Әлеуметтану ғылымының тарихи даму кезеңдері
• "Әлеуметтану" сөзін тұнғыш рет Огюст Конт озінің "По зитивтік философия курсында" позитивті философияның бір бөлігін құрайтын ауқымды әлеуметтік ғылымның атауы ретінде пайдаланды.
• Конт Огюсттың философиялық көзқарасының дамуы 3 кезеңге бөлінеді: • I кезеңде (1820 – 26) Конт Огюст еуропалық қоғам дамуының негізгі кезеңдерін суреттеп, әлеуметік реформалардың мүмкіндігі мен оларды іске асырудың тәсілдерін ой елегінен өткізді. Бұл ойлар Конттың “Әлеуметтік философия топтамасы”, “Өткендегі қазіргі заман элементтеріне жалпы баға” (1820), “Қоғамды қайта ұйымдастыру үшін қажетті жұмыс жоспары” (1822), т. б. еңбектерінде қарастырылды. • II кезеңде (1830 – 42) Конт өз идеяларын дамыта отырып, қоғам туралы ғылым ретіндегі социологияның негізгі ережелерін тұжырымдайды (“Позитивті философия курсы”). • III кезеңде (1851 – 54) адамзат тарихының бірлігі туралы идеясын қалыптастырып, негізгі ойларын дәйекті дәлелдермен дамытады (“Позитивті саясат жүйесі”).
• Әлеуметтану негізін салушылардың бірі: • Спенсер (Spencer) Герберт (27. 4. 1820, Дерби, – 8. 12. 1903, Брайтон) – ағылшын философы және социологы, позитивизмнің негізін салушылардың бірі.
• Спенсер дүниедегі құбылыстарды білгенімізбен олардың мәнін танып, жете алмаймыз деді.
Еңбектері
• Эмиль Дюркгейм (1858 1917) француз әлеуметтанушысы, саясаттанушыс ы. Дюркгейм негізінен ұжымдық сана рөлі, оның әртүрлі [[түрлерін зерттеген. Ол өз тұжырымындасында әлеуметтік шындықтың ерекше және тәуелсіз принципіне сүйенеді. Осы қағидаға сүйене отырып, ол қоғамды индивидтерден моральдық және к үштік (физический) тұрғыдан жоғары қойды. Келесі ынтымақтастық ең жоғаргы моральдық принцип ретінде қарастырылды. Қоғамдағы екі механикалық және органикалық ынтымақтастықты тұтас даму бөліктері деп көрсетті. Механикалық ынтымақтастық архаикалық қоғамға, индив идтердің, олардың қоғамдық функцияларының біріне ұқсастығына және жете дамымағанына негізделді. Органикалық ынтымақтастық Дюркгейм бойынша қазіргі кезеңдегі қоғамдарға тән, ол еңбекті белуге негізделеді.
• • Макс Вебер (нем. Max Weber; 21 сәуір 1864, Эрфурт — 14 маусым 1920, Мюнхен) — неміс әлеуметтанушысы, әлеуметтік философ, тарихшы. Вебер әлеуметтік теориясында себептілік пен «түсіну» біртұтас болу принципіне үлкен мән берген. Вебер алғаш рет капитализм тек батыста протейантизм және кальвинизмнің тарауымен байланысты пайда болды дейді. Вебер бойынша идеалдық тип өмір шындығын бейнелейді. Бұл жалғыз жарым фактілерді жүзеге алу түсінудің құралы. Мазмұны жағынан Вебер идеялары қоғамдық-экономиқалық формациялар туралы маркстік ілімге қарсы бағытталған. Вебердің «Идеалдық тип» теориясы, тарихи факторлардың «көптігі» концепциясы және «рационалдық» идеясы мемлекеттік институттар қызметінің негізі ретінде қазіргі әлеуметтануға, саясаттануға зор ықпал етті. «Протестанттық этика және капитализмнің рухы» (1904— 1905) еңбегінде В. өркендеп келе жатқан капитализм мен XVII ғасырдың протестанттық құндылықтары арасындағы байланысты көрсетеді.
• Маркс Карл Генрих (1818, Германия, Трир қаласы — 1883 Англия, Лондон) — 19 -шы ғасыр немістің экономист ғалымы, саяси экономисі, революционері, философ, саясатт анушы, әлеуметтанушы, тарихшы, ғылыми коммунизм теориясының іргетасын қалаушы. әлеуметтік өзгеріс теориясы Маркстің еңбектерінде таптық күрес теориясынан соншалықты көрініс табады. Таптық күрес, оның тұжырымдауынша, "тарихтың қозғаушы күші" болып табылады; бұл идея Маркстің шығармашылығын терең баурап алғаны сонша, батыс әлеуметтануында маркстік теорияны кейде "жанжалдар теориясы" (conflict theory) деп атайды; • Маркс негізінен капиталистік қоғамның теоретигі болды.
Смит (Smіth) Адам (5. 6. 1723, Керколди, Шотландия — 17. 7. 1790, Эдинбург) — британ экономисі, философ; шоқындырылған және 5 маусымда(16 маусым) 1723 туылған, Керколди — 17 шілде 1790, Эдинбург) – шотландық экономист, философ- этик, қазiргi экономикалық теорияның негізін қалаушылардың бірі. Смит жүйесінде қоғам үш таптан — капиталистерден, жалдамалы жұмысшылардан және егіншілерден тұрады, мұнда ол егіншілердің, сондай-ақ өзі өнімсіз еңбек өкілдері деп есептеген халық топтарының, атап айтқанда, үй қызметшілері мен қоғамдық қызмет көрсету саласы жұмыскерлерінің, мемл. басқару қызметкерлерінің қоғамдағы рөліне сын көзбен қарады.
• • Макиавелли Никколо (3. 5. 1469, Флоренция — 22. 6. 1527, сонда) — флоренциялық дипломат, саяси теоретик, саяси биліктің жаңа тарихтағы алғашқы аналитигі. Оның негізгі идеясы — мемлекетте адамдар арасындағы жеке қатынастарды реттеуші этикадан басқа принциптер болуы керек. Негізгі бағыт — билікке жету және реттеу. Сондықтан, И. бойынша, басшы жағдайға байланысты әрекет етуі қажет. Макиавеллидің ("Тит Ливийдің бірінші декадаға ой-толғаныстары", "Әмірші", "Әскери өнер туралы" және т. б. ) шығармалары Жаңа дәуірдің саяси-құқықтық идеологиясына негіз болды. Макиавелли : "өткенді зерттеу — болашақты болжауға немесе көнелердің мысалымен осы шақтағы пайдалы іс -әрекеттердің құралы мен тәсілдерін анықтауға мүмкіндік береді", — деп түйді. Макиавелли мемлекетті (оның нысанына қарамастан) үкімет пен азаматтар арасындағы олардың қорқуы мен жақсы көруіне тірелетін қатынас ретінде қарастырды. Егерде үкімет қастандықтар мен наразылықтарға итермелемесе, егерде қол астындағы азаматтардың қорқуы өшпенділікке, ал жақсы көруі жек көруге айналмаса, онда мемлекет мызғымайды деп жазады.
Роберт Мертон
• Мертон Роберт Кинг (1910 жылы) қазіргі құрылымдық функционализмнің өкілі. Ол өзінің алдындағы функционалистердің функция қоғамның жеке бөлікгері арасындағы байланысты нығайтып, олардың өзара әсерін камтамасыз етеді деген тұжырымдамасына өзгертулер енгізеді. Оның пайымдауынша бір құбылыстың әртүрлі функциялары болатыны сияқты, бір функция әртүрлі құбылыстармен орындалуы мүмкін. Мертон мынандай үш негізгі постулатты береді: • функционалды бірлік постулаты (жоғарыда айтылғандай); • әмбебап функционализм постулаты (функционалдық барлық әлеуметтік құбылыстардың пайдалылығы); • функционалды қажеттілік, шарасыздық постулаты. Мертон әртүрлі мақсатта әрекет ететін адамдардың қылықтары функционалды болатынына өзінше түсініктеме берді. Бүл үшін ол анық және латентік (жасырын) функциялардың айырмашылығын енгізді. Анык функция дегеніміз алдын ала ойластырылған әрекеттің нәтижесі және солай сипатта мойындалады (ойша түрткінің объективті нәтижесімен сәйкес келуі). Латенттік функция дегеніміз — әрекет етушінің ойында жоқ әрекет нәтижесі, әрі ол оның (нәтиженің) неден болғанын да білмейді; оның үстіне мұндай нәтижені күтпейді. Нәтиже кейбір қауым үшін функционалды ("пайдалы"), кейбіреуі үшін дисфункционалды болуы мүмкін. Мұндай нақтылаулар Мертонға қоғамдағы дисфункционалды құбылыстарды, аномияны зерттеуге мүмкіндік берді. Аномия қоғамдағы әлеуметтік құрылымдардың қайшылығы мен зорлықка ұшырау нәтижесінде туады. Э. Дюркгейм сияқты Мертон да бұл тұжырымдамаға (аномия теориясына) өз үлесін қосты. Мертон эмпирикалық зерттеулермен әлеуметтанудың жалпы теориясын байланыстыратын орта деңгейдегі теорияның негізін калаушы.
• Теодор Адорно (нем. Theodor Ludwig Wiesengrund Adorno) (11. 9. 1903 Майндағы Франкфуртта туғ ан — 6. 8. 1969 Фиспте (Швейцария) қайтыс болған) — немісфилософы, әлеуметтанушысы, м узыкатанушысы, Франкфурт мектебінің өкілі. 1934 жылдан бастап Ұлыбританияда, 1938 жылдан бастап АҚШтаэмиграцияда болған. 1949 жылы Майндағы Франкфуртқа қайтып келді. Адорноның көзқарастары 1960 -шы жылдардың солшыл радикал студентқозғалысына зор әсер еткен. [1] Оның эпистомологиялық жұм ыстары, сонымен қатар, жаңашыл қоғам мен көпшілік мәдениетіне жасаған сыни талдаулары үлкен келіспеушілік туғызды.
• Ибн Халдун (13321406 жылдары) — XІV-XV ғасырлар белесінде өмір сүрген математиктердің арасынан бірінші болып қоғам дамуын талдады.
• Ол әртүрлі қоғамдардың құрылымындағы айырмашылықтардың себептерін айқындады. • Себептердің бірінші түрі - бұл психологиялық құбылыс, ол сезімтал, отбасындағы және тайпадағы жеке мүшелері мен топтарын байланыстыратын себептердің сипатын анықтайды. • Екінші түрі - экономикалық құбылыс, табиғи және географиялық жағдайлармен, еңбек, қолөнер және өнер бөлінісімен байланысты болады. • Себептердің үшінші түрі - саяси құбылыстар, яғни билікке иелер мен билікке бағынатындар арасындағы қарым-қатынастар, меншік құру, өкіметтің, мемлекеттің пайда болуы. Ибн Халдун қоғамның экономикалық дамуының нұсқалары туралы біркатар пікірлер айтқан. Ол адам өңдіруші және меншік иесі болған кезде ғана қоғамдық тіршілік иесі болады деп түсінді. • Ибн Халдун адамның әрекеттерін табиғи, материалдық қажеттіліктерге негізделген әрекеттермен байланыстырып қаратырады. Ол былай деп атап өтті: • Aдамдардың ерекшеліктері қоғамдық өмір болып табылады. Бүл бірлескен өмір, қалада немесе ауылдық жерлердегі бірлескен қоныстану, бүл адамдадың бірігуге, адамдардың өздерінің кажеттіліктерін бірлесе қанағаттандыруға деген бейімділіктерімен түсіндіріледі, өйткені адам табиғатына өмір сүрудің қажетті құралдарын алуға бір-біріне көмектесуге ұмтылу тән.
Жұмысты орындаған Тасмұрат Арайлым Физика факултеті РЭТ мамандығы 229 топ