Қолданбалы өнер туындылары Қазақ ұлттық аспаптар

Зарегистрируйтесь, чтобы просмотреть полный документ!

Қолданбалы өнер туындылары

Қазақ ұлттық аспаптар

Домбыра - қазақ халқының ең кең тараған екі ішекті, көп пернелі музыкалық аспабы. Ол – қазақтар өмірінде маңызды орын алатын, өзіндік музыкалық сипаты бар аспап. Алғаш эпикалық дәстүр шеңберінде жыр, толғау, термелерді сүйемелдеуге қолданылған домбыра кейін аспаптық шығарма – күй жанрының қалыптасуына ықпал еткен. Қазіргі кезде домбыра жеке әнді сүйемелдеуге, күй тартуға, халықтықфольклорлық музыкада, классикалық шығармаларды орындауға қолданылатын, мүмкіндігі кең музыкалық аспап болып табылады.

Қобыз — таңқаларлық пішінді және ғажайып сазды, бай тембрлі аспап. Кобыз ен көне аспаптардын бірі. Қобыз екі шекті 40 -қа тарта аттың ұзын қылы керілген ысқышы бар аспап. Қылқобыз аталуы да осыдан болар. Қобыз үнінің төмендеп қайта жоғарылап дыбыс шығаруы — шектеріне саусақтың ұшын ғана тигізіп, сәл ғана басып шертіп, керілген қылды ысқышпен үйкеп ысқылап тарту арқылы ысқышты аспапқа «іліп қойғандай» етіп көлденең ұстап ысқылап сүйкеп-сүйкеп көсеп-көсеп жібергенде флажолетті обертонды қою-қошқыл сазды мұңлы болып шығады.

Үрмелі аспаптар арасында сыбызғы халық үшін ең сүйікті аспап болып табылады. Ол халықтық музыкалық өнердің ажырамас бөлігіне айналды. Сыбызғы шопандардың отар бағып жүрген кездежалғыздығын жебейтін аспап ретінде, ал кешкі демалыс мезгілінде музыканттар ол арқылы ескі аңыздар-жырларды айтқан. Сыбызғышылар барлық тойлар мен мерекелердегі құрметті қонақтар болған. Сыбызғының кең таралуы, қолданылуы оның қарапайымдылығымен түсіндіріледі.

Шаңқобыз — темірден немесе күмістен жасалған сүйір тілшесі бар көне музыкалық аспап. Шаңқобыз басқа атаулармен көптеген халықтарда кездеседі. Оның сирек кездесетін бір түрі — ағаш шаңқобыз — ағашқа бекітілген жіпті тербеу арқылы дыбыс шығарылады. Шаңқобыз – ежелден келе жатқан қазақтың музыкалық аспабы. Аспап бітімі бөлек болғанымен, оның құрылымы өте қарапайым.

Зергерлік өнер

Білезік– білекке тағылатын әшекейлі, сәндік бұйым. Білезік сөзінің түптөркіні білек және жүзік (білекжүзік — білеүзік — білезік) сөзінен туындаса керек. Білезік қымбат металдардан жасалады. Білезіктің көлемі, пішіні, әшекейі әр алуан болады. Оған асыл тастардан көз орнатылады, алтын не күміс жалатып, лажылап, эмаль бағдарлап та соғады. Арзан білезіктерді мысалы, қола, жез, мельхиор, т. б. металдардан жасайды. Оның құйма білезік, қос білезік, қуыс білезік, бес білезік, топсалы білезік, бұрама білезік, жалпақ білезік, сом білезік, жұмыр білезік, өбістірме білезік, т. б. түрлері көп;

Жүзік– соғу, қалыптау, ширату тәсілімен жасалып, сәндік үшін саусаққа салынатын әшекейлі сақина. Қазақ халқы асыл тастардан көз қондырылғанын Жүзік, тасы жоқ, тек алтын, күмістің өзінен ғана көз шығарғанын сақина, көзі жоқ шығыр түріндегісін балдақ деп атайды

Сырға – сән үшін тағылатын зергерлік бұйым. Сырға тағу бүкіл дүние жүзі халықтарына тән әдет. Сырғаны көбіне әйелдер құлаққа тағады, кейбір елдерде мұрынға тағу да (Үндістан мен Африкада) кездеседі. Сырға неолит заманында сүйектен, мүйізден, қола дәуірінде металдан жасалған. Біздің заманымыздан бұрынғы 2 ғасырдан бастап алтын, күмістен асыл тас орнатылып жасалған Сырғаның өте сәнді түрлері шыға бастаған.

Қылыш (Шашка) – қарудың бір түрі. Қылыш ат үстінде ұрыс жүргізу үшін жеңіл әрі кесіп түсер қару ретінде қолданылған. Көшпелі халықтарда 8ғасырдан бастап семсерлер бір жүзді, қайқы етіп жасалып, қолданысқа енді. 10 -ғасырда түркілер арқылы Батыс Еуропаға тарады. Кейіннен бұл қару жетілдіріліп, атты әскердің басты қаруы ретінде 20 -ғасырға дейін қолданылды. Қазақтар қылышты бес қарудың біріне жатқызады. Қазақ қылыштары: алдаспан, наркескен, зұлп ықар, жатаған қылыш, қайқы қылыш, т. б. болып бөлінеді.

Найза[1]– жақын қашықтықта, бетбе-бет айқаста түйреу мақсатында қолданылатын қару түрі. Ерте заманнан бері әлем халықтарының көпшілігі соғыс және аң аулау кезінде қолданған [2]. Алғашқыда ұшы ұшталған таяқтан жасалды, бертін келе ұзындығы 1, 5 – 2 мге дейін жететін ағаш сапқа тастан немесе сүйектен, металдан үшкір ұш орнатылған түрлері шықты. Найзаның ұзын сапты, екі басы үшкір, сауытты бұзуға арналған түрі – “сүңгі” деп аталады.

Қанжар– қару. Екі жүзі бар, кесу-түйреу арқылы жарақат салады. Қоладан, темірден, мыстан, болаттан соғылады. Қазақ қанжарлары балдақсыз, түзу, негізінен екі жүзді, кейде бір жүзді болып, саптары ағаштан, мүйізден, сүйектен жасалған. [1]

Айбалта — соғыс қаруы. Айбалтаны көшпелі халықтар өте ерте заманнан қолдана бастаған. [1] Қазақтар бұл қару түрін 20 ғасырға дейін пайдаланып келді. Айбалтаның басы металдан соғылады, пішіні әртүрлі болып келеді. Балта басының — жалманының жарты Ай сияқты болып дөңгелене соғылуы ай атауына негіз болған. Көне көшпелі халықтардың Айбалталары екі басты немесе балта басының шүйдесі ұзынша келген балға пішінді, әйтпесе істік түрінде болып келген. Шүйдесі балға түрінде, бірақ қысқа жасалған айбалта бастары қазақтарда да кездеседі. Қазақ айбалтасының басына күмістен ою-өрнек салынады.

НОҚТА – ер- тұрман әбзелі. Сағалдырық, м ұрындық, төбелік арқылы мал басын ырыққа көндіру үшін қолданылады. Н. қайыстан, жүннен (арқанна н) жасалады. Онда жүген сияқты сулық, ауыздық болмайды. Сулықтың орналасатын жері сүйірленіп келеді де оған ұзындығы 2 мдей тізгін жалғастырылады. Мұрындығы мен төбелігі, сағалдырығы, тізгінге жалғасар тұстарына бекіткенде мықты болуы үшін темір шығыршық орнатылады.

Жүген – ер- тұрман әбзелі. Ауыздық пен тізгін арқылы ат басын ырыққа көндіру үшін қолданылады. Жүгеннің өрме Жүген, қайыс Жүген деген түрлері бар. Өрме Жүген таспадан өріледі, ол қайыс Жүгеннен мықтырақ болады. Жүгеннің атаузына тірелетін бөлігін сағалдырық, екі жағын жақтау, төбеге киілетін бөлігінтөбелдірік, кекілін басып тұратын қайысты кекілдірік, кеңсірігінің үстіңгі жағынан тартылған бөлігін кеңсірік деп атайды. Ауыздықтың екі жағына ұзындығы 2 метрдей болатын тізгіннің екі ұшы бекітіледі

Тұсау, тұсамыс - малдың алысқа ұзап кетпеуі үшін алдыңғы екі аяғына екі ұшы байланатын жұқа қайыс не есілгенжіп. Тұсаудың ұшын аяққа оңай салынатындай тиектеп жасайды. Тұсауды көбінесе жылқы қылына жүн араластырып ескен жіптен жасайды. Кейбіреулер қайыстан тиектеп те, өрме де тұсау жасайды. Тұсау көбінесе мініс жылқыға, көлікке пайдаланатын түйе мен өгізге салынады. [1]

Шідер – ат әбзелі. Онымен жылқыны түнде бос қоя бергенде аяғын тұсаулайды. Шідермен аттың алдыңғы екі аяғы мен аттанар жақ артқы аяғы шідерлігінен (кейде одан сәл жоғары жіліншіктің тұсарлығынан) бекітіледі. Шідердің қаңқасы қарапайым. Ортасы 2 – 2, 5 қарыс ортаңғы “оқтық” деп аталатын бөлікке үш дана балақ деп аталатын қайыс жалғанады. Шідердің өрме, шынжырлы, қайыс секілді түрлері кездеседі. Өрме шідер оқпаны бас бармақтан кем емес, толығымен қайыстан жұмырланып өріледі де, екіге алдыңғы екі балағы салаланатын тұста өткермеленіп түйіліп екі балаққа жарылады. Бұл бөлікті қылдан түйіп жасалғанын немесе толықтай қылдан түйілгенін түйме шідер, қайыстан өрілгенін өрме шідер деп атайды

Скачать презентацию Қолданбалы өнер туындылары Қазақ ұлттық аспаптар

123.pptx

Количество слайдов: 20