазақстан – Бөдене, Қызылсу. Нәсілдік топтар құрылды, қоғамдық қатынаста аналық ру қауымы қалыптасты, өнер мен діни сенім дамыды. Археологиялық ескерткіштері: Оңтүстік Қазақстан – Ащысай, Үсіктас; Орталық Қазақстан – Батпақ, Қарабас, Агренсор; Батыс Қазақстан – Аққыр, Шақпақата, Өніжек; Шығыс Қазақстан – Свинчатка, Шульбинка, Пещеры, Новоникольский, Қанай.
МЕЗОЛИТ (б. д. д. 12 -5 мыңжыл) НЕОЛИТ (б. д. д. 5 -3 мыңжыл) Климат жылынып, мұз еруі басталды, ірі жануарлар жойылды, оның орнына кішігірім аң-құстар пайда болды. Жебелі садақ, бумеранг, балық аулау құралдары және қайықты жаратты. Тас өңдеу әдісі жетілдірілді, пышақ пен жебенің ұшын микролиттерден – тас пластиналарды алу тәсілі арқылы сабын даярлады. Тас өңдеу техникасында өзгерістер болды. Археологиялық ескерткіштері: Солтүстік Қазақстан – Мичурин, Боголюбово-2, Явленка-2, Тельман 7, 8, 9, 14, Виноградовка-2, 12, Дачная, Евгеньевка, Дүзбай, Селетин, Ерейментау, Екібастұз; Орталық Қазақстан - Әкімбек, Қарағанды-15. Бұл уақытты «неолит төңкерісі» деп атайды, себебі азық-түлік ресурстарын жасау қолға алынды, олар: жабайы жануарларды қолға үйрету және жер өңдеудің (егін егі) қарапайым түрлері қалыптаса бастады. Қол өнері пайда болды, олар қыш ыдыс (керамика) жасау, тігін тігу және кен өндіру. Тайпалық бірлестіктер пайда болды, адам жылқыны қолға үйретті (ботай мәдениеті). Археологиялық ескерткіштері: Арал маңы – Сексеуіл (Арал тұрақтар тобы); Оңтүстік Қазақстан – Қараүңгір, Қарақұдық, Бүркітті, Үшбұлақ; Шығыс Қазақстан – Нарым, Қызылсу, Сатшықыз; Солтүстік Қазақстан – Қаратомар, Иман-Бұрлық, Дамсы, Ботай; Батыс Қазақстан – Тоқсанбай, Сам, Көктүбек, Жағалбұлақ, Темір, Шатпақкөл, Құлсары, Шаңдыауыл, Сарықамыс; Орталық Қазақстан – Қосқұдық, Ырғыз, Қаратоғай, Батпақ; Солтүстік-Батыс Қазақстан - Явленка, Карлуга, Боголюбово, Виноградовка, Тельман – 1, 10, Мақанжар, Тұздыкөл, Дүзбай, Бестамақ, Аманкелді.
Қола дәуірі Б. д. д. III-I мыңжылдық Андронов мәдениеті б. д. д. XVIII-VIII ғғ. Нұра кезеңі б. д. д. XVIII-XVI ғғ. Атасу кезеңі б. д. д. XV-XII ғғ. Беғазы-дәндібай б. д. д. XI-VIII ғғ. Сипаты – металл игеру, оны өңдеу және еңбекте мамандану үрдісі басталды, ірі қоғамдық еңбек бөлінісі болды, егін егу және мал бағу сипаты қоғамдағы даму барысында шаруашылық қатынастың қалыптасуына әкелді. Қола дәуірінің тасқа салынған суреттері (петроглиф) – адамның дүниетанымын білдіретін аса маңызды деректер жиынтығы. Осындай суреттер көп табылған Таңбалы, Ешкіөлмес, Қаратау, Маймақ, Тарбағатай, Бөкентау аймақтары дүниежүзілік мәдениеттің қорына қосылады. Патриархат – сипаты политогенез Таралған аумағы - шығыста Енесейден батыста Оралға дейін; Оңтүстік Сібір, Тәжікстан, Ауғанстан, Солтүстік Пәкістан жерлерін қамтыды. Орталық Қазақстан: Нұра, Атасу, Беғазы. Дәндібай, Бөрібас Шығыс Қазақстан: Қанай, Трудникова, Малакрасноярка Солтүстік Қазақстан: Алексеевское, Арқайым, Ақмола, Чаглинка. Батыс Қазақстан: Бесбай, Ахметауыл, Тастыбұлақ, Кіргелді. Оңтүстік Қазақстан: Тегіскен, Тамғалы, Қаратау, Маймак, Бокентау
Андронов мәдениеті Сипаты – оның монументалдығы, мазарларының күрделілігі, тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле түскендігі. Оның бір ерекшілігі – ежелгі қалалардың алдын алушылар (протиптер) еді. Солардың бірі –Арқайым қаласы. Орта қола кезеңінде үй құрылысы күрт өзгереді, қоныстардың өзіндік жоба-жоспары құрыла бастады. Мысалы, тұрмыс кешені деп Батыс Қазақстандағы Тасты-Бұлақ қонысы. Бұл жерде ондаған қорымдар мен қоныстар табылған. Шығыс Қазақстандағы – Ертіс, Бұқтырма, Алтай және Тарбағатай ескерткіштері. Оңтүстік Қазақстан және Жетісу өңірінде Тамғалы және Қаратау петроглифтері. Қаратаудағы – Таутары қорымы, Арал алқабындағы – Тегіскен кесенесі. Андронов тайпалары келесі ұрпаққа негіз болатын мәдени іргетасын қалап кетті. Мал бағудың жаңа түрлері мен тәсілдері, соның ішінде жайлаулық тәсілі қалыптаса бастады. Сонымен, үй іргесіндегі тепсеңнен – жайлауға көшу, одан көшпелі шаруашылықтың туындауы – қоғамның кәсіппен айналысу қатынасына күрделі өзгерістер енгені. Келесі ерекшелігі, металды өңдеу. Ежелгі кеншілер кенді тотықтандыру тәсілін қолдана білген. Борпас жыныста кенді «қайлалап» өндірсе, ал қатты жыныстарға «отпен өндіру» тәсілін қолданған. Сол сияқты, ұзын штольнялар (жасанды үңгімелер) қазған кезде оған ағаш тіреулерді пайдаланған. Уақталған руданы арнаулы пештерде балқытқан. Ондай пештер Атасу, Суықбұлақ, Қанай ауылының қасындағы қоныстардан табылды. Металл балқытумен бірге олар оны шыңдау, шекімелеу, қыспалау әдістерін білген. Металл өндірудің көлемі оларды басқа аймақтарға экспорттауға мүмкіндік берді. Шаруашылықтың дамуы айырбастың кеңеюіне ықпал етті. Патриархалдық отбасы үлкен рөл атқара бастады. Қалыптасып жатқан әлеуметтік даму барысы көсемдердің бөлініп шығу үрдістері, этномәдени бірлестіктердің қалыптасуына ұйтқы болды. Әскери және шаруашылық қажеттілігі бойынша күрделі тайпалық бірлестіктер қалыптасты. Сонымен, қола дәуірінде мал шаруашылығын, егіншілікті және жоғары дамыған металлургияны біріктірген өзіндік кешенді әлеует қалыптасты. Этникалық тұрғыдан, нәсілдің андрондық компоненті Қазақстанның тарихында нәсілдікгендік үрдісінде аса маңызды негіз болды. Б. д. д. II мыңжылдықтың орта шенінде Орталық Азияның далалық бөлігінде бақташы тайпалар бөлініп шықты. Б. д. д. ІІ мыңжылдықтың аяғы мен І мыңжылдықтың басында Қазақстанның далалық аудандарының көпшілік халқы шаруашылықтың жаңа түрі – көшпелі мал шаруашылығына ауысты. Тайпаның негізгі көпшілік бұқарасынан малшылардың бөліктеніп шығуы – қоғамдық еңбектің алғашқы ірі бөлінісі болды. Бойлық бойынша көшуге қалыптасу, өзін-өзі бағып, өз аяғымен жүретін төрт түлікті аз күш жұмсап, мол өнім беретін шаруашылық көзіне айналдыра білу, түптеп келгенде, салт атты көшпелілердің төлтума таным-түсінігі мен мәдениетінің қалыптасуына, уақыт пен кеңістік туралы дүниетанымының кеңеюіне, сөйтіп этномәдени болмысының даралауына себепші болды. Бақташылар сол кездегі өзінің отырықшы замандастарына қарағанда әлеуметтік-мәдени деңгейі жөнінен әлдеқайда биік, әлдеқайда қуатты болды.
АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЕСКЕРТКІШТЕРІ: Орталық Қазақстан – Бөрібас, Алғабас, Атасу, Дәндібай, Бесоба, Байбала, Бұғылы, Ақсу-Аюлы, Беғазы, Талды, Мыржық, Ақмая, Обалы, Беріккөл; Шығыс Қазақстан – Қанай, Трудникова, Малокрасноярка; Оңтүстік Қазақстан – Тегіскен, Таутары; Солтүстік Қазақстан – Садчиковское, Алексеевское, Затобольское, Приречный, Чаглинка, Төңкеріс, Ақмола, Арқайым, Новоникольское; Батыс Қазақстан – Ахметауыл, Бесбай, Тастыбұтақ, Кіргелді. Шаруашылығы кешенді мамандану Мал кәсібі: қой, жылқы, түйе. Бақташы кәсібінің мамандануы Үй кәсібі: қолөнердің мамандануы Егіншілік: тары, бидай. Егіншіліктің мамандануы
«Ежелгі Патшалық» дәуірдің әлеуметтік-саяси ұйымдасуы • Патша (царь) – халық басы • Әскери аристократия – үй басы, ру басы, арыс басы • Абыз – салт-дәстүрді реттеуші • Қолөнершілер – металлургтер және т. б. • Қара қауым – бақташылар және егіншілер Ерекшелігі • Мәдени бірегейлігі • Металлургияның пайда болуы • Әлеуметтік дамудың негізделуі • Монотеистік діни көзқарастың қалыптасуы • Мемлекет проекциясының бастау алуы • Келесі ұрпаққа негіз болатын мәдени іргетасын қалады 11
«Жаңа Патшалық» дәуірдің саяси ұйымдасуы • «Патша тектілерінің» даралануы • Патша тектілерін «Тәңір жаратқан» деген идеологиямен негізделеді • Жоғарғы билік – құрылтай • Әскери-тайпалық аристократияның негізделуі • Құрылтай «өкілетті» тағайындады • «Өкілеттілер» көсемдердің билігін шек қоюға құқылы болды • Билік және басқару институты құрылды, ол әскери-демократиялық сипатында бо • Тайпалық одақтар - әлеуметтік ұйымдасудың жаңа және жоғарғы типі болды • Әкімшілік-аумақтық бөлінуде Үштік принцип негізделді Ерекшелігі Темірді игеру және өңдеу Көшпелі өркениеттің орнығуы
15
Ерте көшпенділердің саяси ұйымдасуы • Орталықтандырылған билік құрылымының қалыптасуы • Тағайындалатын мемлекеттік қызметтің қалыптасуы • Құрылтай және билер кеңесі жоғарғы биліктің санаты болды Ерекшелігі: • Меншіктің эволюциясы • Сауда және ақша айналымы • Тамға және таңба • Империялық құрылымның алғышарты болатын қатынастар қалыптаса бастады
Скачать презентацию 2 -тақырып Қазақстанның ежелгі тарихы Қазақстан территориясындағы ерте
Древность.ppt