Жасуша теориясы ( клеточная теория ); ( гр.

Жасуша теориясы ( клеточная теория ); ( гр. teoria cellulae cellula — жасуша ж неә теория )— жасушалартуралыбиологиялы жалпы қ орытынды, ылымит жырым. здерінедейінгі қ ғ ұ Ө алымдаре бектерібойыншажина тал ан ғ ң қ ғ деректермен здеріні ылымим ліметтеріне ө ң ғ ә с йенеотырып, ү Т. Шванн мен. М. Шлейден жануарлармен сімдіктер ө а зада ыорганикалы ғ ғ қ таби атыны біртектіекендігінк рсетебілді. ғ ң ө Жасуша теориясы19 асырдаашыл ан лы ғ ғ ұ жа алы тарды біріболыпсаналады ң қ ң

Жасушатеориясыны дамутарихы300ң жыл асозылды. Онызерттеуде рт рлі ғ ә ү оптикалы дістерді дамуы қ ә ң микроскопты жетілдірілуіненегізделді. ң Ал аш ымикроскопты17 асырда ғ қ ғ а ылшынфизигі ғ Роберт Гу к (1635 -1703 ж. )жаса ан. Олмикроскоппен ғ 1662 жылданбастапт рлі ү объектілерді: ты ынш ры тарын ғ ұ қ (пораларын), ымызды , амысж не қ қ қ ә бас аларды ішкі уыстарынк рді. қ ң қ ө Гукті микроскопы аралатынзаттыж з ң қ ү еседенастам ана лкейтіпк рсететін ғ ү ө бол ан. Роберт. Гук сімдіктерді ғ ө микроскопар ылы арап қ қ отырып, оларды лпаларынанара ясы ң ұ ұ т різденген рылыстытап ан. Олосы ә құ қ ялардыгрекс зімен“целлюлла“- ұ ө “жасуша”депатады.

Жасушаны ашылу тарихың 1609 ж Г. Галелей микроскопты растырды құ 1665 ж Р. Гук микроскоппен жасушаны майда яшы танң ұ қ т ратынын к рді. ұ ө Жасуша терминін олданды қ А. Левенгук ан рамында ы қ құ ғ эритроцитті бір жасушалы ң екенін аны тады. қ 1831 ж Р. Броун сімдік жасушасын ашты ө 1839 ж Я. Пуркине жасуша ішіндегі с йы ты протоплазманыұ қ қ тапты.

Жасуша теориясыны алыптасуы ң қ Ботаник М. Шлейден зоолог Т. Шванн сімдік ө пен жануар жасушасын салыстырып, оларды ң састы тарын тапты. ұқ қ Н тижесінде жасуша ә теориясыны ң негізін алады. қ 1858 ж Р. Вирхов “ рбір ә жасуша зіндей ө жасушаны б лінуі ң ө ар ылы пайда болады” қ деген орытынды а қ ғ келді.

Жасуша теориясыны негізін ала аннеміс алымы. Т. ң қ ғ ғ Шванн(1838 -1839 ж. ). Жануарларжасушасынзерттеген Т. Шванмен атар, қ Жасуша теориясынжасау а сімдіктерғ ө жасушаларынзерттеген. М. Шлейдендеатсалысты.

Жасушаны зерттейтін ылым. ғ Цитология –грекше: цитос-жасуша, логос- ылым. ғ Салалары Цитология Цитохимия Цитогенетика Цитоэкология Молекулалы қ Биологияны ң бір саласы Клеткада ы нуклейн ғ ышылын қ зерттейді. 1870 ж Мишер лейкоцит ядросынан нуклейн ыш ылын тапты қ қ Т ым уалаушылы ұқ қ қ пен згергіштік ө за дылы тарынжасуша ң қ де гейіндезерттеуге ң м мкіндікбереді. ү орша анортаны б зылуына Қ ғ ң ұ байланыстыжасуша рылымыны згеруінсоны құ ң ө ң салдарынанауруды алдыналу ң шаралары арастырылады қ.

• сімдікжасушасыпротоплазмасында ыядроныа ылшынботанигіӨ ғ ғ Р. Броун (1773– 1858)ашты( 1830 ). Дегенменядро ак пк ілб лгенж неоныжасуша ратын ғ ө өң ө ә құ цитобласт депаны тамабергеннемісботанигі қ М. Шлейден (1804– 81). Шлейден теориясынодан ріталдап, Клеткатеориясысын руданемісзоологы ә құ Т. Шванның (1810– 82)е бегізорболды. Олжануарлармен сімдікжасушасы рылымын ң ө құ салыстырудаядроны ма ызы лкенекенінаны тады. ң ң ү қ • Клеткатеориясыны б данкейінгідамуыпротоплазмаменжасушаб лінуі ң ұ ө ашылуынабайланыстыболды. 19 -ды ортакезінденеміспатологы ғ ң Р. Вирхов (1821 – 1902)патологиялы былыстарды. Клеткатеориясыт р ысынан арастырып, қ құ ұ ғ қ жасушада ыядроны ма ызыасазорекенінек зжеткізіп, жасушаларды б ліну ғ ң ң ө ар ылык бейетіндігінд лелдепберді. қ ө ә • Т ым уалаубелгілеріні са талуымен рпа тан рпа аберілуінжасушаядросы ұқ қ ң қ ұ ққ бас аратынын. Э. Геккельаны тады(1866). 1970– 80 ж. барлы жасушалыа залар а қ қ қ ғ ғ т нжасушаб лінуіні т сілімитозашылды. азіргікезде. Клеткатеориясык п ә ө ң ә Қ ө жасушалыаз аларбірлескенжекежасушалардант радыж неоларды зара ғ ұ ә ң ө байланыстылы ынана заны т тасты ытуадыдепт жырымдайды. Организм ғ ғ ң ұ ғ ұ рылысык рделіленгенсайын, оны т тасты асиетіаны бай алып, ол құ ү ң ұ қ қ жануарлардаж йке, гуморалды ж йелер, ал сімдіктердежасушаларды ү қ ү ө ң цитоплазмалы байланысыар ылыж реді. азіргізаман ыэлектронды қ қ ү Қ ғ қ микроскопар ылыалын ан ыл. м ліметтер. Клеткатеориясысынодан рібайытып, қ ғ ғ ә ә барлы тіріа заларды рылымды ж не ызметтікбірлігі–жасушаекендігін қ ғ ң құ қ ә қ одан рід лелдейт сті. ә ә ү

• Жасуша теориясыны а идалары: ң қ ғ • 1. Жасуша –барлы тірі а заларды е кіші лшем қ ғ ң ң ө бірлігі. • 2. р т рлі а заларды жасушалары рылысы Ә ү ғ ң құ , рылымы, химиялы рамы зат алмасуы құ қ құ негізгі тіршілік рекеті ж нінен сас. ә ө ұқ • 3. А заларды жасуша рылыстарыны сас ғ ң құ ң ұқ болуы — сімдік пен жануарларды шы у тегіні ө ң ғ ң бар екенін д лелі болып табылады. ә • 4. Жасушалар б ліну ар ылы к бейеді. ө қ ө • 5. Жасушаны негізгі рылымды б лігіне ң құ қ ө цитоплазма ж не жасуша мембранасы жатады. ә • 6. К п жасушалы а заларды жасушаларыны е ө ғ ң ң ң негізгі б лігі –ядро, т ым уалау аппараты ө ұқ қ са талып келесі рпа тар а беріліп отырады. қ ұ қ ғ

Тірі а залар жасушалары жетілуіне байланысты ғ Прокариоттар ядросыз жасушалар Эукариоттар ядролы жасушалар Ат аратын ызметімен рылысына арайжасушаларды пішініалуант рлі қ қ құ қ ң ү болыпкеледі. А заларжасушаларыны рылысына арайекітоп а ғ ң құ қ қ б лінеді. Оны біртобына рылысы те арапайымболыпкелетінбактериялар ө ң құ ө қ менк кжасылбалдырларжатады. Оларды толы алыптас анядросы ө ң қ қ қ болмайды, б лардыпрокариоттардепатайды. А заларды екіншітобынаядро ұ ғ ң ж неарнаулы ызметат аратынорганоидтарыболады. М ндайа заларды ә қ қ ұ ғ эукариоттардепатайды. Эукариоттар абіржасушалыжасыл ғ балдырлар, арапайымдар, жо арыд режеліг лді сімдіктерж нес т оректі қ ғ ә ү ө ә ү қ хайуанаттар, т. б. жатады. Алвирустар-тіршілікті жасушасызерекшепішіні. ң ортакелгенде, жасушатеориясы”жасушаны “барлы тіріа залар Қ ң қ ғ рылымыны бірлігіекенін, жануарлармен сімдіктержасушаларыны зара құ ң ө сасекенінтолы д лелдейді. Б л састы б кілтіріа заларды шы утегіні ұқ қ ә ұ ұқ қ ү ғ ң бірекенінай ындайт сті. Жасушатеориясытіршіліктіматериалистікт р ыдан қ ү ұ ғ т сінуге, а заларарасында ыэволюциялы байланыстыашу анегізболды. ү ғ ғ қ ғ

Микроскоп. Жасушаларды мембранасына, ядросынаң ж нецитоплазмасыны рамынакіретінмолекулалар ә ң құ менорганоидтардыжары немесеэлектронды қ қ микроскопар ылык ругеболады. Жары ар ылы қ ө қ қ к рсететінмикроскопзерттейтінзаттарды100 -3000 ө есегедейін лкейтіпк рсетеді, алжетілдірілген ү ө окулярды олданып, зерттелетінобъектініэкран а қ ғ т сіргендеоны100 мы есегедейін лкейтугеболады. ү ң ү Биологияны арнаулысаласы-биохимияжасушаны ң ң химиялы рамынмолекулалы де гейдезерттеу қ құ қ ң шінцентрифугадепаталатынк рделі ралды ү ү құ пайдаланады. Ол тежылдамайналып, жасушаны ө ң рылымды б ліктерінбір-біріненб ліпалады, себебі құ қ ө ө оны б ліктеріні ты ызды тары рт рліболады. ң ө ң ғ қ ә ү Жасушаны асан зік рылысымен ызметінзерттек ң ә құ қ текцитологтарды , биохимиктерді , физиологтарды , ң ң ң генетиктерменбиофизиктерк ш-жігерін ү штастыруды н тижесінде анам мкінекені ұ ң ә ғ ү зінен- зіт сінікті. Жасушатеорясынегізіні алануы ө ө ү ң қ ж нежетілдірілгентехникалы ралдарды шы уы ә қ құ ң ғ жасушаны рылысыменхимиялы рамын, ң құ қ құ ат аратын ызметінзерттеугеке жолашты. қ қ ң