Қазақстан Республикасының Прокуратурасының қалыптасуы мен даму тарихы Орындаған:

Қазақстан Республикасының Прокуратурасының қалыптасуы мен даму тарихы Орындаған: Режапова Тахмина 3 г-16 топ «құқықтану»

• Прокуратура – з кілеттігі шегінде за а с йкес жо ар ы ада алауды ө ө ңғ ә ғ ғ қ ғ ж зеге асырады. ү Прокурор – за да к зделген кілеттіктерді ж зеге асырып за да к рсетілген ң ө ө ү ң ө т ртіппен та айындалатын Р –да ы за дылы ты жо ар ы ада алауды ә ғ Қ ғ ң қ ғ ғ қ ғ ж зеге асыратын лауазымды т л а. ү ұ ғаза станпрокуратурасыны Қ қ ң тарихы

аза стан Республикасы прокуратурасыны алыптасу ж не даму кезе деріҚ қ ң қ ә ң Прокуратура алыптасу мен дамуды за жолдарынан тті. Оны тарихы ма ызды қ ң ұ қ ө ң ң ш кезе ге б лінетінін атау а болады. ү ң ө ғ аза стан прокуратурасыны ал аш ы алыптасуы мен дамуы 1922 жылды Қ қ ң ғ қ қ ң 13 шілдесіндегі аза стан Орталы Ат ару Комитеті 3 -ші сессиясыны 2 -ші Қ қ қ қ ң ша ырылымыны шешімінен бастау алды, содан кейін ділет халы қ ң Ә қ комиссариатыны рамында мемлекеттік прокуратура органы рылды. Со ан ң құ құ ғ с йкес ділет халы комиссары республика прокурорыны міндетін оса ат арды. ә Ә қ ң қ қ Осы сессияда «Прокурорлы ада алау туралы ереже» бекітілді. қ қ ғ Прокуратураны дамуыны екінші кезе інде, я ни, 1933 жылы оны ң ң ң ғ ң кілеттігі ке ейе т сті. ділет халы комиссары жанында прокуратура бас армасы ө ң ү Ә қ қ рылып, дербестікке ол жеткізді. Оны тарихында т ыш рет прокурорды құ қ ң ұңғ ң міндеттері ділет халы комиссарынан б лінді. Ә қ ө

1936 жылы 5 желто санда КСРО зіні жа а Конституциясын абылдады, қ ө ң ң қ сол о и а республика шін тарихи ма ыз а ие болды, со ынан аза стан қ ғ ү ң ғ ң Қ қ автономиялы республикадан ода ты республика а айналып, КСРО-ны қ қ ғ ң рамында ы те ы ты мемлекет болды. аза стан 1937 жылы зіні құ ғ ң құқ қ Қ қ ө ң ал аш ы Конституциясын абылдады. ғ қ қ Осы с ттен прокуратураны дамуы мен ны аюыны шінші кезе і ә ң ғ ң ү ң басталды, ділет халы комиссарынан прокуратура толы б лінді. Ә қ қ ө Республика ы ор ау органдарыны дербес рылымы ретінде ж мыс құқ қ қ ғ ң құ ұ жасай бастады. аза КСР-ны т ыш дербес прокуроры С. Ес араев Қ қ ң ұңғ қ болды. Сол жылды 11 -ші арашасында ділет халы комиссары ж не ң қ Ә қ ә прокуратураны б лу туралы б йры шы ып, республика прокуратурасы ө ұ қ ғ тікелей КСРО-ны прокурорына ба ынатын болды. ң ғ Сол кезе де прокуратура а мемлекеттік мекемелерді , о амды ж не ң ғ ң қ ғ қ ә жеке меншік йымдары іс- рекетіні за дылы ына, сонымен атар жеке ұ ә ң ң ғ қ адамдарды , тергеу органдары, аны тау ж не т. б. органдары ызметін ң қ ә қ ада алауды ж зеге асыру ж ктелді. қ ғ ү ү

Ке ес кіметіне арсы ж не лтшыл деген айып та ылып, саяси ң ү қ ә ұ ғ у ын-с ргін рбаны бол ан республиканы прокуроры бол ан сегіз қ ғ ү құ ғ ң ғ арысымыз бар. Олар Ны мет Н рма ов, Н ртаза Ералин, С дуа ас М мбеев, Жанайдар ғ ұ қ ұ ә қ ә С дуа асов, Боран Айтма амбетов, анай Боранбаев, Мырза л Атаниязов ә қ ғ Қ ғұ ж не С леймен Ес араев. ә ү қ Тек 1937 жылды зінде ана прокуратура органдарынан 40 -тан астам ң ө ғ ызметкер негізсіз ж мыстан шы арылды, соларды бір атары революция а қ ұ ғ ң қ ғ арсы ж не лтшыл топтар а ол шын берді деген желеумен амау а қ ә ұ ғ қ ұ қ ғ алынды. Б л жаппай саяси у ын-с ргін кезе і еді. Сол ыстала ша ты зінде ұ қ ғ ү ң қ ң ө прокуратура органдарында з ж мысына адал жандар, за дылы ты ө ұ ң қ ң м лтіксіз орындалуы шін жан аямай к ресіп жатты. ү ү ү

лы Отан со ысы жылдарында прокурорлы -тергеу кадрлары Отанды Ұ ғ қ ор ау ісінде шпес ерлікті негесін к рсетті. Со ыс бастал аннан кейін 1942 қ ғ ө ң ө ө ғ ғ жылды тамыз айында 885 прокуратура ызметкерлеріні 411 -і арулы ң қ ң Қ К штер атарына ша ырылып, со ыс а кетті. К птеген прокурорлар мен ү қ қ ғ қ ө тергеушілер бостанды пен мемлекетімізді т уелсіздігі шін з мірлерін қ ң ә ү ө ө иды. қ Атырау (б рын ы Гурьев) облысы Ма ат ауданды прокуратурасыны ұ ғ қ қ ң халы тергеушісі М са Байм анов а майданда ы ерлігі шін 1945 жылы 10 қ ұ ұқ қ ғ ү с уірде Ке ес Ода ыны Батыры ата ы берілді. кінішке орай оны ол алып ә ң ғ Ө лгере алмады, сол жылы 18 наурызда ол майдан даласында ерлікпен аза ү қ тапты. лы отан со ысында аты а ыз а айнал ан ш ыш, Ке ес Ода ыны Ұ ғ ң ғ ғ ұ қ ң ғ ң Батыры ш ыш Н. бдіровты кім білмейді! 1919 жылы ара анды облысы ұ қ Ә Қ ғ ар аралы ауданында ту ан Н ркен жау эшалоныны к лін к кке шырып, Қ қ ғ ү ң ү ө ұ ерлікпен аза тапты. 1943 жылы 31 наурызда о ан Ке ес Ода ыны Батыры қ ғ ң ата ы берілді. Сол аяулы Н ркен ара анды облысты прокуратурасында ғ ү Қ ғ қ тергеуші бол ан еді. ғ

Со ыс ая тал ан со прокуратураны ызметкерлері ауыл ғ қ ғ ң ң қ шаруашылы ын алпына келтіру шін белсенді ж мыс жасады, мемлекеттік ғ қ ү ұ ж не о амды меншікті м лтіксіз ор ады ж не о амды , мемлекеттік ж не ә қ ғ қ ү қ ғ ә қ ғ қ ә е бек т ртібін б з ан адамдармен аянбай к ресті. ң ә ұ ғ ү Со ыстан кейінгі онжылды басты конституциялы міндеті за дарды ғ қ қ ң ң д лме-д л рі біркелкі олданылуын ада алау болып алыптас ан ә ә ә қ қ ғ қ қ прокуратураны беделін онан рі к терумен сипатталады. ң ә ө аза стан мемлекеттілікті дамуымен атар республикалы органдар Қ қ ң қ қ ж йесінде прокуратураны р лі мен орны згеріп отырды, я ни, оны ү ң ө ө ғ ң ызметі жа а мазм нмен толы тырылып, прокурорлы ада алауды қ ң ұ қ қ қ ғ ң міндеттері згертілді. Алайда, прокуратураны алдында т р ан міндеттер ө ң ұ ғ згертілгенімен, ол т ра ты т рде ы ор ау органы, демек, оны ө ұ қ ү құқ қ қ ғ ң ызметіні басты мазм ны за дылы пен ы ор ауды амтамасыз ету, қ ң ұ ң қ құқ қ қ ғ қ азаматтарды леуметтік-экономикалы , саяси ж не жеке ы тары мен ң ә құқ қ бостанды тарын ор ау, ы б зушылы ты болдырмау болып ала берді. қ қ ғ құқ қ ұ қ қ Мемлекет дамуыны барлы кезе дерінде прокуратураны р лі с зсіз се ң қ ң ң ө ө ө т сті ж не оны алдында ы міндет рбір азаматты прокуратура зіні ү ә ң ғ ә ң ө ң м ддесін на ыз ор аушысы екендігіне алт ысыз сенетін д режеге жеткізу ү ғ қ қ ә болды.

Алайда, аза стан т уелсіздігін ал ан а дейін, прокуратура да бас а Қ қ ә ғ ғ қ ы ор ау органдары сия ты, тоталитарлы мемлекет жа дайында ы құқ қ қ ғ ғ міршілдік- кімшілік ж йені м ддесін бірінші кезекке ой анын айта кету ә ә ү ң ү қ ғ керек. Со ан арамастан прокуратура органдары ызметіні басты мазм ны ғ қ қ ң ұ ай кезде де за б зушылы ты аны тап, о ан дер кезінде тос ауыл оя білу қ ң ұ қ қ ғ қ қ болды. 1991 жыл ы тамыз о и асында республикалы прокуратура органдары ғ қ осындай сын с тте абдырамастан алыптас ан жа дай а байланысты тез ә қ қ ғ ғ арада ба ыт-ба дарын ай ындап, ескіше ж мыс істеуден бас тартып, ғ ғ қ ұ прокурорлы ада алауды тиімді т сілдерін енгізуге к ш салды. қ қ ғ ң ә ү Елімізде болып жат ан ты рдістер мен за саласында ы жа алы тар қ ң ү ң ғ ң қ адамды о амны жо ар ы ндылы ы ретінде бірінші кезекке шы арып, қ ғ ң ғ ғ құ ғ ғ азаматтарды сотпен ор алу ы ын ке ейте т сті. Жеке адамны ы ын ң қ ғ құқ ғ ң ү ң құқ ғ ор ау республика прокуратура органдары ызметіні негізгі мазм нына қ ғ қ ң ұ айналды.

Прокурорлы ада алауды одан рі дамуы ж не прокуратура органдары қ қ ғ ң ә ә ж йесін реформалау кезе і аза стан Республикасыны т уелсіздігін ал ан с тінен ү ң Қ қ ң ә ғ ә басталды. Прокуратураны реформалауы мен дамуы жа а мемлекеттік ң ң рылымыны , саяси ж не халы аралы — ы ты ба дарды а идасына с йкес құ ң ә қ қ құқ қ қ ғ ң қ ғ ә ж зеге асырылуы м мкін емес еді. ү ү 1991 жылды 6 -шы желто санында аза КСР Жо ар ы Ке есіні « аза КСР ң қ Қ қ ғ ғ ң ң Қ қ прокуратурасы органдарыны біры ай ж йесін ру, оны дербестігі мен ң ңғ ү құ ң т уелсіздігін амтамасыз ету туралы» аулысымен аза КСР Бас прокурорына ә қ Қ Қ қ ба ынатын біры ай прокуратура органдарыны ж йесі рылды. ғ ңғ ң ү құ 1992 жыл ы 17 а тарда аза стан Республикасы Жо ар ы Ке есіні ғ қ ң Қ қ ғ ғ ң ң аулысымен « аза стан Республикасыны прокуратурасы туралы» За к шіне еніп, Қ Қ қ ң ң ү со ан с йкес прокуратура Жо ар ы Ке еске есеп беретін, за дарды орындалуына ғ ә ғ ғ ң ң ң жо ар ы ада алауды ж зеге асыратын орган болды. ғ ғ қ ғ ү Осы за прокуратураны ы ор ау ызметін жа сартуда о сер етті. ң ң құқ қ қ ғ қ қ ң ә Алайда, мемлекеттік рылыс дерісіні жедел дамуы ж не ы құ ү ң ә құқ қ демократиясыны ріс алуы ы ж йелерін алыптастыруда жа а ізденістерді ң ө құқ қ ү қ ң талап ете бастады. Осы ан байланысты 1994 жылы 12 а панда Елбасыны ғ қ ң аулысымен аза стан Республикасында ы ы ты реформаны мемлекеттік Қ Қ қ ғ Құқ қ қ ң ба дарламасы бекітілді. Б л жатта прокуратура органдарын реформалауды негізгі ғ ұ құ ң а идалары аны талды. қ ғ қ

Конституциямызда ж не Президентті 1995 жыл ы « аза стан ә ң ғ Қ қ Республикасыны прокуратурасы туралы» За к ші бар Жарлы ында к рініс ң ң ү ғ ө тауып, бекітілді. Конституцияны 83 -бабында ы прокуратуралы негізгі ң ғ ереже прокуратураны біры ай орталы тандырыл ан дербес ж йе екендігін ң ңғ қ ғ ү жариялап берді. С йтіп, прокуратура республикамызды мемлекеттік билік органдары ө ң ж йесінде зіні конституциялы орнын еншіледі. ү ө ң қ Елбасына ана есеп беретін ж не Республика аума ында за дарды , ғ ә ғ ң ң аза стан Республикасы Президенті Жарлы тарыны ж не зге де Қ қ қ ң ә ө нормативтік ы ты актілерді д лме-д л рі біркелкі олданылуына құқ қ қ ң ә ә ә қ жо ар ы ада алауды ж зеге асыратын республика прокуратурасы ғ ғ қ ғ ү Конституцияны , адам мен азаматты ы тары мен бостанды тарыны ң ң құқ қ қ ң берік са талуы т різді міндеттерді ж зеге асыруды ы ты тетігі болып қ ә ү ң құқ қ қ табылады. Прокуратура за дылы ты кез-келген б зылуын аны тау мен жою ң қ ң ұ қ ж нінде шаралар олданады, сондай-а Республика Конституциясы мен ө қ қ за дарына айшы келетін за дар мен бас а да ы ты актілерге наразылы ң қ құқ қ білдіреді. Жина тап айтса , республика прокуратурасы з кілеттігін Ата қ қ ө ө За ымыз бен за дарымыз а с йкес ж зеге асырады. ң ң ғ ә ү

Прокуратура органдары дамуыны келесі кезе і 2002 жылы «Прокурорлы ң ң қ ада алау м селелері ж ніндегі кейбір аза стан Республикасы за намалы актілеріне қ ғ ә ө Қ қ ң қ згерістер мен толы тырулар енгізу туралы» аза стан Республикасы За ыны ө қ Қ қ ң ң абылдануымен байланысты болды. қ Осы За да за дылы ты ж не азаматтарды ы тарын ор ауды де гейін онан ң ң қ ң ә ң құқ қ қ ғ ң ң рі к теру ажеттілігі бекітілген. Сондай-а , елімізді жо ар ы ада алау органын ә ө қ қ ң ғ ғ қ ғ к шейтуге, прокурорларды за дарды са тау туралы актілері мен талаптарын міндетті ү ң ң қ т рде орындауды амтамасыз етуге ерекше к іл б лінген, оларды к штеп орындату ү қ өң ө ү механизмдері аны тал ан, сонымен атар, прокурорлы ада алауды актілері мен қ ғ қ қ қ ғ ң за ды талаптарын орындама андары шін за ды т л алар мен азаматтарды ң ғ ү ң ұ ғ ң жауапкершілігі к шейтілген. ү азіргі кезде ол бас а мемлекеттік органдар ызметін алмастырмайды, рт рлі Қ қ қ ә ү шаруашылы субьектілеріні ызметіне негізсіз араласпайды. Сонымен атар, қ ң қ қ прокуратура Конституцияны 83 -бабына с йкес, мемлекеттік органдар мен оларды ң ә ң лауазымды т л алары жол берген за б зушылы тарды аны тауды к шейтіп, орын ұ ғ ң ұ қ қ ү ал ан кемшіліктерді за да арал ан т р ыда жою а ы пал етеді, оны ішінде ат ару ғ ң қ ғ ұ ғ ғ қ ң қ ж не сот биліктеріні за сыз актілеріне наразылы келтіріп, сондай-а олданыста ы ә ң ң қ қ қ ғ за дар мен аза стан Республикасы Президентіні Жарлы тарын орындамау ң Қ қ ң қ фактілерін алт жібермейді. қ

аза стан Республикасыны прокуратурасы — аза стан Республикасыны Қ қ ң аума ында ы за дарды , аза стан Республикасы Президенті жарлы тарыны ғ ғ ң ң Қ қ қ ң ж не зге де нормативтік- ы ты актілерді д лме-д л ж не біркелкі ә ө құқ қ қ ң ә ә ә олданылуын, жедел-іздестіру ызметіні , аны тау мен тергеуді , кімшілік ж не қ қ ң ә ә ат ару-орындаушылы іс ж ргізуді за дылы ын жо арыдан ада алауды ж зеге қ қ ү ң ң ғ ғ қ ғ ү асыратын мемлекеттік орган. Прокуратура органдары т менгі прокурорларды жо ары т р ан прокурорлар а ө ғ ұ ғ ғ ата ба ындыратын біры ай орталы тандырыл ан ж йені райды. аза стан қ ң ғ ңғ қ ғ ү құ Қ қ Республикасыны Бас прокуратурасын Парламент сенатыны келісімімен ызметке ң ң қ бес жыл мерзімге Президент та айындайтын Бас прокурор бас арады. Бас ғ қ прокурорды сынуы бойынша аза стан Республикасыны Президенті ң ұ Қ қ ң та айындайтын бірінші орынбасары ж не орынбасарлары болады. ғ ә Прокуратура органдары ж йесіне: Бас Прокуратура облыстарды ү ң прокуратуралары; республика астанасы мен республикалы ма ызы бар қ ң алаларды прокуратуралары; ауданаралы , ауданды , алалы ж не олар а қ ң қ қ ә ғ те естірілген скери ж не мамандандырыл ан прокуратуралар кіреді. Бас армалар ң ә ә ғ қ мен б лімдерді басты тарын ж не оларды орынбасарларын, сондай-а а а ө ң қ ә ң қ ғ к мекшілерін, айры ша тапсырмалар ж ніндегі к мекшілерді, а а прокурорлар мен ө қ ө ө ғ бас армаларды ж не б лімдерді прокурорларын ызметке Республиканы Бас қ ң ә ө ң қ ң прокуроры та айындайды ж не ызметінен босатады ғ ә қ