ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΕΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΧΗΜΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ LIFE CYCLE ASSESSMENT Ανάλυση Κύκλου Ζωής Α. ΖΟΥΜΠΟΥΛΗΣ Καθηγητής Χημικής & Περιβαλλοντικής Τεχνολογίας
ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ (SUSTAINABLE DEVELOPMENT) Aειφόρος ανάπτυξη χαρακτηρίζεται η ανάπτυξη που καλύπτει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να εκθέτει σε κίνδυνο τη δυνατότητα των επόμενων γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Επιτροπή Brundtland, 1987 2
Sustainable Technologies NATURE Seed Energy PRODUCTION Dead Material Ecological Balance Material Energy Scrap Emissions Ecological Imbalance 3
The Design Objectives Traditional Sustainable Development Time-to-Market EP PP PP DS PP PC DE PC PP = Product Performance DS = Development Speed PC = Product Cost EP = Environmental Performance DS DE 4
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ 5
Εργαλεία περιβαλλοντικής διαχείρισης Clean design Ø Life Cycle Assessment Ø Industrial Ecology Ø Product Stewardship Ø 6
The 12 Principles Green Chemistry Metrics (Yield (%), E-Factor, Atom Economy, Atom Efficiency, Effective Mass Yield, Carbon Efficiency. Reaction mass Efficiency and others) Life Cycle Assessment (LCA) New Clean Technologies Toxicology Multidisciplinarity 7
Ιστορική αναδρομή Τέλη ’ 60 - Αρχές ’ 70 Οι πρώτες μελέτες επικεντρώνονται σε ζητήματα όπως: Ø Κατανάλωση πρώτων υλών Ø Ενέργεια Ø Διάθεση αποβλήτων 1969 Ø Η εταιρεία Coke Cola χρηματοδότησε μια μελέτη για τη σύγκριση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που σχετίζονται με διάφορες συσκευασίες. 8
Ιστορική αναδρομή 1972 Ø Ο Ian Βousted υπολόγισε τη συνολική ενέργεια που απαιτείται για την παραγωγή περιεκτών από διάφορα υλικά π. χ γυαλί, αλουμίνιο, πλαστικό. Αρχές ’ 90 Ø Εκδηλώνεται πραγματικό ενδιαφέρον από ένα μεγάλο αριθμό βιομηχανιών, με επακόλουθο στην σύνοδο κορυφής το 1992 να διατυπωθούν πολλές απόψεις, σχετικά με το ότι η εκτίμηση του κύκλου ζωής είναι μια ιδιαίτερα υποσχόμενη μεθοδολογία για ένα μεγάλο αριθμό περιβαλλοντικών ζητημάτων. 9
The Product Life Cycle Product Design Material Production Manufacturing Usage Disposal 10
Life Cycle Assessment for Chemical Products From ‘cradle’ E C Premanufacturing W to ‘grave’ E C Manufacturing W Recycle E E Product delivery W Remanufacture C Product use E End of Life W W Refurbish 11
Αξιολόγηση Κύκλου Ζωής (LCA) Ε Υ Πρώτες Ύλες Ε Παραγωγή Προϊόντος Α Α Ν Α Α Υ Κ Υ Ε Διανομή Προϊόντος Κ Α Ε Σ Επαναχρησιμοποίηση Υ Ε Χρησιμοποίηση Προϊόντος Λ Ω Παρέμβαση σε όλα τα στάδια ζωής των προϊόντων Α Τέλος Ζωής Προϊόντος Η E Ε = Ενέργεια Υ = Αναλώσιμα υλικά Α = Απόβλητα Α 12
Κύκλος ζωής ενός προϊόντος Ο κύκλος ζωής ενός προϊόντος αναφέρεται στις κύριες δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα κατά την διάρκεια της ζωής του. 13
1960 ΤΙ ΕΙΝΑΙ LCA (LIFE CYCLE ASSESSMENT); Η Εκτίμηση του Κύκλου Ζωής είναι ένα εργαλείο περιβαλλοντικής διαχείρησης και λήψης αποφάσεων των προϊόντων σε όλα τα στάδια του κύκλου ζωής τους. Αυτό επιτυγχάνεται με την εφαρμογή ενός συνόλου συστηματικών διεργασιών με σκοπό τη συλλογή και εξέταση: • των στοιχείων εισόδου και εξόδου, • των ενεργειακών ισοζυγίων και ισοζυγίων μάζας, και • των περιβαλλοντικών επιπτώσεων 14
Ανάλυση Κύκλου Ζωής (Life-Cycle Assessment, LCA) Ως LCA ορίζεται η διαδικασία της αξιολόγησης του περιβαλλοντικού φορτίου που σχετίζεται με ένα προϊόν, μια διαδικασία ή δραστηριότητα, μέσω της ταυτοποίησης και ποσοτικοποίησης της ενέργειας και των υλικών που χρησιμοποιούνται και που απελευθερώνονται (σαν απόβλητα) στο περιβάλλον Στόχος LCA Αναγνώριση των σημείων του συστήματος όπου μπορούν να γίνουν βελτιώσεις 15
Σχηματικές παραστάσεις για τον Κύκλο Ζωής ενός προϊόντος. Στον Κύκλο Ζωής περιλαμβάνονται οι πρώτες ύλες, η βιομηχανική παραγωγή, οι μεταφορές, η συναρμολόγηση, η συσκευασία, η χρήση, η ανακύκλωση, η διάθεση ως απόβλητο και η επαναχρησιμοποίηση.
Σύστημα κύκλου ζωής προϊόντος 17
Σχηματική παράσταση των σταδίων ζωής ενός προϊόντος 18
ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ LCA Grate to Grave 19
Η Ανάλυση του Κύκλου Ζωής προϊόντος όπως παρουσιάζεται συνοπτικά και σχηματικά σε επιστημονικά άρθρα. 20
Ορολογίες για μελέτες εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων και Ανάλυση Κύκλου Ζωής προϊόντων 21
Life Cycle Assessment Areas of application Where? ØEspecially influential in product related decisions. . . Ø LC thinking helps to decide about - - which products to manufacture; the types of raw materials to be used; the sources of energy to be used; the type and amount of packaging; design of the products; management of the waste generated; the content of the instructions/information given to the consumers; the relevant Environmental Performance Indicators; the marketing strategy. 22
Creating Green and Sustainable Supply Chains Sustainable feedstocks to reduce environmental burden Suppliers Clean, efficient manufacturing Manufacturers Renewable Resources Monitor green credentials Producers Greener Processes Retailers Safer Components Increased consumer awareness Consumers Green Products Reducing Environmental Footprint 23
Παράδειγμα ΑΚΖ ελαστικών αυτοκινήτου: Πρώτες ύλες (πετροχημικά καουτσούκ), παραγωγή, ενίσχυση με μεταλλικά σύρματα, χρήση, διάθεση (χωματερή), ανακύκλωση, ανάκτηση πρώτων υλών, ενέργεια από καύση 24
LCA for product improvement Ø Polyester blouse life-cycle energy requirements l l l Production 18% Use 82% Disposal < 1% Ø Energy requirements of use stage could be reduced by more than 90% by switching to cold water wash and line dry, instead of warm water and drying in dryer. 25
Life Cycle Assessment Why? Benefits Helps the company to realise that there are impacts associated with a product other than those generated in-house. Move away from conventional thinking Better management of the supply chain 26
Ανάλυση Κύκλου ζωής (γιατί? ) v Συμβάλει στη διαμόρφωση περιβαλλοντικών νόμων v Βοηθά τους κατασκευαστές να αναλύσουν τις διεργασίες τους και να βελτιώσουν τα προϊόντα τους v Διευκολύνει τους καταναλωτές παρέχοντας τους τις πληροφορίες που χρειάζονται όταν πρόκειται να επιλέξουν μεταξύ διαφορετικών προϊόντων 27
Πλεονεκτήματα από την εφαρμογή της μεθόδου Βοηθά στην επιλογή του προϊόντος ή της διεργασίας με τις λιγότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις Παράδειγμα: Επιλογή μεταξύ εφαμίλλων προϊόντων. Προϊόν Α Λιγότερα στερεά απόβλητα Προϊόν Β Περισσότερα στερεά απόβλητα LCA Καλύτερη επιλογή το προϊόν Β Περισσότερες αέριες εκπομπές Λιγότερες αέριες εκπομπές 28
Πλεονεκτήματα από την εφαρμογή της μεθόδου Επιπλέον, εκτελώντας μια εκτίμηση του κύκλου ζωής: Ø Αναπτύσσεται μια σύνθετη αποτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ενός συγκεκριμένου προϊόντος. Ø Πραγματοποιείται ποσοτικός προσδιορισμός των εκροών και στα τρία «μέσα» : αέρας, νερό, έδαφος. Ø Προσδιορίζεται κάθε σημαντική μεταβολή των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Ø Αποτιμούνται οι επιπτώσεις στον άνθρωπο και στο περιβάλλον. 29
A sustainable product lifecycle Renewable energy Renewable Resources only Premanufacturing Reduce and localise supply chains Zero inputs in use or renewable Energy only All auxiliaries Recoverable And reusable Manufacturing Product Delivery Product Use End of Life All wastes must be recycled/reused or returned to the environment in a form that can be utilised 30
31
Σύγκριση μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων προϊόντων μέσω της καταγραφής του κύκλου ζωής και των παραμέτρων της μελέτης 32
Ανάλυση Κύκλου Ζωής προϊόντων (απλοποιημένη μήτρα καταγραφής σταδίων ΚΖ) 33
Life Cycle Assessment LCA Tool - Life Cycle Mapping Life Cycle Stages Environmental Aspects Raw Manu. Material facturing Extraction and Supply Packaging Distribution Exercise Use Disposal Low Energy Efficiency Low Materials Efficiency High Water Use Hazardous Materials in Product High Generation of Waste High Generation of Effluents Emission High Chemical Use Source: UNEP, Wuppertal Institute 34
Οι πλαστικές φιάλες εμφιαλωμένου νερού αποτελούν προϊόν με σημαντικές Περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Η γυάλινη φιάλη ανακυκλώνεται. 35
Μέθοδος-εφαρμογή ΑΚΖ για επιπτώσεις στο περιβάλλον γυάλινης φιάλης 36
Οι πλαστικές φιάλες έχουν αποτελέσει ένα χρήσιμο προϊόν συσκευασίας υγρών, αλλά και αποτελούν σημαντικό περιβαλλοντικό πρόβλημα 37
Η Ανάλυση του Κύκλου Ζωής ενός προϊόντος (παντελόνι) είναι σημαντική για το διεθνοποιημένο εμπόριο και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις σε διεθνή κλίμακα 38
Life Cycle Assessment What? Life Cycle of Jeans Cultivation of Cotton Transport in Country A Processing at the spinning mill in Country B Jeans manufacturing in Country C NATURE Dumping or Recycling Transport Collection by the second-hand shop for re-use Marketing and Sales in Country D Transport Waste Collection Transport Use Source: by the Consumers Source: UNEP, Wuppertal Institute 39
Life Cycle Assessment How to apply? How? Get familiar with the common LCA methodology. . . The ISO guidelines for example. . . Øaims to assess associated environmental aspects and the potential impacts with a product; Øhas three main stages: 1. 2. 3. Compile a list of relevant inputs and outputs of a system; Evaluate the potential environmental impacts associated with those inputs and outputs; Interpret the results with respect to the aim of the LCA study. 40
Ανάλυση Κύκλου Ζωής Εκτίμηση Απογραφή – Καταγραφή Δεδομένων Προσδιορισμός Στόχου και Περιοχής Μελέτης Επιπτώσεων Ερμηνεία Αποτελεσμάτων 41
Τα βασικά στάδια της εκτίμησης του κύκλου ζωής (LCA) 1ο 4ο 2ο 3ο 42
LCA Method(s) Ø Initially, numerous variants of LCA “methods” were developed/investigated, but today there is consensus that there is only one basic method with a large number of variants. Ø The Society of Environmental Toxicology and Chemistry (SETAC), an international platform for toxicologists, published a Code of Practice, a widely accepted series of guidelines and definitions. Ø Nowadays, IS 0 14040 -14043 is considered to be the LCA standard. 43
Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (ISO) 44
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ LCA Oρισμός Σκοπού και Στόχου (ΙSO 14040) Ανάλυση Καταγραφής (ΙSO 14041) Direct Applications: Ερμηνεία (ISO 14043) • Product development and Improvement • Strategic planning • Marketing Εκτίμηση Επιπτώσεων (ΙSO 14042) 45
Life Cycle Assessment Tips for Action ! ØDo not forget that you are part of a big system! ØRemember, to undertake a full LCA is a very complex, time-consuming and expensive experience for everyday use. ØUse life cycle mapping as a starting point! ØA streamlined LCA can be the key for what your customers or suppliers are looking for! 46
Εκτίμηση του κύκλου ζωής Προσδιορισμός του σκοπού και του στόχου Απογραφή του κύκλου ζωής Αξιολόγηση των επιπτώσεων Ερμηνεία των αποτελεσμάτων Συλλογή και καθορισμός των κατηγοριών επιπτώσεων Προσδιορισμός των σημαντικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων Κατάταξη Αποτίμηση της πληρότητας, της ευαισθησίας και της συνοχής των δεδομένων Χαρακτηρισμός Ανάπτυξη διαγρά ματος ροής Εξαγωγή αποτελεσμάτων Ο σκοπός της μελέτης Ανάπτυξη πλάνου συλλογής δεδομένων Το είδος πληροφοριών που απαιτούνται Συλλογή δεδομένων Ο τρόπος με τον οποίο θα οργανωθούν τα δεδομένα Κανονικοποίηση Εκτίμηση και τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων Τι θα περιλαμβάνει και τι όχι Ομαδοποίηση Η ακρίβεια των δεδομένων Οι διαδικαστικοί κανόνες Στάθμιση Αξιολόγηση και έκθεση των αποτελεσμάτων 47
ΣΤΑΔΙΟ No. 1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΚΟΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΤΟΧΟΥ (SCOPE AND GOAL DEFINITION) Στόχος (Goal) – Επιδίωξη (αιτία - χρήση) Ø Σκοπός (Scope) – Αντικείμενο (όρια – απαιτήσεις) Ø Λειτουργική μονάδα (Functional unit) Ø Όρια συστήματος (System boundaries) Ø Ποιότητα δεδομένων (Data quality) Ø Διαδικασία κριτικής επισκόπησης (Critical review process) – Βαθμός αξιοπιστίας Ø 48
Στάδιο 1ο: Προσδιορισμός του σκοπού και του στόχου Καθορίζονται τα παρακάτω βήματα: Βήμα 1ο : Ο σκοπός της μελέτης. Βήμα 2ο : Το είδος πληροφοριών που απαιτούνται. Βήμα 3ο : Ο τρόπος με τον οποίο θα οργανωθούν τα δεδομένα. Βήμα 4ο : Τι θα περιλαμβάνει και τι όχι. Βήμα 5ο : Η ακρίβεια των δεδομένων. Βήμα 6ο : Οι διαδικαστικοί κανόνες. 49
Βήμα 1ο : Σκοπός της εκτίμησης του κύκλου ζωής Βασικός σκοπός είναι η επιλογή του καλύτερου προϊόντος και της καλύτερης διεργασίας Λιγότερες αρνητικές επιπτώσεις στον άνθρωπο και το περιβάλλον 50
Βήμα 2ο: Το είδος των πληροφοριών που απαιτούνται Καθορισμός των καταλλήλων ερωτημάτων Όπως για παράδειγμα: Ø Ποιο προϊόν προκαλεί τις λιγότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις; Ø Πως μπορεί να τροποποιηθεί η διαδικασία έτσι ώστε να μειωθεί μία συγκεκριμένη επίπτωση; 51
Βήμα 3ο : Ο τρόπος με τον οποίο θα οργανωθούν τα δεδομένα Πρέπει να καθορίσουμε το πώς θα οργανωθούν τα δεδομένα σε σχέση με την λειτουργική μονάδα. Λέγοντας λειτουργική μονάδα εννοούμε τη βάση σύγκρισης εφαμμίλων προϊόντων. Παράδειγμα: Σύγκριση διαφορετικών χυμών Ισοδύναμη λειτουργική μονάδα Μέγεθος πακέτου Συγκεκριμένος όγκος χυμού 52
Βήμα 4ο : Τι θα περιλαμβάνει η εκτίμηση του κύκλου ζωής; Ποια στάδια του κύκλου ζωής ενός προϊόντος θα περιλαμβάνει η εκτίμηση του κύκλου ζωής; Ø Ø Αυτό εξαρτάται από: Το σκοπό Την ακρίβεια των αποτελεσμάτων Τον διατιθέμενο χρόνο Τις πηγές 53
Στάδια Κύκλου ζωής ενός προϊόντος 1. Απόκτηση πρώτων υλών 2. Κατασκευή 3. Συσκευασία / Τυποποίηση 4. Μεταφορά /Διανομή 5. Χρήση / Επαναχρησιμοποίηση / Συντήρηση 6. Ανακύκλωση /Ανάκτηση αποβλήτων και 7. Τελική διάθεση /Απόρριψη 54
Τα στάδια του κύκλου ζωής ενός προϊόντος Στάδιο 1ο: Απόκτηση Πρώτης ύλης Όλες οι δραστηριότητες που απαιτούνται για την απόκτηση/ συλλογή των πρώτων υλών 55
Τα στάδια του κύκλου ζωής ενός προϊόντος Στάδιο 2ο: Παραγωγή Μετατροπή της ενέργειας και των πρώτων υλών σε προϊόν 56
Τα στάδια του κύκλου ζωής ενός προϊόντος Στάδιο 3ο : Χρήση/Επανάχρηση/Διατήρηση Όλες οι δραστηριότητες που έχουν σχέση με την ωφέλιμη ζωή του προϊόντος 57
Τα στάδια του κύκλου ζωής ενός προϊόντος Στάδιο 3ο : Ανακύκλωση/Διαχείριση Αποβλήτων Περιλαμβάνει την απαιτούμενη ενέργεια και τα περιβαλλοντικά απόβλητα που έχουν σχέση με την διάθεση του προϊόντος 58
Βήμα 5ο : Η Ακρίβεια των Δεδομένων Καθορίζεται από: Ø Το που θα παρουσιαστούν τα τελικά αποτελέσματα Ø Την κρισιμότητα της απόφασης Ø Το χρηματικό ποσό που απαιτείται 59
Βήμα 6ο : Οι Διαδικαστικοί Κανόνες Είναι σημαντικό να καθοριστούν οι παρακάτω διαδικασίες : Ø Τεκμηρίωση των υποθέσεων Ø Διαδικασίες διασφάλισης της ποιότητας Ø Υποβολή έκθεσης 60
Incandescent and fluorescent light bulbs Ø Ø Ø Green Lights program replace incandescent bulbs by fluorescent bulbs because of the energy saving Fluorescent bulbs provide light by causing mercury to fluoresce. Risk of mercury release during disposal Mercury is a trace contaminant in coal and when coal is burned to generate electricity, some mercury is released to the atmosphere Incandescent bulbs require more energy to operate and release less mercury to the environment Over the lifetime of the bulbs more mercury can be released to the environment due to energy use, than due to disposal of fluorescent bulbs Issue of which bulb is better depends on the boundary of the system chosen. 61
ΣΤΑΔΙΟ No. 2 ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ (INVENTORY ANALYSIS) Χρήση Λογισμικού Προγράμματ ος Συλλογή δεδομένων (Data collection) Ø Επανακαθορισμός των ορίων του συστήματος (Refining system boundaries) Ø Αναφορά δεδομένων (Validation of data) Ø Συσχετισμός δεδομένων (Relating data) Ø Καταμερισμός δεδομένων και ανακύκλωση (Allocation and recycling) Ø 62
Στάδιο 2ο: Απογραφή του κύκλου ζωής LCI (Life Cycle Inventory) Προσδιορίζονται ποιοτικά και ποσοτικά: Ø Οι πρώτες ύλες και η ενέργεια που απαιτούνται. Ø Οι αέριες εκπομπές στην ατμόσφαιρα, τα υγρά και τα στερεά απόβλητα. Ø Τα προϊόντα (και τα παρα-προϊόντα) 63
Γιατί εφαρμόζουμε την απογραφή του κύκλου ζωής Ø Συλλογή και οργάνωση των δεδομένων που έχουν σχέση με την LCA. Ø Βοηθά μια εταιρεία να συγκρίνει προϊόντα και διαδικασίες και να επιλέξει υλικά, λαμβάνοντας υπόψη περιβαλλοντικούς παράγοντες. Ø Βοηθά τις κυβερνήσεις, ώστε να υιοθετήσουν κατάλληλες πολιτικές και να θεσπίσουν την ανάλογη νομοθεσία, βασιζόμενες στη χρήση πόρων και στην εκπομπή εκροών φιλικών προς το περιβάλλον. 64
Τα αποτελέσματα της απογραφής του κύκλου ζωής Ø Οι ποσότητες των αποβλήτων που ελευθερώθηκαν στο περιβάλλον, το ποσό της ενέργειας και των υλικών που καταναλώθηκαν και τα προϊόντα που παράχθηκαν. Ø Τα αποτελέσματα του LCI χωρίζονται με βάση: Ø Ø το στάδιο του κύκλου ζωής, το μέσο στο οποίο ελευθερώθηκαν τα απόβλητα (π. χ. αέρας, νερό, έδαφος), μια συγκεκριμένη διαδικασία, οποιοδήποτε συνδυασμό αυτών. 65
Βασικές έννοιες Ø Λειτουργική μονάδα (functional unit): είναι η μονάδα σύγκρισης Ø Επαναχρησιμοποίηση ενός προϊόντος κατά τη διάρκεια της ζωής του, π. χ. οι βαμβακερές πάνες πολλών χρήσεων θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν αργότερα ως ξεσκονόπανα. 66
The Functional Unit Ø Example: paper versus Plastic grocery bags Ø Function is to carry groceries so the functional unit could be a defined volume of groceries—one plastic bag does not hold the same volume of groceries as a paper bag 67
Functional Unit Ambiguity Functional unit 12 -oz of soft drink One container 12 -oz aluminum cans 1 16 -oz. 1 -liter PET Glass bottle 1. 25 5. 33 1 1 1 68
Βασικές έννοιες Σύστημα: μια συλλογή από διεργασίες που συνδέονται μεταξύ τους, τόσο υλικά, όσο και ενεργειακά. Ø Περιβάλλον του συστήματος: ότι περιβάλλει το προς εξέταση σύστημα. Ø Όρια συστήματος: καθορισμός του τι θα συμπεριλαμβάνεται στη συγκεκριμένη διαδικασία. 69
Σύστημα – Περιβάλλον συστήματος 70
Βασικές έννοιες Ø Διάγραμμα ροής διεργασίας: είναι ένα διάγραμμα, στο οποίο απεικονίζονται όλες οι εισροές και οι εκροές του συστήματος κατά τη διάρκεια μιας διεργασίας. 71
Βασικές έννοιες Συμ-προϊόντα: τα χρήσιμα προϊόντα που παρασκευάζονται μαζί με το κύριο προϊόν Ø Παρα-προϊόντα: τα άχρηστα προϊόντα που παρασκευάζονται μαζί με το κύριο προϊόν Ø Ένα παραπροϊόν μπορεί να βρει κάποια χρήση και να μετατραπεί σε συμπροϊόν 72
Τα βασικά βήματα της απογραφής του κύκλου ζωής 1. Ανάπτυξη ενός διαγράμματος ροής για τη διεργασία που θέλουμε να εκτιμήσουμε. 2. Ανάπτυξη πλάνου συλλογής δεδομένων. 3. Συλλογή δεδομένων. 4. Εκτίμηση και τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων. 73
Βήμα 1ο : Ανάπτυξη ενός διαγράμματος ροής Ø Το σύστημα διαιρείται σε υπο-συστήματα που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και συνδέονται με τη μορφή ενός διαγράμματος ροής. Ø Εξισορροπούνται όλες οι εισροές και οι εκροές του συστήματος και εναρμονίζονται τα δεδομένα για την εκροή του κάθε υποσυστήματος. 74
Σύστημα – Υποσυστήματα 75
Παράδειγμα 1ο: Υπολογισμός περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων και επιδράσεων 76
Βήμα 2ο: Ανάπτυξη ενός σχεδίου συλλογής δεδομένων Ø Προσδιορισμός κριτηρίων ποιότητας των δεδομένων. Ø Καθορισμός των δεικτών ποιότητας των δεδομένων. Ø Κατηγοριοποίηση των δεδομένων με βάση την πηγή προέλευσης τους και τον τύπο τους. Ø Ανάπτυξη ενός φύλλου εργασίας και μιας λίστας ελέγχου για τη συλλογή των δεδομένων. 77
Βήμα 3ο: Συλλογή των δεδομένων Ø Συμπλήρωση του διαγράμματος ροής και του φύλλου εργασίας με αριθμητικά δεδομένα. Ø Έρευνα, αναζήτηση στο διαδίκτυο και επαφή με ειδικούς. Ø Λογισμικό πακέτο και βάσεις δεδομένων Ø Τα δεδομένα μπορούν να εκφραστούν είτε οριακά (marginal), είτε κατά μέσο όρο (average) 78
Βήμα 4ο: Εκτίμηση και τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων της LCI Ø Επαλήθευση της αξιοπιστίας των αποτελεσμάτων • Ανάλυση ευαισθησίας Ø Καταμερισμός των περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων: η διαδικασία κατά την οποία αποδίδονται σε κάθε διεργασία του συστήματος, οι περιβαλλοντικές επιβαρύνσεις που προκαλεί. 79
Παράδειγμα 2ο: Καταμερισμός των περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων 80
Αποτελέσματα LCI Ø Μια λίστα, η οποία περιέχει τις ποσότητες των ρύπων που απελευθερώθηκαν στο περιβάλλον, τις ποσότητες ενέργειας και υλικών που καταναλώθηκαν και τα προϊόντα που παράχθηκαν. Ø Οι πληροφορίες μπορούν να διαχωριστούν με βάση το στάδιο του κύκλου ζωής, του μέσου στο οποίο ελευθερώθηκαν οι ρύποι (αέρας, νερό, έδαφος), μιας συγκεκριμένης διεργασίας, ή οποιουδήποτε συνδυασμού αυτών, π. χ. τόνοι διοξειδίου του άνθρακα που ελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα, κιλά οργανικού φορτίου (BOD) που ελευθερώνονται στο νερό κτλ. 81
Απογραφή δεδομένων b Καθορισμός και οριοθέτηση του συστήματος Απόκτηση πρώτων υλών Υλικά μετά τη χρήση Κατασκευή Ενέργεια Συσκευασία / Τυποποίηση Μεταφορά / Διανομή Χρήση / Επαναχρησιμοποίηση / Συντήρηση Υγρά απόβλητα Αέριες εκπομπές Στερεά απόβλητα Πρώτες ύλες Ανακύκλωση / Ανάκτηση αποβλήτων Άλλες εκροές Τελική Διάθεση / Απόρριψη 82
Example: Simplified Process Tree for a Coffee Machine’s Life-Cycle 83
Example: Coffee Machine Life-Cycle Inventory White boxes are not included in assessment/inventory 84
Inventory Data must be combined with envir. effect data before conclusions can be drawn Ø Air Emission for the production of 1 Kg of Polyethylene or Glass Emissions (Kg) Polyethylene Glass CO 2 1. 8 0. 49 Nox 0. 0011 16 SO 2 0. 00099 0. 0027 CO 0. 00067 0. 000057 85
Στάδιο 3ο : Αξιολόγηση των επιπτώσεων του κύκλου ζωής (LCIA) Είναι η φάση του LCA όπου γίνεται η εκτίμηση των επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία και στο περιβάλλον, από τις περιβαλλοντικές πήγες και τις εκροές. 86
ØΓιατί πρέπει να διεξαχθεί μια LCIA ; Για παράδειγμα παρόλο που γνωρίζουμε πως 9. 000 τόνοι από CO 2 και 5. 000 τόνοι από εκπεμπόμενο CH 4 στην ατμόσφαιρα είναι και τα δύο επιβλαβή, μια LCIA μπορεί να καθορίσει ποιο αέριο θα έχει την μεγαλύτερη επίπτωση. ØΤι σημαίνουν τα αποτελέσματα της LCIA Αναδεικνύουν μία λίστα, που δείχνει τις σχετικές διαφορές στις δυνατές περιβαλλοντικές επιπτώσεις για κάθε διαφορετική επιλογή διαδικασίας ή προϊόντος 87
Τα βήματα της LCIA Ø Συλλογή και καθορισμός των κατηγόριων των επιπτώσεων Ø Κατάταξη Ø Χαρακτηρισμός Ø Κανονικοποίηση Ø Ομαδοποίηση Ø Στάθμιση Ø Αξιολόγηση και έκθεση των αποτελεσμάτων LCIA 88
Βήμα 1ο: Επιλογή και καθορισμός των κατηγοριών επιπτώσεων Το πρώτο βήμα σε μια LCIA είναι να επιλεγούν οι κατηγορίες επιπτώσεων. H LCIA εστιάζει κυρίως σε τρεις κατηγορίες επιπτώσεων Ανθρώπινη υγεία Περιβαλλοντική υγεία Ελάττωση φυσικών πόρων 89
Κατηγορίες επιπτώσεων Βαθμίδα Σχετικά δεδομένα LCI ( π. χ. κατάταξη) Κοινός παράγοντας χαρακτηρισμού Περιγραφή παράγοντα χαρακτηρισμού Παγκόσμια θερμοκρασία παγκόσμια Υδρογονοχλωροφθοράνθρακες (HCFCs) Μέθυλο βρωμίδιο (CH 3 Br) Διοξείδιο του αζώτου (NO 2) Αμμωνία (NH 4) Δυνατότητα παγκόσμιας θερμότητας Μετατρέπει τα δεδομένα του LCI σε ισοδύναμα CO 2 Επίπεδα όζοντος στην ατμόσφαιρα παγκόσμια Χλωροφθοράνθρακες (CFCs) Υδρογονοχλωροφθοράνθρακες (HCFCs) Αλογόνα Μέθυλο βρωμίδιο (CH 3 Br) Δυνατότητα επιπέδων όζοντος Μετατρέπει τα δεδομένα του LCI σε ισοδύναμα CCl 3 F Όξινη βροχή Περιφερειακή Τοπική Οξείδια του θείου (SOx) Οξείδια του αζώτου (NOx) Υδροχλωρικό οξύ (HCl) Υδροφθορικό οξύ (HF) Αμμωνία (NH 4) Δυνατότητα όξινης βροχής Μετατρέπει τα δεδομένα του LCI σε ισοδύναμα H+ Ευτροφισμός τοπική Φωσφορικά (PO 4) Μονοξείδιο του αζώτου (NO) Διοξείδιο του αζώτου (NO 2) Νιτρικά Αμμωνία (NH 4) Δυνατότητα ευτροφισμού Μετατρέπει τα δεδομένα του LCI σε ισοδύναμα PO 4 Φωτοχημικό νέφος τοπική Τοπική Μη μεθανίου υδρογονάνθρακες (NMHC) Δυνατότητα δημιουργίας φωτοχημικούνέφους Μετατρέπει τα δεδομένα του LCI σε ισοδύναμα C 2 H 6 Γήινη τοξικότητα τοπική Τοξικές χημικές ουσίες προκαλούν θανάτους LC 50 μετατρέπει τα δεδομένα του δείκτη LC 50 σε ισοδύναμα Υδάτινη τοξικότητα τοπική Τοξικές ουσίες με μια αναφερόμενη θανατηφόρα συγκέντρωση στα ψάρια LC 50 μετατρέπει τα δεδομένα του δείκτη LC 50 σε ισοδύναμα Ανθρώπινη υγεία Παγκόσμια τοπική περιφερειακή Συνολικές εκπομπές στον αέρα, νερό και το έδαφος. LC 50 μετατρέπει τα δεδομένα του δείκτη LC 50 σε ισοδύναμα που 90
Βήμα 2ο: Tαξινόμηση Ο σκοπός της ταξινόμησης είναι να οργανωθούν και να συνδυαστούν τα αποτελέσματα του LCI σε κατηγορίες επιπτώσεων Ø Για τα στοιχεία της απογραφής του κύκλου ζωής που συμβάλλουν μόνο σε μια κατηγορία επιπτώσεων, η διαδικασία είναι απλή. οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα CO 2 μπορούν να ταξινομηθούν στην κατηγορία της αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας. 91
Βήμα 2ο: Ταξινόμηση Για τα στοιχεία της απογραφής του κύκλου ζωής όμως, που συμβάλλουν σε δύο ή περισσότερες διαφορετικές κατηγορίες, υπάρχουν δύο τρόποι: 1ος τρόπος: Διάθεση ενός (αντιπροσωπευτικού) μέρους των αποτελεσμάτων της απογραφής του κύκλου ζωής στις κατηγορίες των επιπτώσεων στις οποίες συμβάλλουν. 2ος τρόπος: Ταξινόμηση των αποτελεσμάτων της απογραφής του κύκλου ζωής σε όλες τις κατηγορίες επιπτώσεων στις οποίες συμβάλλουν. 92
Παράδειγμα 1ου τρόπου ταξινόμησης: Το SO 2 μπορεί να μείνει στο επίπεδο της γης, ή να μετακινηθεί προς την ατμόσφαιρα, μπορεί έτσι να επηρεάσει την ανθρώπινη υγεία, είτε να προκαλέσει όξινη βροχή. Επομένως οι εκπομπές του θα διαιρούνται κατά 50% που θα διατίθενται για την επίδραση στην ανθρώπινη υγεία και κατά 50%, που θα διατίθενται για τη δημιουργία όξινης βροχής. 93
Παράδειγμα 2ου τρόπου ταξινόμησης: Το διοξείδιο του αζώτου (NO 2), ( μπορεί ενδεχομένως να έχει συγχρόνως επιπτώσεις και στον σχηματισμό των επίγειων επιπέδων όζοντος και στην όξινη βροχή. Άρα ολόκληρη η ποσότητα του NO 2 θα διατίθενται και στις δύο κατηγορίες επιπτώσεων, π. χ. 100% για τη δημιουργία (επίγειων) επιπέδων όζοντος και 100% για τη δημιουργία όξινης βροχής. 94
Ρύπος Διοξείδιο του άνθρακα CO 2 CFC’S HCFC’S Χαρακτηρισμός Παγκόσμια θερμοκρασία Εκπομπή όζοντος Μεθάνιο Υδρογονάνθρακες Οξείδια του αζώτου NOX Οξείδια του θείου SOX Φωτοχημικό νέφος Όξινη βροχή 95
Βήμα 3ο: Χαρακτηρισμός Χρησιμοποιεί παράγοντες μετατροπής βασισμένους σε επιστημονικά δεδομένα, που τους αποκαλεί παράγοντες χαρακτηρισμού, για να μετατρέψει και να συνδυάσει τα αποτελέσματα της απογραφής του κύκλου ζωής σε αντιπροσωπευτικούς δείκτες επιπτώσεων στην ανθρώπινη και οικολογική υγεία. Παράγοντες ισοδυναμίας 96
Κατηγορίες επιπτώσεων Παγκόσμιες Αύξηση της θερμοκρασίας Περιφερειακές Μείωση επιπέδων όζοντος Φωτοχημική αιθαλομίχλη Όξινη βροχή Μείωση πόρων τοπικές Ανθρώπινη υγεία Υδρόβια τοξικότητα Επίγεια τοξικότητα 97
Βήμα 3ο: Χαρακτηρισμός Ø Οι δείκτες επιπτώσεων χαρακτηρίζονται χρησιμοποιώντας την ακόλουθη εξίσωση Χ Παράγοντας Χαρακτηρισμού Καταγραφή δεδομένων = Δείκτες επιπτώσεων 98
Χαρακτηρισμός των επιπτώσεων στην παγκόσμια θερμοκρασία Παράγοντας αξίας χλωροφορμίου GWP = 9 Ποσότητα χλωροφορμίου = 40 kg Παραδείγματα υπολογισμού Παράγοντας αξίας μεθανίου GWP = 21 Ποσότητα μεθανίου = 20 kg Επίπτωση GWP χλωροφορμίου = 9*20 = 180 Επίπτωση GWP μεθανίου = 21*10 = 210 GWP ( Global Warming Potential) = Δυνατότητα αύξησης παγκόσμιας θερμοκρασίας μπορεί να τοποθετήσει αυτές τις διαφορετικές ποσότητες των χημικών ουσιών σε μια ίση κλίμακα για να καθορίσει το μέγεθος του αντίκτυπου 99 που έχουν
Βήμα 4ο: Κανονικοποίηση Είναι ένα εργαλείο, που χρησιμοποιείται για να εκφράσει τα στοιχεία των δεικτών των επιπτώσεων με κατάλληλο τρόπο, ώστε να μπορεί να συγκριθούν μεταξύ των διαφόρων κατηγοριών επιπτώσεων. 100
Βήμα 4ο: Κανονικοποίηση Υπάρχουν πολυάριθμες μέθοδοι για την επιλογή μιας αξίας αναφοράς, που περιλαμβάνουν: ØΤις συνολικές εκπομπές, ή την χρήση των φυσικών πόρων για μια δεδομένη περιοχή, που μπορεί να είναι παγκόσμια, περιφερειακή ή τοπική. ØΤις συνολικές εκπομπές, ή την χρήση των φυσικών πόρων για μια δεδομένη περιοχή σε κατά κεφαλή βάση. ØΤην αναλογία μιας εναλλακτικής μεθόδου με μια άλλη μέθοδο. 101
Βήμα 5ο: Ομαδοποίηση Η ομαδοποίηση ορίζει τις κατηγορίες των επιπτώσεων σε μια ή περισσότερες θέσεις, ώστε να διευκολύνει την ερμηνεία των αποτελεσμάτων στους συγκεκριμένους τομείς που μας απασχολούν. 102
Βήμα 5ο: Ομαδοποίηση Υπάρχουν δυο πιθανοί τρόποι για να ομαδοποιηθούν τα στοιχεία της αξιολόγησης των επιπτώσεων του κύκλου ζωής (ISO 1998): ØΤαξινόμηση των δεικτών ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους, όπως είναι οι εκπομπές, ή ανάλογα με τη γεωγραφική τους θέση. ØΤαξινόμηση των δεικτών, βάση ενός συστήματος ταξινόμησης όπως υψηλής, χαμηλής, ή μεσαίας προτεραιότητας. Ταξινόμηση με βάση την αξία επιλογής. 103
Βήμα 6ο: Στάθμιση Το βήμα στάθμισης των επιπτώσεων του κύκλου ζωής, ορίζει τα βάρη και τις σχετικές αξίες στις διάφορες κατηγορίες επιπτώσεων, βασισμένο στη σημαντικότητα, ή στη σχετικότητα τους. το στάδιο της στάθμισης είναι το λιγότερο ανεπτυγμένο στην διαδικασία των επιμέρους βημάτων αξιολόγησης των επιπτώσεων. 104
Βήμα 6ο: Στάθμιση Γενικά η στάθμιση περιλαμβάνει τις ακόλουθες δραστηριότητες: Ø Προσδιορισμός των τιμών συμμετοχής. Ø Καθοριστικά βάρη που τοποθετούνται στις επιπτώσεις. Ø Εφαρμογή των βαρών στους δείκτες επιπτώσεων. 105
Βήμα 7 o: Εκτίμηση και τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων LCIA Κατά την τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων της εκτίμησης των επιπτώσεων του κύκλου ζωής, περιγράφεται λεπτομερώς η μεθοδολογία που χρησιμοποιείται στην ανάλυση, καθορίζονται τα συστήματα που αναλύονται και τα όρια που τέθηκαν και όλες οι υποθέσεις που έγιναν κατά την εκτέλεση της ανάλυσης της απογραφής. 106
Βήμα 7 o: Εκτίμηση και τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων LCIA Η αξιολόγηση των επιπτώσεων του κύκλου ζωής, όπως όλα τα εργαλεία αξιολόγησης, έχει κάποιους περιορισμούς: Μερικοί από τους βασικούς περιορισμούς περιλαμβάνουν: ØΈλλειψη αναλογίας χώρου – π. χ. μια απελευθέρωση 10. 000 L αμμωνίας είναι χειρότερη σε ένα μικρό ρέμα, παρά σε ένα μεγάλο ποταμό. ØΈλλειψη αναλογίας χρόνου - για παράδειγμα η απελευθέρωση 5 τόνων ενός αερίου κατά την διάρκεια μιας περιόδου ενός μήνα είναι χειρότερη από την ίδια απελευθέρωση, που πραγματοποιείται κατά την διάρκεια ενός χρόνου. 107
ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ KΑΤΑ ISO Αβιοτικές πηγές Βιοτικές πηγές Συμβολή στο φαινόμενο του θερμοκηπίου Μείωση του στρατοσφαιρικού όζοντος Οικοτοξικολογικές επιπτώσεις Τοξικολογικές επιπτώσεις στους ανθρώπους Σχηματισμός φωτοχημικών οξειδωτικών Οξίνιση του περιβάλλοντος Ευτροφισμός Εργασιακό περιβάλλον 108
Plastic versus Paper Bag Classification The paper bag causes more winter smog and acidification, but scores better on the other environmental effects. Ø The classification does not reveal which is the better bag. What is missing is the mutual weighting of the effects. 109 Ø
ΣΤΑΔΙΟ No. 4 ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΙNTERPRETATION) Αναγνώριση των περιβαλλοντικά σημαντικών θεμάτων (Identification of significant environmental issues) Ø Εκτίμηση (Evaluation) Ø Συμπεράσματα και προτάσεις (Conclusions and recommendations) Ø 110
Στάδιο 4ο : Ερμηνεία των αποτελεσμάτων του κύκλου ζωής Ø Ποσοτικός προσδιορισμός, έλεγχος και εκτίμηση των αποτελεσμάτων, που προέκυψαν από την απογραφή του κύκλου ζωής (LCI) και από την αξιολόγηση των επιπτώσεων του κύκλου ζωής (LCIA). Ø Σύνδεση όλων των αποτελεσμάτων μεταξύ τους. 111
Στόχοι για την ερμηνεία των αποτελεσμάτων του κύκλου ζωής (ISO 1998 b) Ø Ανάλυση των αποτελεσμάτων, εξαγωγή συμπερασμάτων, εξήγηση των περιορισμών και παροχή υποδείξεων. Ø Κατανοητή, ολοκληρωμένη και λογική παρουσίαση των αποτελεσμάτων της εκτίμησης του κύκλου ζωής, σε σχέση με τους σκοπούς και τους στόχους της μελέτης. 112
Τα βήματα της ερμηνείας των αποτελεσμάτων της εκτίμησης του κύκλου ζωής (ISO/DIS 14043) Ø Προσδιορισμός των σημαντικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Ø Αποτίμηση της πληρότητας, της ευαισθησίας και της συνοχής των δεδομένων. Ø Εξαγωγή αποτελεσμάτων. 113
Έκθεση αποτελεσμάτων Τα τελικά αποτελέσματα της εκτίμησης του κύκλου ζωής πρέπει να καταγράφονται σε μία έκθεση με σαφή και οργανωμένο τρόπο. Στην έκθεση παραθέτονται επίσης: Ø Τα δεδομένα Ø Οι υποθέσεις 114
Συμπεράσματα Η LCA είναι ένα εργαλείο, που πρέπει να περιλαμβάνεται μαζί με τα άλλα κριτήρια επιλογής ενός προϊόντος, όπως το κόστος, έτσι ώστε να γίνει η καλύτερη επιλογή και να ληφθεί μια καλά ζυγισμένη απόφαση. 115
Εκτίμηση βελτιώσεων (Improvement Assessment) Μέθοδος εκτίμησης βελτιώσεων Αξιολόγηση των αναγκών και δυνατοτήτων για ελάττωση της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης που συνδέεται κυρίως: 1. Με τη χρήση ενέργειας και πρώτων υλών 2. Με τις περιβαλλοντικές εκπομπές 116
ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΧΡΗΣΗΣ LCA 1. Πρόκληση αλλαγών προς βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης: Ø Καταγραφή σημαντικών ποσοτήτων δεδομένων που κατανέμονται μεταξύ σημαντικά μειωμένων κατηγοριών επιπτώσεων, Ø Δυνατότητα συστηματικής εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, Ø Αναγνώριση ευκαιριών για βελτίωση των διαδικασιών και των προϊόντων, Ø Διεξαγωγή σύγκρισης και καταγραφή της απόδοσης εναλλακτικών διαδικασιών, προϊόντων και τεχνολογιών. 117
ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΧΡΗΣΗΣ LCA (συνέχεια) 2. Βελτίωση της επικοινωνίας με τις επιμέρους «ομάδες συμφερόντων» (stakeholders) Ø παροχή ποσοτικής πληροφορίας στις ενδιαφερόμενες ομάδες, Ø ανάπτυξη σχέσης εμπιστοσύνης και δημιουργίας ενός παραγωγικότερου πλαισίου επικοινωνίας με την ευρύτερη κοινωνία, 118
Οικολογικό σήμα Eco Label Το οικολογικό σήμα είναι η σήμανση των ¨πράσινων¨ προϊόντων. Απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση του οικολογικού σήματος είναι η μελέτη του κύκλου ζωής ενός προϊόντος με το εργαλείο της LCA (Life Cycle Assessment). 119
To οικολογικό σήμα προϊόντων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 120
ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ της διαδικασίας LCA (AKZ) Διαθεσιμότητα και ποιότητα των δεδομένων. Ø Αδυναμία αναγνώρισης των τοπικών και χρονικών επιδράσεων. Ø Αδυναμία συνυπολογισμού των μηχανισμών αγοράς και των δευτερογενών αποτελεσμάτων της τεχνολογικής ανάπτυξης. Ø Αναγνώριση όλων των διαδικασιών ως γραμμικών, αναφορικά με τον οικονομικό και περιβαλλοντικό τομέα. Ø Ορισμός μίας σειράς τεχνικών θεωρήσεων και υποκειμενικών επιλογών. Ø Αδυναμία αντικατάστασης της ίδιας διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Ø 121
Ευχαριστίες Στους μεταπτυχιακούς φοιτητές του Τμήματος Χημείας (Κατεύθυνση «Χημική Τεχνολογία» ) – μεταξύ άλλων στους: Π. Γεμενετζή, Μ. Παπανικολάου, Χ. Χαραλάμπους και Π. Μουσσά, για το ενδιαφέρον τους και τη βοήθειά τους στη συλλογή των σχετικών στοιχείων. 122
123
Скачать презентацию ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΕΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΧΗΜΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ
83470c262c18853aafdf51379cc83e1d.ppt